Pelevin – tək ya bir neçə?

 

Mutant

Rusiyada həyatdan dəhşətli dərəcədə uzaq iki ədəbiyyatın:

1. az oxunan akademik nəsr və qalın jurnal nəzminin

2. parlaq üzlüklü, həyatı unutmaq üçün, daha sonra isə oxuduğunu unutmaq üçün oxunulan detektiv-amur janrının

olduğunu bəyan edən ədəbiyyat araşdırıcıları üçüncünün, bunlardan bu və ya digər dərəcədə fərqli ortaq variantın fatal axtarışındaydılar.

Oxucuların əsas kütləsinin üstünlük verdiyi  ikinci janra – elastik, əsəb sakitləşdirən saqqıza ehtiyac daim olub və olacaq. Çünki hər insan düşünmək istəmir. Amma hər  insan unutmaq istəyir. Sadəcə saqqız mənəvi aclığın indemniteti (1)  baxımından işə yaramır və yaramayıb heç vədə. Bəs necə olsun?

Beləliklə, mutantlar yetişməyə başladı. Mutantlar ümumiyyətlə həmişə onlara ehtiyac duyulduğunda yaranar, çağırılmadan, səbəbsiz-şərtsiz gələn mutant yoxdur.

Fransız tədqiqatçısı Elen Mela  Eks-an-Provans şəhərində keçirilən konfransda Viktor Pelevini mutant yazıçı adlandırmışdı. Pelevinin yazılarındakı kalambur həftəbecərlər idi bu adı yazara qazandıran. Və onu oxudular, böyük oxucu kütləsinin marağına səbəb ola bildi. İnsanlar akademik prozadan, klassik poeziyadan doymuşdularmı? Hər şeydən bezikmiş kütlə sadəcə boşluqmu axtarırdı?.. Bu boşluğun parolunu tapdığına görəmi sevinib sidq-ürəklə ona bağlandılar? Hər halda Pelevin çoxdan bəri gözləniləni, axtarılanı, tələbat duyulanı təklif etməsəydi oxunmazdı.

 

Postmodernist yazıçı və tənqid

Rus yazıçılarının öz yaradıcılığında yeni diskurs formalaşdırmasına tələbat bir sıra zəminlər üzərində yaranmışdı. Bir tərəfdən iqtisadi stabilləşmə şəraitində  “manere in superficie” (2) taktikasını həyata keçirtmək üçün parlaq qlamurla pardaqlanmış yazılar yazmaq, digər tərəfdən ədəbiyyatın kommersiyalaşıb biznesə çevrilməsi təhlükəsi ilə üz-üzə qaldığı məqamda bu təhdidin onların ədəbi karyerasını bütövlükdə silməməsi üçün nəyin bahasına olursa olsun öz professional pafoslarının qorunub saxlanılmasına nail olmaq.

Bu iki polyar vəzifənin görüşdüyü müstəvi “postmodernizm” adlanır. Söhbət çoxvergüllü və ya tam vergülsüz postmodernizmdən yox, U.Ekonun klassik “ironik və ilgili” formulundan gedir. Yəni snobik mahiyyətli ali intellektual ironizmlə rentabelli, ilgi çəkən fabulanın uğurlu evləndirilməsiydi əsas məsələ.

Adı çəkilən cərəyanın qabaqcıl simalarından olan Viktor P. oyununa alternativ tanımayan oyunçudur. Həyat da oyundur və o həyatı yazan puzzle  yığıcısıdır sanki.

Ədəbiyyata kriminal-detektiv proza, yumoristik janr, sentimental qadın romanları və s. kimi sahələrdən biri sayılan elmi fantastikanın qanadlarında gəlmiş Pelevin  1993-cü ildə  “Göy fənər”  fantastik hekayələr müntəxəbatına görə kiçik buker ödülünə layiq görülmüş və bir neçə araşdırıcı tərəfindən rus ədəbiyyatında yeni istiqamət açmağa qadir biri kimi təqdim olunmuşdu. Tənqidçilər həm də onu qeyd etmişlər ki, sadalanan həmən o utilitar bayağı janrların iki şərt daxilində - iti, kəsərli, individual, kənar təsirlərdən azad dil və zəngin orijinal daxili aləmin varlığı şəraitində ayrı-ayrı söz mastodontlarının qələmi ilə ali ədəbiyyat zirvəsinə yüksələ bilməsi mümkündür. Çox güman, bu tərif-rəmldən Pelevinin də payına müəyyən qədər düşmüşdü. Yoxsa ədəbiyyat məbədgahına qaçaraq girmək və A.Nemzer, A.Arxangelski kimi tənqidçilərin onu daim çıxışa doğru sıxışdırmasına rəğmən orda, özü də mehraba yaxın yerdə qalmaq mümkün olmazdı.

