FEİLLİK FENOMENİ

(Nasir Mənzurinin “Feillik” kitabı haqqında)

     Bu adda 1-ci kitab Ağız lövhələr 12, Ağız lövhələr 13 sırasından olub  yazıçı Nasir Mənzuri tərəfindən İranın  Təbriz şəhərində “Qaraçuxa” nəşriyyatında 2023-cü ildə çap edilmişdir( 586 səh.)  Kitab  möxtəlif sistemli dillərin, xüsusən də törk dillərinin feillərinə həsr edilmişdir. İsnad feili bir sistem kimi müqayisəli-tutuşdurma metodunun köməyilə öyrənilmişdir. Əsər Cənubi Azərbaycan türklərinin dialektində yazılmışdır. Kitabın “Aydınlatma” hissəsində öncə dilin öz varlığında quruluş, qavram, həmçinin də semantik sirlərə malik olduğu göztərilir. Bu seriyadan olan kitabların başlıca məqsədi “bu sirləri dumanlıqdan çıxartmaqdır”. Müəllif diqqəti “dil-düşüncə” bütövlüyünə yönəldir. “Dünyanın necəliyi, abstrakt olaraq, dildə də təkrar olunur, yəni ifadəsini tapır. Bu üzdən, dil öz məfhum-forma sistemini dünyanın formalaşmasında, onun dil mənzərəsindən alır. Burada dilin idrakla bağlılığı ortaya çıxır. N.Mənzurinin düşüncəsində, “dildə xalqın şifahi yaradıcılığından əldə edilmiş həqiqətlərin idrakına, eləcə də, varlığın idrakına çatma əsla bəsit sayılası bir proses deyil. Bu, mühüm bir irsdir. Bu cür irs tədqiqatlar üçün düşündürücüdür, dərincəsinə güvənməli bir sənəd sayıla bilər. Beləliklə də, həmin prosesin nəzəriyyəyə çevrilməsində onun gərgin vəziyyəti tanınmalı və göz önünə alınmalıdır”

Bu kitabda məsələlərə yanaşma, irəli sürülən nəzəri müddəalar bizim dilçilik tədqiqatlarından fərqlidir. Bu tədqiqat üçün təməl sayılan nəzəri mənbələr aşağıdakı kimidir: Nisbilik nəzəriyyəsi, Fraktallar həndəsəsi, Çaxnaşma (xaos nəzəriyyəsi), Mifik düşüncə nəzəriyyəsi, Kompleks düşüncə nəzəriyyəsi, Semiotika. Bu nəzəriyyələrin hər birinin müəllifi vardır.

N.Mənzurinin kompleks tədqiqatı məhz feil üzərindədir. Feil barədə onun tədqiqatı yuxarıda göstərdiyimiz kimi bizim tədqiqatlardan seçilir. Bizim müasir Azərbaycan dilində feil monoqrafik şəkildə görkəmli dilçi alim Həsən Mirzəyev, Ağamusa Axundov tərəfindən geniş araşdırılmış, onun struktur-semantik tərəfləri dərindən öyrənilmişdir.

Sözügedən kitabda N.Mənzuri yazır ki, indilikdə dilimizin feil sisteminin anlamı zavallı bir durumdadır. Müəllif bunun səbəbini referans kitabların olmamasında görür; belə kitablar yazılmasa, bu zaman dilin gərgin, aktual problemləri artacaqdır.

“Feillik” adlanan bu kitab 2 hissədən ibarətdir. “Səs-andırım Bütövlüyü” adlı Ağız lövhələr 5 Bakıda nəşr edilmişdir. Həmin kitabda Türk dilinin səs sistemində özünü göstərən xüsusiyyətlərdən irəli gələn modellər müəyyənləşdirilmişdir.

Hər iki kitb üzərində müəllif 40 ildən çox zəhmət çəkmişdir. Bu illər ərzində müəllif müxtəlifsistemli dillərin üzərində müşahidələr aparmış, feilin, ona aid olan qavramların təhlilini aparmışdır.

