Said Riyad

Submədəniyyət nə deyil

Əslində, submədəniyyət fenomeni haqqında qeyri-akademik, sadə cümlələrdən ibarət,
məlumatlandırıcı bir yazı bir neçə ay öncə yazılmalı idi. Çünki ötən il meyxananın sənət növü
olub olmaması mövzusunda qızğın müzakirələrin getdiyi vaxtlarda əvvəllər haqqında heç vaxt
bəhs edilməyən, yaxud nadir hallarda dilə gətirilən submədəniyyət anlayışı da gündəmə gətirildi
və bir neçə ədib müxtəlif vaxtlarda meyxananı həm də submədəniyyət prizmasından təhlil
etməyə başladı. Lakin təəssüf ki, ədiblərin əksəriyyəti istər Facebookda yazılan statuslarında,
istər qısa məqalələrində, istərsə də televiziya proqramlarındakı çıxışlarında məlumatsızlıqdan
meyxana submədəniyyəti haqqında yanlış informasiyalar verirdilər. Xüsusilə, İctimai
Televiziyanın “Sabaha saxlamayaq“ proqramında meyxana mövzusu ilə bağlı təşkil edilən silsilə
müzakirələr zamanı ədiblərin bu mövzudan ümumiyyətlə xəbərsiz olmaları, yaxud onların bu
mövzu ilə bağlı alayarımçıq məlumatlandıqları aşkar şəkildə görünürdü. Divar yazılarının
(əslində, burada qrafiti (ing. graffiti) sənəti nəzərdə tutulurdu), toyun, pəhləvanların, yüzillər
öncə xristian missionerlərin submədəniyyət olduğunu söylənilməsi, submədəniyyətə
“mədəniyyətin altında olan yaradıcılıq növü” definisiyası verilməsi və s. fikirlər səsləndirən
ədibin bu mövzuda heç bir araşdırma ilə tanış olmadan, heç bir ciddi ədəbiyyat oxumadan və
ümumiyyətlə, bu mövzudan heç bir anlayışı olmadan rahat və əminliklə danışması və yanlış
informasiyalar səsləndirməsi təəccüb və gülüş doğurduğu qədər qıcıq da doğururdu. Hətta sosial
şəbəkələrdə submədəniyyət fenomeninin boş, mənasız, başdangetdi olmasına dair fikirlər də
yazılırdı.
Aşağıda həm umumilikdə submədəniyyət fenomeni, həm də ayrıca meyxana submədəniyyətinin
mahiyyəti barədə qısa şəkildə izah verməyə cəhd edəcəm. Lakin bundan öncə kiçik bir haşiyəyə
çıxaraq sosial şəbəkələrdə ara-sıra submədəniyyətin “başdangetdi”, “mənasız” olması barədə
yazılan iddialara fikrimi bildirmək istəyirəm.
Çikaqo Universitetinin sosioloqlar qrupu XX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq “şəhər
sosiologiyasını” araşdırmağa başlayarkən məhz submədəniyyətlərin də tədqiqatı ilə məşğul
olublar. “Çikaqo məktəbi” kimi tanınan bu komandanın tədqiqatları sayəsində Amerika
sosiologiyasında yeni bir istiqamət formalaşdı. XX əsrin əsrin ikinci yarısından etibarən isə həm
Avropanın əksər elm mərkəzlərində (xüsusən İngiltərədə, Birmingem Universitetində), həm də
Amerikanın Kolumbiya, Yel, Massaçusets, Çikaqo və s. kimi universitetlərdə submədəniyyəti
araşdıran alimlərdən ibarət xüsusi qruplar fəaliyyət göstərməyə başladı. Hər il bu sahə üzrə
onlarla dissertasiyalar, tədqiqat işləri, monoqrafiyalar yazılır. Əlbəttə, bu cür fikilərin
sahiblərinin nə “Çikaqo məktəbi”ndən, nə “Birmingem məktəbinin” tədqiqatlarından
məlumatları var, onlar nə David Émile Durkheim, Robert King Merton, Herbert Blumer, George
Herbert Mead, Talcott Parsons, Michel Maffesoli, Zygmunt Bauman və s. kimi dünyaca məşhur,
avtoritet sosioloqları tanıyırlar, nə də onların məhz bu sahədə illərlə apardıqları tədqiqatlardan,
sosial eksperimentlərdən, bu fenomenlə bağlı yürütdükləri fikirlərdən, yazdıqları saysız-hesabsız
elmi işlərdən xəbərdardırlar. Submədəniyyəti “mənasız”, “başdangetdi” hesab edənlər bu
fenomen barədə heç bir bilgiyə malik deyillər, bu cəhətdən bir kəsin bilmədiyi bir şeyi
“mənasız”, “başdangetdi” hesab etməsi həmin şəxsin qeyri-ciddiliyindən xəbər verir.
Mövzunun məğzinə gəlincə,“submədəniyyət mədəniyyətin altında olan yaradıcılıq növüdür”
definisiyası daha çox maraq kəsb etdiyindən elə bu cümlə barədə fikirlərimi yazmaq istəyirəm.
Bu definisiyanın mənbəyinin haradan götürülməsi, onun istinad mənbəyinin nə və necə olduğu
çox müəmmalı qalır. Çünki bu günə qədər submədəniyyətə tərif verən heç bir ciddi sosioloq bu
fenomenin yaradıcılıq növü olduğunu söyləməyib. Bu tərif televiziya efirində səsləndiriləndən
sonra sözə qüvvət kimi bir nümunə də göstəriildi və divar yazılarının (əslində, burada qrafiti
(ing. graffiti) sənətini nəzərdə tutulurdu) submədəniyyət olduğunu bildirildi. Təbii ki, qrafiti