80-ci illərin sonlarında onun hekayələr kitabının çox qısa bir müddətdə satılmasına baxmayaraq müəllif ciddi tənqidin diqqət mərkəzinə gələ bilməmişdi. Bütün sovet kosmonavtikasının möhtəşəm və qanlı bir oyuna tay tutulduğu, texniki uğurların üstündən xətt çəkən “Omon Ra” povestinin məşhur bir jurnalda dərcindən sonra tənqidin diqqəti ağır-ağır Pelavinə doğru yönəldi.

Tənqid onun primitiv sintaksisini, ədəbi dili bilməməsini, jarqon, slenq, arqotizmlərdən geninə-boluna istifadəsini  irad tutur adətən. Amma oxucu oxuyur. Oxucuya gözəl, qüsursuz, rəvan dil, səlis məntiq, ədəbi incələmələr lazım deyil.

Pelevin yaradıcılığı ilə bağlı “Supreme (3) ədəbiyyat bu sayaqlamalarla  duelə çağırılıb”    deyə həyəcan təbili çalanlar da yox deyildi.

Bəzi ədəbiyyatşünasların fikrincə Pelevin ümumiyyətlə yazmağı bacarmır, qocaman roman janrının siqləti onun çiyinləri üçün dözülməz yükdür və onun işlək üzvi janrı – müxtəlif dünyaların, epoxaların üst-üstə qalandığı, kontrast reallıqlar qovşağında permanent oyun gedən  paradoksal novelladır. Onun ən məşhur novellası cinsini dəyişib küçə qadını olmuş keçmiş partiya işçilərindən bəhs edən  “Mittelşpil”dir. Tədqiqatçılar Pelevin yaradıcılığının elə küllülükdə bu qisim mittelşpillərdən, yəni ortada qalanlardan, qeyri-müəyyən və alternativsiz çeburaşka və pokemonlardan ibarət olduğunu söyləyirlər.

Bəziləri  “Çapayev və Boşluq” romanını (1996)  “Cinayət və cəza”nın ideya davamı, bir başqaları isə Dostoyevski klassisizminə lağ kimi qiymətləndirirlər.

Öz əsəri haqda müəllif belə söyləmiş: “Çapayev” – dünya ədəbiyyatında ilk romandır ki, hadisələr tam Boşluqda cərəyan edir.

“Generation P” (1999) romanının adı bir çox mübahisələrə  səbəb olmuşdu. Pepsiyə (P) üstünlük verən nəsilmi, müəllif soyadının reprezentəsimi və ya məlum arqotizmə işarət? Romanın sonluğu – “Müəllifin fikirləri onun nəzər nöqtəsi ilə üst-üstə düşməyə bilər” zarafatında həqiqət yox, məhz zarafat payı var və hardasa  S.Eji Letsin “Həqiqətdə heç bir şey əslində olduğu kimi deyil” deyimini xatırladır.

Sözü gedən yazıçının əsərlərində sosial tənqid, kommunist ideologiyasının, postsovet reallığının, yüksək mənəvi dəyərlərini itirmiş müasir istehlakçılar cəmiyyətinin (Erix Fromm  “alım ya olum?” dilemması) ifşası ümdə yerlərdən birini tutur. Bəlkə bu səbəbdəndir ki, qəbul olunur və sevilir.

5-6 il əvvəl New Yorker jurnalı Viktor P.-ni Avropanın ən yaxşı 6 yazıçısı siyahisinə daxil etmişdi. Onsuz da populyarlığın pik nöqtəsinə çatmış antikommunist pafoslu yazıçının şöhrətinə bu faktın elə bir təsiri olmadı.

