Hürufiliyin müqəddəs kitabı sayılan “Cavidannamə” X1V əsrin sonlarındaFəzlüllah Nəimi tərəfindən fars dilində yazılib. İslama uyğun gəlməyən bir sıraehkamların təbliğinə görə şəriət məhkəmələrinin qərarı ilə hürufi məzhəbi dəfələrləküfr elan edilmiş və hürufi arifləri və şairləri, o sıradan Fəzlüllah özü NaxçıvandaƏlincə qalasında qətl edilmişdi. 1394-cü ildə baş vermiş bu qətldən sonrahürufi icmaları yarıleqal vəziyyətdə X1X əsrə qədər mövcud olmuşdur və başlıcasıhürufi mətnlərinin farsca və türkcə yaradılması prosesi də davam etmişdir.

Hürufilərin “ilahinin məktubu” saydıqları və qanun kitabı kimi pərəstişetdikləri “Cavidannamə” 1048\1639-cu ildə Dərviş Mürtəza tərəfindən tərcüməedilib. O bu tərcüməyə “Dürri-Yetim” adı verib. Bu şəxs əqidəli bir hürufi, ərəb,fars və türkcəni yaxşı bilən allah adamı idi. “Dürri-Yetim”i çapa hazırlayantürkiyəli hürufişünas Fatih Usluər öz ölkəsinin kitabxanalarında onun tərcüməsınindörd nüsxəsini aşkar edib elmi şəkildəmüqayisə etmiş və nəhəng elmi zəhmət sayəsində bu kitabı çapa hazırlayıbKabalçı Yayın evində, 2012-cı ildə, elmdə ilk dəfə olaraq kitab şəklində buraxıb.Kitab: Fazlullah Esterabadi,Cavidan-Name, Dürri-Yetiim isimli tercümesi, hazırlayan Fatih Usluer –başlığı ilə çap edilib.

Bu nəşr şərqşünaslıqda və türkologiyada hadisədir, çünkihürufilərin hərəkatı və mətnləri müsəlman mədəniyyəti tarixində ən maraqlı səhifələrdənbiridir. ”Cavidannamə” isə hürufiliyin müqəddəs kitabıdır, onsuz zəngin hürufiyazılı abidələrin düzgün anlamaq və şərh etmək mümkün deyil. İndiyəcənhürufilik barədə deyilmiş bütün yanlış və mübahisəli fikirlər “Cavidannamə”ninkifayət qədər öyrənilməmiş qalması ilə bağlıdır.

Bütün qadağa və təqiblərəbaxmayaraq hürufilər beş əsirdən artıq bir müddətdə öz məzhəblərini qələmlə vəsözlə təbliğ etmiş, müsəlman aləmində dini-humanist fikrin carçısı olmuşlar.Onlar insan vücudunu ilahinin güzgüsü sayır və insanda ilahi başlanğıcın əlamətləriniaxtarırdılar, nəfsini bilən, kamil insanı bir dini və əxlaqi ideala çevirmişlər.Onlar sadə insanları, sıravi hürufiləri öz ilahi təbiətini görməyə və duymağaçağırırdılar və bu insanları xilas etməli, təkallahlı dinləri birləşdirməliidi. Fəzlüllah öz kitabını və məzhəbini insanlığın tarixində işıqlı bir dövrünbaşlanğıcı sayırdı və ardıcılları da bunu belə təbliğ edirdi.

Əgər Fəzlüllah Nəiminin“Cavidannamə”sinə ən qısa səciyyə vermək lazım olsa, deyə bilərik ki, bu müsəlmanmədəniyyətinin və bütün monoteizmin ən böyük kitablarından biridir. Onun əsasehkamı Quran və hədislər əsasında bir şeyi sübut etməkdir: Həzrəti-Əhədiyyətinsanı öz şəklində və özünə oxşar xəlq etmişdir. Kitabın bir hissəsi bu ehkamı,ikinci hissəsi isə bunun əksini yorumlayırdı, yəni Xudanın əslini bilmək üçün insanvücudundan başqa heç bir dəlil yoxdur, Rəbbinsurəti və sirləri insandadı. Sonra, Fəzlüllahin ehkamlarındakı Rəbbin əsas birxassəsi: maddi, mənəvi, söz, kitab, asiman, ulduz, dəniz, bir sözlə hər dördünsür şəklində zühur etməkdir. Həttainsanın yuxuda gördükləri də kitabəti-ilahidir, yəni ilahinin yazısıdır, onun tərkibhissəsidir və ilahinin hududlarınaaiddir və Həzrəti-Əhədiyyətin beləpanteistcəsinə şəkillənməsi onun ilkin vəbaşlıca xassəsidir.