sənəti yaradıcılıq növüdür, lakin submədəniyyət nümunəsi deyil. Ümumiyyətlə, submədəniyyətin
yaradıcılıq növü olması fikri kökündən yanlış, submədəniyyəti yaradıcılıq növü hesab etmək isə
absurddur. Bu fenomen sırf sosioloji təzahürdür. Yəni bir qrup insan yaşadığı cəmiyyətdə böyük
əksəriyyətin, yəni çoxluğun təmsil etdiyi dominant mədəni dəyərlərə alternativ dəyərlər sistemi
yaradır. Alternativ dəyərlər sistemi isə özündə yalnız həmin sosial azlıq qrupuna xas olan
davranış normalarını, əxlaq kodekslərini, dil normalarını ehtiva edir və həmin sosial azlıq qrupu
dominant mövqedə olan mədəni dəyərlərdən tam şəkildə imtina edərək öz yaratdığı dəyərlərinin
daşıyıcısına çevrilir. Beləliklə, loru dildə desək, submədəniyyət “mədəniyyət içində
mədəniyyət”, yaxud “mini mədəniyyət” şəklində təzahür olunur. Bir submədəniyyətin
təmsilçiləri fərqli, özünəxas geyim tərzi, moda üslubu, saç və makiyaj stili, öz dəyərlərini
simvollaşdıran müəyyən zinət və bəzək əşyaları, müəyyən atributlar, özlərinəxas ritorika və
danışıq tərzi (jarqon, arqo, slenq və s.), fərqli dünyagörüşü, həyat tərzi, öz yazılmamış qanunları
ilə yaşadıqları cəmiyyətdə çoxluqdan fərqlənirlər. Submədəniyyət təmsilçiləri fərqlilikləri ilə
bəzən yaşadıqları cəmiyyətin “ağ qarğaları” da hesab olunur.
Müxtəlif dövrlərdə bu sahəni tədqiq edən Qərb sosioloqlarının submədəniyyətə verdikləri
tərifləri də nəzərdən keçirsək, onların yaradıcılıq növündən deyil, sosial azlıq qrupundan bəhs
edildiyini görə bilərik:
1947-ci ildə amerikalı sosioloq Milton Myron Gordon submədəniyyətə belə bir tərif verib:
“Submədəniyyət bütöv cəmiyyətin və ya təşkilatın bir parçası olan sosial qrupun dəyərlər,
münasibət, davranış və həyat tərzi sistemidir. (Milton Myron Gordon, “The Concept of the Sub-Culture and Its Application” (Social Forces, vol. 26, No. 1, Oct., 1947)”
Digər amerikalı sosioloq David Riesmanın submədəniyyətə verdiyi tərif isə belədir:
“Submədəniyyət öz bəyəndiyi tərz və dəyərləri seçib onları təmsil edən bir qrup insan deməkdir
(“Subculture The Meaning of Style”, Published August 16, 1979 by Routledge, 208 Pages, ISBN 9780415039499)”.