 Kitabın quruluşu haqqında: 1-ci kitabda-“Feillik” (1) feil və onun zamanları bir isnad (bir dildə təməl bir sistem, maraqlıdır, hər hansı bir dili öyrənərkən birinci növbədə həmin dilin isnad, qaydasız fellərini öytətmək lazım gəlir)  nöqtəsi kimi, bir sistem kimi araşdırılır. Bizim dildəki indiki, keçmiş və gələcək zaman terminləri “yəqinli” və “yəqinsiz” sözlərilə ifadə olunur. Müəllif ingilis, fransız, fars və türki dillərini müqayisə edir. Araşdırıcı maraqlı bir məsələyə toxunur: “Dil adlanan bir varlığın qapısından içəri girməyimiz ancaq isnad sistemilə, eləcə də, isnad feililədir. Bu üzdən, bütün dillər ancaq çalışırlar  bu isnad sistemini olduqca əlverişli, olduqca tanış və olduqca sizinlə ayaqbir olan yoldaş tanıtdırsınlar. Təəssüflər olsun ki, Türki dilində (yəqin türk dilləri nəzərdə tutulur) isnad sistemini və isnad feilini düzgün bir durumda tanıtdıra blməyiblər. (Burada amaçımız tənqid dəyil yoxsa danışmalı sözlər çoxdur” (s.13)

Müəllif müqayisəli-tutuşdurma metodundan istifadə edərək bir neçə dilin (həm müxtəlifsistemli, həm də qohum dillərin) əvəzliklə feilin təsrifini, bağlantısını müəyyənləşdirir. Göründüyü kimi, kitabda isnad feili bir sistem olaraq araşdırılır. Bizim dildə bu, feili xəbər kimi öyrənilir. Müəllif də qeyd edir ki, türk dillərinin arasında, yalnız Azərbaycan türkcəsi əvəzliklə feilin təsrifini ayırd edibdir, eləcə də, cümləni feili də mükəmməl biçimdə bağlayıbdır” (s.18)

 Dil işini düzgün bir sistemə salmalıdır. Əgər bu mümkün olmadıqda “dilin işində bollu komleksliklər”, yəni gərginlik yaranır. Müəllif bu gərginliyi bu strukturda müsbət (təsdiq) və mənfi (inkar) quruluşu qrammatik zamanlar üzrə izah etməyə çalışır.

2-ci kitab “Feil təsrifinə referans” adlanır. Burada hər bir feilin iki növü- məsdər və təsrif quruluşu nəzərdən keçirilir. Bir feilin təsrifində ən əsas sayılan xüsusiyyət isə onun hadisələnməsini, olaylanmasını əksetmə potensiyalıdır. Müəllif bu məqamda riyazi metoddan, sxemləşmədən də istifadə edir. Feilin təməl kökünü növlər üzrə dəyişdirir.(müq.et: sürmək-sürümək-sürünmək-sürütmək-sürüşmək-sürüyüşmək- sürünüşmək-sürüdüşmək-sürdürmək-süründürmək-sürütdürmək və s. 128 formanın bu təməl feillə dəyişdirilməsi türk dilləri feillərinin təsrif zənginliyini növ-zaman əsasında nümayiş etdirir. Feil kökündən sonra  növ və şəxs formalarının təsdiq və inkarda geniş təsrifi dilimizin məna imkanlarının da geniş olduğunu göstərir.

 Kitabın sonrakı bölmələrində aspekt məsələləri mühüm yer tutur. Aspekt- nöqteyi-nəzər, baxış mənasındadır.  Aspekt sadə 1, 2, 3,  4, edərli (təkrarlı), edirli (davamlı), etmişli (mükəmməl), edəcəkli (gələcək zamanı anladan quraq) istiqamətlərdə təhlil olunur. Aspektələr bütün zamanları əhatə edir.

Feilin spesifikasının aşkara çıxarılması, aydınlaşdırılması, müəyyənləşdirilməsi, onların sistem-struktirunun (sistem-kateqorial) bu baxış bucağında izlənilir. İki aspektin birincisində bir morfoloji vahid kimi feil elə bir sistemdir ki, burada sinif və kateqoriyalar (həmçinin onların leksik-qrammatik və feil yaradıcılığı hadisəsi) aiddir.

Nitq axını feillə- onun potensial gücü ilə (məna ilə birlikdə) gedir, əlverişli şəraitdə, danışanın əmrilə, onun təşkili mexanizmi ilə təyin olunur. Bu zaman feilin qrammatik elementləri funksionallaşır, həmin mexanizm bu strukturda qaydaya, nizama salınır.