Fəzlüllahın kitabında xristianlıqda olan ikilik var: biri Həzrəti-Əhədiyyətdir,ikincisi onun maddi dünyanı yeddi günə yaradandan sonra xəlq elədiyi Adəmdir.Kitabın ortalarına doğru aydın olur ki, Adəm əleyhüs-salam da Həzrəti-Əhədiyyətinözüdür, onun ilkin şəkilləndiyi məzhəridir,yəni maddi formada insan şəklində zahir olmasıdır. Hürufiliyin ehkamı qısaca budur və bu, islamınehkamları ilə üst-üstə düşmür, kitabın sonuna doğru müstəqil məzhəb təəssüratıyaradır və hürufişünasların çoxu da bunu görüb və yazıb. O sıradan 1926-cı ildəNəsimi divanını Bakıda hazırlayıb buraxan mərhum Səlman Mümtaz. Məhz buna görəvaxtilə Fəzlüllah və Nəsimi şəriət məhkəməsinə verilmiş və qətl edilmişlər.Hürufi ariflərinin hamısının taleyi belə olmuşdur və hürufilik onun ardıcıllarının qətli yolu ilə aradangötürülüb. Bu səbəbdən də farsca və türkcə olan zəngin hürufi mətnləri islam aləmindəyarımleqal vəziyyətdə olmuşdur. Lakin hürufi icmalarının və yazılı abidələrininson izləri X1X əsrdə Albaniyada, xristianlara yaxın ərazilərdə müşahidə edilib.Hürufiliyin dili Fəzlüllahın əsərlərininyazıldığı fars dili və tərcümə yolu qismən türk dili olmuşdur. Onlar sufilərlə birgə türkcə yazı mədəniyyətinəmisilsiz xidmət göstərmişlər.

Bütün dini kitablarda yaradanın təsvirini verən ehkamlardaparadokslar və ziddiyyətlər vardır. Fəzlüllahin yaratdığı hürufilik də belədir.Ona həqiqət kimi yox, Xuda haqqında ehkam sistemi kimi baxmaq lazımdır. Lakin “Cavidannamə”ninən böyük paradoksu odur ki, o formaca və mahiyyətcə Qurana və Məhəmməd peyğəmbərəşəkk-şübhəsiz aid edilən hədislərə əsaslanır. Çoxlu babların başlıqlarında beləşərhi verilən ayələrin mətni verilir. Fəzlüllahındəlillərinin 98 faizi bu iki mənbədəndir. (Təkcə buna görə hürufilik islam mədəniyyətininayrılmaz tərkib hissəsidir.) Elə bil o, formal olaraq islamdan və Qurandan kənara çıxmır, həttaözünü təvilçi, yorumçu, Fəzli-Yəzdan, xudaşünas, ali-vəchül insan adlandırır.Amma kitab boyu aydın olur ki, bu və digər xatırlamadığımız adlar altında təqdimolunan şəxs, yəni Fəzlüllah özü Adəmin zühurudur, şəkillənməsidir, ikinci şəklidir.Onlar vərəqin iki üzüdürlər və bunu Adəm-Fəzlüllah kimi yazmaq olar. Buradan FəzlüllahınQuran və hədislərin ehkam və mif bazasında şüurlu halda yeni məzhəb yaratdığıaydın olur. Lakin Fəzlüllah özü bunu yeni din yox, üç ilahi kitabın – Tövrat,İncil və Quranın sirlərinin açan və tamamlayan Adəm əleyhüs-səlam haqqındaehkam kimi təqdim edir.

“Cavidannamə” ancaq Quranın şərhi deyildir. Bu kitabın əsasmövzusu və orijinal hissəsi Adəm əleyhüs-səlamın Həzrəti-Əhədiyyətin eyniolması haqqında ehkamın bütün incəliklərinə qədər açıqlanması cəhdidir. Bueyniyyət “Cavidannamə”dən qırmızı xətt kimi keçən ilahi-kəlimə və ilahi kitabətehkamları vasitəsi ilə əsaslandırılır.Hürufiliyin ən orijinal tərəfi də burada meydana çıxır. Zahirən Fəzlüllahkitabda ən çox allahın surətinin və vəchinin insan surəti ilə eyniliyindəndanışır. Bu ehkam Quran dəlilləri ilə sübuta yetirilsə də, əslində Tövratda vəİncildə allahinsan konsepsiyası vardır, insanın Xuda tərəfindən öz surətində vəözünə oxşar yaradılması haqqında ehkam bukitablarda təkrarlanır. Bu, yeni deyildir.