Submədəniyyət mövzusunun ən avtoritet tədqiqatçılarından biri sayılan, britaniyalı sosioloq
Dick Hebdige isə “Subculture The Meaning of Style” kitabında submədəniyyət haqqında bu cür
yazır: “Submədəniyyətlər eyni zövqə malik olan və cəmiyyətdə ümumi qəbul edilmiş standart və
dəyərləri inkar edən insanları cəlb edir.

“Submədəniyyətin mədəniyyətin altında olması” tezisinə gəlincə, yəqin ki, terminin adındakı
“sub” kəlməsinin latın dilindən tərcümədə “alt”, “aşağı” mənasını verməsi çaşqınlıq
yaratdığından sözün birbaşa mənasında submədəniyyətin mədəniyyətin “altında” olması kimi
fikir formalaşıb. Çox güman ki, bu tezisi irəli sürən şəxs submədəniyyətlə “underground”
anlayışlarını da qarışıq salmış və bu səbəbdən də bayağı, yaxud həvəskar yaradıcılıq növü hesab
etdiyi meyxananı da divar yazıları kimi “underground” sənət növü kimi deyil, yanlışlıqla
submədəniyyət kimi başa düşmüş ola bilər. Çünki həqiqətən də Hip hop submədəniyyətinin bir
qolu olan qrafiti sənəti uzun illər Amerikada “underground” sənət nümunəsi hesab edilib. Sosial
təzahür, sosial hadisə olan submədəniyyətin həmçinin toylara, pəhləvanlara, o cümlədən xristian
missionerlərinin fəaliyyətinə də heç bir aidiyyatı yoxdur. Əks təqdirdə, bu məntiqlə, gərək yas
məclisləri, xınayaxdı və nişan mərasimləri, sufi təkkələri, dərvişlər də bu qaydada
submədəniyyət nümunələri hesab edilsin.

Termindəki “sub” kəlməsi hərfi mənada “aşağı”, “alt” mənası verdiyinə görə, submədəniyyət
anlayışının “alt mədəniyyət” şəklində alternativi də mövcuddur. Lakin hermenevtik olaraq
submədəniyyəti dominant mədəniyyətin “altında”, yaxud ondan aşağı səviyyədə olması şəklində
başa düşülməməlidir. Əksinə, submədəniyyət bir coğrafiyada, bir cəmiyyətdə çoxluğun qəbul və
təmsil etdiyi, dominant mədəniyyətin məhz “yanında” olan, onunla yanaşı inkişaf edən bir
fenomendir. Və bu fenomen mövcud olduğu cəmiyyətdəki mədəni mühitin zənginliyini göstərir,
onun necə rəngarəng və müxtəlif olduğunu təcəssüm etdirir. Bu fakt müəyyən musiqi janrlarında

törəmə subjanrlara da aiddir (məsələn, rok musiqisində möcud olan subjanrlar). Müəyyən musiqi
subjanrı ana janrdan aşağı səviyyədə, yaxud ana janrın altında olması anlamına gəlmir.
Meyxananı submədəni fenomen kimi təhlil edərkən onun sənət payını bir kənara qoymaq, yalnız
bu submədəniyyətin təmsilçilərindın ibarət sosial qrupun dəyərlər toplusunu əsas götürmək
lazımdır. Bu sosial qrupun (yəni meyxana submədəniyyətinin) təmsilçiləri isə meyxanaçıların
özlərindən savayı, xiridarlar və bəzi qəzəlxanlardır. Meyxana submədəniyyəti haqqında ədibləri
yanlış istiqamətə yönəldən həm sənət növünün, həm də bir submədəniyyətin adının eyni
olmasıdır. Bu, bir növ Emo submədəniyyəti ilə həmin submədəniyyətin assosiasiya olunduğu və
emoların üstünlük verdiyi Emokor rok janrının adlarının, yaxud Qot submədəniyyəti ilə həmin
submədəniyyətə xas olan Qotik rok musiqi janrının adlarının eyni olmasına bənzəyir. Sənət növü
olan, yaxud olmayan “meyxana” ilə submədəniyyət nümunəsi olan “meyxana” tamamilə
fərqlidir.

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5