 

Popmetafizika

Onun sememalarının, implisit (4) mesajlarının  məğzini anlamaq üçün bir sıra spesifik mövzu və problemlərdən hali olmalısan, mətnləri oxucu intellekti və erudisiyasına  tələblər irəli sürür, müəyyən hazırlıq istəyir. Janrı  “popmetafizika”  adlandırılmış, mütaliəsi krossvord həllini xatırladan, reministensiya, allüziya, sitat və analogiyalarla bol, fəlsəfi traktatlar, klassik folklordan da xali olmayan mətnləri anlamaq üçün Pelevin kriptoqrammının (5)  açarına yiyələnmək lazımdır.

Kollaj, kaleydoskop və pazl paradiqmalarından istifadə edən, daim qəribə rakurs və həyatı oxumaq üçün yeni linza, orijinal yanaşma və simvolizə metodu tapan müəllifin  fantaziyanın harda reallığa adladığı məlum olmayan əsərlərində  ciddiliyin boynuna düşmüş yumor dölü yazının tərətdiyi ümumi ağırlığı azaldır.

Bəzən bütün kartları açan, bəzən isə açıq kinayə pəncərəsinə yüngül sarkazm pərdəsi çəkən müəllifin qurduğu , intellektual cələlərlə dolu və proqnozlaşdırılması mümkün olmayan süjet xətti dəli virajlarla oxucunu hey qovub aparır...

Akademik yönümlüdür, ekzistensionallıqdan uzaq olduğuna görə fərd axtarışı ilə məşğul deyil, onun mütləq buddizm nəzəriyyəsi subyekt psixologizmindən azaddır. Qotika və erotikaya həssas Pelevinin mətnlərində yaşamaq olmur, qotik soyuqluq, məhzun vahimə və fatal uzaqlıq süzülür onlardan. Bu mətnlər burlesk, vodevil (6) təmsillidir, gülüş elə dodağınızdaca donacaq, zahiri bir yüngüllük törədəcək., əsli, məğzi, platosu isə ağır və ciddidir.

Pelevin parodiyası mübahisələrə səbəb olan bir sabjdır. Tənqidçilərin  “Alı və müqəddəsə parodiya etmək olmaz” (7)  təhdidinə qarşı tərəfdarlarının “Parodiya yalanı, surroqatı, erzatsı söndürə bilər, həqiqi və  autentik (8) aliliyi ancaq təsdiq edəcək”  cavabı səsləndirilir.

Əgər buddizmin flaqman ideyasını  “faneron (bizi əhatə edən fenomenal dünya – Çarlz Pirs)  - mənim təəssüratımdan, idrakımın təklif etdiyi qavrama variantından qeyri bir şey deyildir”  kimi qəbul etsək, qavranılan dünyanın təlqinlərdən və total simulyakrdan (9) ibarət olduğunu bəyan edən Pelevinin parolunu deşifrə etmiş oluruq.

 

Personaj və oxucuları

Onun qəhrəmanları tarixi kataklizmlər dönəmində, ağır vəziyyətlərdə özünü, kimliyini tanımağa məcbur qalmış şəxslərdir. Ümumiyyətlə o, insana bir introspeksiya (10) fürsəti yaratma şansından yararlanan və bundan həzz duyan bir müəllifdir.

Onun postsovet insanı boşluqlarda itmiş insandır. Çox vaxt qəhrəmanları heç insan da deyil – həşərat, heyvan, vurdalak, vampirdir. Bu, tarix, mənəviyyat və mədəniyyətin civarında duran, ontoloji uçurumun qırağına sürüklənmiş postinsan obrazıdır.

O irəliyə səsləmir, irəlidə uçurumdur. Daxilə baxışa, introversiyaya, refleksiyaya çağırır, yenilməyən dəyərlərə qayıdışı təklif edir.

Pelevinin əsas oxucu auditoriyasını kişilər təşkil etməsi faktını (“Playboy” jurnalının pərəstişkarları istisna olmadan)  yazarın kifayət qədər brutallığı (11) və ya belə görünmək istəyi ilə izah edirlər. İntrovert Pelevinin personajlarının da böyük əksəri kişilərdir.

 

Fərd ya müəlliflər ştatı

Pelevin real olaraq var və eyni zamanda yoxdur. Milyonlarçun o yoxdur. İntervü vermir (“Playboy” üçün bir dəfə istisna edib), şəkil çəkdirməkdən, kamera qarşısında durmaqdan  zəhləsi gedir, səsi daim kadr arxasından gəlir, mükafat təqdimatlarına, müxtəlif mərasimlərə qatılmır, virtual ünsiyyəti üstün tutur və göründüyündə gözlərini eynəyinin qara şüşələri arxasında gizləyir.