Fəzlüllahın Adəm haqda ehkamının yeniliyi onun allahın əlifbası,sözü, yazısı və nəhayət, külli-kitabəti-ilahi, yəni ilahi yazıların cəmi kimi təqdimetməsidir. Müasir semiotik terminə çevirsək bu vahid və fasiləsiz mətn mədəniyyətianlayışına yaxındır. Bir yerdə Fəzlüllah deyir ki, həzrəti-Cəbrayıl Quran ayələrinilövhi-məhfuzdan oxurdu Məhəmmədə. Nəhayət, digər yerdə açıq şəkildə bildirilirki, Adəm-Fəzlüllah Xudanın lövhi-məhfuzudur. Həzrəti-Əhədiyyətlə Adəmineyniliyini xatırlayanda allahın yeni bir ehkamı aydınlaşır: doğub doğulmayan allah bir nöqtə olubdur ki,cəmi kitabəti-ilahi onun içində, özündə, əslində xassə kimi olub, sonradan “çıkagəlib”. “Çika gəlmək” Dərviş Mütəza tərəfindən zahir olmaq, məzhərə çevrilmək,emanasiya mənasında işlədilən feildir. Beləliklə, “Cavidannamə”dəki ilahi – əvvəlin,ortanın və sonun yazıldıği bir kitabdır, ilahi mətndir. Adəm də bu mətnin əslivə eynidir. Beləliklə, allah intəhasız,insanların yuxusundan o biri dünyaya qədər hər şeyin əsli olan ilahi yazıdır.İlahi kəlimə olmaq Adəmin əslindədir. Görünən, qoxunan şeylərdən ruha qədər hərşey ilahi kəlimənin məzhəridir, yəni ilahi iradə ilə zahir edilməsidir.

Ümumən “Cavidannamə”ni Adəmin ilahi statusu haqqında kitabsaymaq olar. Fəzlüllah onu İsa Məsihlə müqayisə edir və İsanın hər iki dünyada ənetibarlılardan olması haqqında (3:45) ayəni misal gətirir. Fəzlüllah üçün bu ayəİsanın Qiyamətdə müəyyən statusu olacağı haqda işarədir. Lakin Adəm İsadanüstündür və əvvəldir, çünki İsa allahın kəliməsi və kəliməsinin oğludur, Adəmisə İlahi kəlimələrin əslidir.

Adəmin ilahi yazıların əsli və küllü olması haqda ehkam birsıra anlayışlar vasitəsi ilə əsaslandırılır. Onlardan birincisi, ən mistik təsirburaxanı otuz iki kəlimeyi-ilahi anlayışıdır. Otuz iki deyəndə Fəzlüllah “Cavidannamə”nin yazıldığı fars dilində olanhərflərin sayını – otuz iki hərfi nəzərdə tutur. İlk bablarda Adəm-Fəzlüllah buotuz ikinin məzhəridir. Sonraki bablarda Fəzlüllah öz şəxsiyyəti haqda hissə-hissəvə çox ehtiyatla məlumat verərkən özünün otuz ikidən ayrılmazlığını elan edir.Belə aydınlaşır ki, otuz iki kəlimeyi-ilahi anlayışı ilk bablarda küllikitabeti-ilahinin, yəni Adəmin əslinin işarəsi kimi işlədilir.

İlk bablarda Adəmancaq otuz iki müqəddəs kəlimənin məzhəridir. Sonra aydınlaşır ki, Fəzlüllah bilərəkdənhərfləri də ilahi kəlimə adlandırır və əlifbanı müxtəlif dillərdə enmiş ilahi kitablarınuniversal kodu kimi təqdim edir, bu yolla o, bütün dillərdə - yəhudicə, yunancə,ərəbcə olan müqəddəs kitabların əsli sayıla bilir. Dəfələrlə qeyd olunur ki, Adəm-Fəzlüllahotuz iki müqəddəs kəlimədən ayrılmazdır, yəni onların əsli Adəmdir.

Adəmin ayrılmaz xassəsi, Fəzlüllah buna xasiyyət deyir, Həzrəti-Əhədiyyətin onun vəchini- üzünü öz əli və qüdrət qələmiilə nəqş və xəlq etməsidir. Fəzlüllah birmənalı deyir ki, XudaAdəmin üzünə cəmi-kitabəti-ilahini nəqşedib və buna görə müqəddəsdir. Vəchüllah problemi sufi və hürufilərə xristianrahiblərinin monastırlarda istifadə etdikləri ikonalardan keçmişdir, bu, heykəlvariantında buddizmidə də vardır. “Cavidannamə”də vəchüllah, ilk növbədə Adəm-Fəzlüllahınxassəsidir. Fəzlüllah özü mənbələrə görə gipnozu bacarırdı, şöhrətli yuxu yozucusuidi və bu barədə “Xabnamə” adlı ayrıca əsəri vardır. Ardıcılları ilə görüşlərdəniqab ilə oturarmış. Ən əqidəli hürufilər onun qarşısında özlərindən gedərdilərvə qəzəliyyatda bu, “öldürüb diriltmək” möcüzəsi kimi qeyd olunurdu. Bunu Quranda Musapeyğəmbərin Sina dağında allahın haləsindən özündən getməsi haqda Quran ehkamı iləmüqayisə edirdilər.