İkinci aspektdə feil funksional-morfoloji vahid olaraq bu sistemdə qanuniləşir və normalaşır, müxtəlif dil səviyyələrində elementlər müəyyən təsirə məruz qalır, söyləmlə lazım olan fikir ifadə olunur. Bu aspekt dil və nitqin sistemi ilə bağlıdır.

Feil semantik cəhətdən müxtəlif hadisələri, hərəkətləri, prosesləri, vəziyyəti və s.bildirir.

Feil dilin özünəməxsus sözüdür. Feildə əşya və predmetin zaman əlamətləri də dəyişir, yəni təsriflənir. Feil dilin ən canlı nitq hissəsidir. Feil dilin ən yeni arterial qanıdır.(A.Yuqov). Feil bütöv fikirdir. Hər bir feil bütöv, tamamlanmış nitqi məhdudlaşdırır, bürüyür. Feil kapsuk kimidir, bütöv ifadə, cümlə və frazadır, mətndə öz gücünü göstərə bilir (V.Kolesov)

Feil dildə ən mürəkkəb və konstruktiv nitq hissəsidir. Felin semantikası dildə relyativ xarakter daşıyır. Feilin semantik əsasları subyektin iş və fəaliyyət aspektlərini, proses və anlayışını əks etdirir. Feildə prosessuallıq öz əksini tapır. Feil, həmçinin struktur-semantik kateqoriyadır. Feil fəaliyyəin və işlə əlaqədar insan şüurunu inikas etdirir. İnsanın fiziki və psixoloji fəaliyyəti, gücü feil formaları ilə realizasiya olunur.

“Feillik” kitabında feil çoxaspektli mürəkkəb sistem kimi, dildə və nitqdə feili vahidlərin koqnitiv və dil mexanizminin realizasiyası kimi, hərəkət və prosesin verballaşması, insan təcrübəsi kimi, insanın işini, fəaliyyətini əhatə edən proses kimi, eləcə də mətndə m a r g i n a l zonaların yaranması vasitəsi kimi və s. təsvir olunur.

Feil güclü mətnləri yaradır. Mətndə başlıca ideya, fikir feil vasitəsilə gercəkləşir. Feillər mətndəki əsas ideyanı, nüvə, başlıca qayəni ifadə edir. Feillə əsas əlamət açılır. Demək olar ki, mətndə ən mühüm əlamətlər feil və onun kateqoriyaları vasitəsilə ötürülür. “Feillik” kitabının müəllifi Nasir Mənzuri feili bir f e n o m e n kimi səciyyələndirir. Onun təhlillərində şair və yazıçının bədii dünyası feillərdən istifadə etmək yolu ilə səciyyələndirilir. Feil türk dillərində aktiv nitq hissəsi olduğundan onun tərənnümü də poetik üsulla verilir. Azərbaycanın görkəmli şairi B.Vahabzadə “Feil olmaq istəyirəm” şeirində insanları aktiv hərəkətdə, güclü fəaliyyətdə görmək istəyir. Bədii mətnlərdə şəxsiyyətin jesti, mesajları, ən ümdə fəaliyyəti, yaradıcılıq işi əsas etibarilə feillə təqdim olunur, feildən istifadə mətnin dinamikasını əmələ gətirir. Beləliklə, feil mətni qurur, qapayır və dövrəyə alır.

Feildə aspektuallıq əsas kateqoriyalardandır. “Aspekt” növ mənasındadır.  Növ-aspekt feilin həm qrammatik, həm də funksional-semantik kateqoriyasıdır, xüsusi vasitələrlə formalaşır, prosesin keçidini səciyyələndirir ( prosesin son, daxili həddi, nəticəsi, bölücü, təkrarlıq və bu kimi münasibətlər yaradır).

Y.S.Maslov aspektologiya konsepsiyasının təməlni qoymuşdur. O, dilçiliyin müstəqil bir sahəsi kimi aspektlogiyanı müəyyənləşdirmişdir. “Aspektologiya” termini latınca a s p e c t u s- daxili növ, zahiri görünüş və yunanca l o q o s-söz, təlim) mənasındadır. Aspektologiya qrammatikanın bir yeni bölməsidir, feilin növ (aspekt) və bütün aspektologiya sperasını, feilin növ kateqoriyasının ifadə vasitələrini öyrənir. “Qrammatik növ və növ-zaman kateqoriyası, aspektologiya feillərin aspektual, sinfini dinamik, statik, son həddə çatma (son həddə çatan feillər) və onların altsiniflərini, hərəkət vasitələrini, həmçinin müxtəlif aspektual kontekstin relevant komponentləri bu elmin mahiyyəti və məzmunu kimi başa düşülür” (Маслов Ю.С. Очерки по аспектологии Л., Изд-во ЛГУ, 1984, с.236)