Bir vaxtlar hətta Pelevinin varlığı bəzi mənbələr tərəfindən şübhə altına alınmışdı. Məsələn, Aleksandr Qordon Homer, Kozma Prutkov kimi Pelevinin də adı altında bir deyil, bir neçə nəfərin  durduğu ehtimalını irəli sürmüşdü. Yəni Pelevin fərd yox, brenddir,  müəlliflərin müştərək əməyinin  simbiotik nəticəsidir.

Bütün bu deyilənlərə rəğmən real Pelevini görənlər, tanıyanlar var. Və onun uzun müddət buddist məbədlərində zahid həyatı sürməsi  kitablarının satışı ilə bağlı maliyyə məsələlərini yüksək praktiklik nümayişi ilə şəxsən və bilavasitə yoluna qoymasına heç də əngəl  törətmir. 

Real Pelevin bir müddət   “Elm və din” jurnalında çalışmış, iyirminci əsrin ən yaxşı yazıçısı və dahi mistiki saydığı Kastanedanın kitablarının tərcümələrini redaktə etmiş, Nepala, Tibetə səyahət etmiş, Cənubi Koreyadakı buddist monastırında uzun müddət yaşamış,Yaponiyada rus ədəbiyyatından dərs demişdir.

 

Kimdir?

O, çağımızın dəbdə olan mövzularını vaxtında sezmiş qrafomandımı, elə həmən dəbi özü də diktə edən kult yazarıdımı ya fəlsəfi və dini təfəkkürün inkişaf meyllərindən agah mütəfəkkir?

Əslində ziddiyyətli dövrümüzün simvoludur, antinomiyaları bir araya gətirməyi bacaran, alini bəsitə, bəsiti aliyə qatıb-qarışdıran, elitarla kütləviliyi calaq edən, ruhsal olanla ticarini bir müstəvidə görüşdürən, cismaniylə astralı birləşdirməyə müvəffəq olan biri.

Pelevin paradoksdur. Kütləviliyin qatı düşməni olmasına baxmayaraq ən çox çap olunan yazardır. Müasir mifləri tənqid atəşinə tutması özünün yeni mifologiya yaratmasına qətiyyən mane olmur.

Pelevin testdir deyirlər, onu oxuyarkən intellektual daha da ağıllanır, səfeh qalan ağlını da itirir., eynən Bulqakovun “Master və Marqarita”sı kimi. Kimini imana gətirmiş, kimidə prostrasiya (12)  yaratmışdı.

O – həyatın hər isti-soyuğundan, türlü dönəmindən, həm mədəniyyət-estetikasından, cəmən hər bir şeydən yorulub usanıb sadəcə boşluğun ortasında oturmaq istəyənlərin paroludur. Və əsrin əvvəllərində oxşar stixiyaların identifikasiyası üçün Blokun onlara qondardığı “boşluğun ruhu” nominasiyasını ona da aid etmək olar.

Küylü yüksək epitetlər sahibi göz yaşlarına boğulmuş gülüşü, qara yumoru ilə birlikdə romantikdir. Onu Qoqol və Bulqakovun davamçısı kimi görənlər də var.

Oxucular oxuyur, tənqidçilər tənqid edir, yazıçılar həsəd aparır. Onu xoşbəxt adam hesab etmək olar. Görəsən özü də belə düşünürmü?

Heç bir şey ifadə etməyən laqeyd sifətini tamamlayan, adətən çıxartmadığı qara eynəyi, nadir hallarda dodaqlarında güclə sezilən Voland təbəssümü sanki o dünyadan təşrif buyurduğunu bildirən hündür, boy-buxunlu, kifayət qədər özünə əmin Pelevin..

 

 

----------------------------------

 

1 – kompensasiya

2 – batmayıb üzdə qalmaq

3 – ali, yüksək

4 – gizli

5 – gizli mətn

6 – ciddi məzmunun komik yöndə verilməsi

7 – “om mani padme xum” mantrasının  eybəcərləşdirilməsi

8 – orijinal

9 – əsli olmayan surət

10 – özünümüşahidə

11 – maskulinizm

12 – çaşqınlıq

 

 

 

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5