Aspektologiyaya baxış öz əhəmiyyətini indi genişləndirməkdədir. Feilə yanaşma yeni prinsipləri doğurmuşdur. Ona görə ki, feil bir fenomen kimi kateqorial problemdir. Azərbaycan dilinin funksional inkişafında aspektologiyanın özünəməxsus rolunu bu baxımdan ciddi nəzərə almaq lazım gəlir. Demək, növ-aspekt fərqləri funksional-semantik sferada bir kateqoriya kimi daha aydın görünür. Bu baxımdan da belə qənaətə gəlinir ki, “hər bir dil zəngin “növ potensialı”na malikdir. Bu potensial mümkün kompleks çəkildə növ münasibətlərini formalaşdırır, morfoloji, sintaktik, sözyaradıcı və leksik vasitələr növün funksional yükünü daşıyır” (Бондарко 1972, с.35)

Kitabda feillərin müsbət (yəni təsdiq) məsdər quruluşu, sistemi,  fərqli (sürmək, sürünmək, sürünmək, sürütmək və s.) prizmadan müəyyənləşdirilir. Əsasən də, bu quruluş modelləşdirilir.

Sonda izah olunan feillərn əlifba sırası ilə siyahısı verilir. Bu feillərin bir çoxu dialekt səciyyəlidir: lombalamaq, lökləmək, kəhildəmək, iyəşmək, kallanmaq və s.

Beləliklə, “Feillik” adlı kitab türk dillərinin hələ yazılmamış funksional qrammatikasının (morfologiya və sintaksis) əsaslı şəkildə yazılmasına kömək edə bilər. Kitab,  xüsusən də, ingilis dilini öyrənənlər üçün də faydalıdır.

Faktlar göstərir ki, cənubda işlənən türkcədə danışıq dilindən irəli gələn leksik, morfoloji və sintaktik, eyni zamanda üslubi xətalar da özünü göstərməkdədir. Çünki, həmin türkü ədəbi dil səviyyəsində inkişaf edə bilməmiş, fars dilinin boyunduruğu altında qalməşdır.(onlara kitab göndərən mən imiş imişəm). Cümlənin formal təsvirində müəllifin əsil və gizli quruluşları da ayırması bizdə böyük cümlələrin sadələşdirilməsi, çevrilməsidir. Bu, transformasiya hadisəsinin nəticəsidir.

Bu əsərdən türk dillərində feilin qavram quruluşunu, ultra cümlə sistemini, ümumən dil-düşüncə problemlərini daha dərindən öyrənmək üçün də istifadə etmək olar.

Bir sözlə, “Feillik” kitabında türcədəki fellərin növ-aspekt kateqoriyasının konseptual-struktur modelləri dərinləşdirilir. Bu məsələlər bizim dilçilikdə feildən yazan tədqiqatçıların, demək olar ki, gözündən qaçırılmışdır. Beləliklə, feil növ-aspektlərinin bəzi ontoloji-tipoloji xarakteri də açıla bilməmişdir, paradiqmatik sıralanma mükəmməl şəkildə konkretləşdirilməmişdir. Fərqli linqvistik kəlmələrdən istifadə də işin məzmununu anlamaqda bir qədər çətinlik yaradır. Feil sistemində leksil-qrammatik fərqlilik türkcələrin dialekt özəlliklərini ortaya qoyur. Gətirilən örnəklərin mənaları ümumi dəretmə kontekstində, müstəvisində başa düşülür.  Nəhayət, müxtəlif koqnitiv, linqvikulturoloji   amillər və aspektuallıq faktına bağlı anlamlar iyerarxiyası təhlil cüzgəcindən keçirilən feillərin növləri içərisində onun  konseptual xarakterli bir kateqoriya olaraq təsnif olunmasını şərtləndirir. Kitabın başlıca dəyəri də burasıdır.

İsmayıl KAZIMOV,

 AMEA Gilçilik İnstitutunun şöbə müdari Proffessor

03 dekabr 2023-cü il.

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5