Bu səbəbdən Fəzlüllahın üzü hürufilər üçün müqəddəs idi, cəmiilahi kitabətin işarəsi və məzhəri idi və bu səbəbdən hürufiməzhəb qəzəlin hərbirinin ilk beyti Fəzlüllahın vəchinin tərənnümü ilə başlanırdı. Ortodoksalislamçılar hürufi ehkamının ən çox bu tərəflərini qəbul etmirdilər və Fəzlüllahınqətl fərmanında onun üzü “küfr” elan olunmuşdu. Fəzl ardıcıllarının düşmənləribuna görə onları istehza ilə “hürufi”, yəni hərflərə sitayiş edənadlandırdılar. Nəsimi və digər hürufi şairləri Fəzlüllahın edamına etirazolaraq qəzəllərində “küfri iman bulmuşam” termini işlədirdilər ki, bu Fəzlüllahınüzünə işarədir. Vəchüllah anlayışı hürufilikdə geniş yer tutan və yeni səviyyədəmənalandırılan bir ehkam sırasıdır.

Allahın küllü ilahi yazıların cəmi olası ehkamı Fəzlüllahıdil, yazı, əlifba, söz, məna, işarə kimi filoloji məsələlər barədə danışmağasövq edib. Kitabdan görünür ki, Fəzlüllah böyük bir dil və yazı nəzəriyyəçisidirvə hələlik kifayət qədər öyrənilməyib. Onun peyğəmbərləri kitablarındaki fonemlərinsayına görə təsnif etməsi, fonemlərin formalaşıb diftonqlardan çıxmasıprosesində sivilizasiyanin addımlarını görməsi doğru və müasir müşahidələrdir.Fəzlüllah “Cavidannamə”nin otuz iki hərflə yazılmasını onun monoteistkitabların yekunu olmasının işarəsi sayırdı və belə tanıtmağa çalışırdı. Tövratiyirmi iki, İncil iyirmi dörd, Quran iyirmisəkkiz müqəddəs ilahi hərflə yazılıb. Hərflərin sayı Fəzlüllaha görə müqəddəskitabda ilahi həqiqət və sirlərin dərəcəsini göstərir, otuz iki müqəddəs kəliməilə yazılması “Cavidannamə”nin üstünlüyü və əvvəlkilərin yekunu olmasıdır.Allah isimlərin hamısını məhz Adəmə öyrətmişdir, bu Qurandaki (2:31) “Və Adəməisimlerin həpsini örgetti” ayəsi ilə təsdiqlənir.

“Cavidannamə” Adəmi vəMəhəmmədi ata-oğul kimi təqdim edir və “Oğul atanın sirridir” hədisinə uyğunolaraq Quranı və Məhəmmədi Həzrəti-Əhədiyyətin sirlərinin ən əhatəli və dəqiqdaşıyıcısı kimi təqdim və təvil edir. Peyğəmbərinmeracda Allahı on beş yaşlı bir gənc kimi görməsi haqqında hədisi dəfələrləxatırlayır və şərh edir. Fəzlüllahın Qurana və Məhəmmədə pərəstişi müsəlmanlıq məntiqi ilə yox, bu kitabın monoteizmə qədərki bütün fikir nailiyyətlərini özündə toplayıb əks edə bildiyinə görədir. Doğrudan da Quranyorumçusu kimi Fəzlüllah heyrət və qibtə doğurur, onun Quranin ən yaxşı şərhçisisaymaq olar. Sanki o bu kitabı əzbər bilir, adi sayılan ayələrdə elə işarələr vəmənalar tapır ki, belə səhifələrin vəhy ilə yazıldığını düşünürsən. Əlbəttə, Qurandakipanteist ruhlu ayələri sufilər də seçib şərh etmişdilər, lakin Fəzlüllahınyorumları daha dərin və başlıcası ardıcıl və məqsədyönlüdür.

“Cavidannamə”də təkidlə və təkrar-təkrar verilən ehkamlardanbiri “müsəmma ilə esma”nın, yəni sözün bildirdiyi şeylərlə adların (sözlərin)ayrılmazlığıdır. Fəzlüllah təkid edir ki, şeyin adı olan kəlimə yox olsa, şeylərdə yox olur. Bunu yəqin o mənada anlamaq lazımdır ki, adın eşitmədiyimiz şeylərfərdi düşüncə üçün yox kimi olur. Əgər adın yox olmasını fərz etsək, onunbildirdiyi şey də fərdi şüur üçün yox olar. Digər tərəfdən insanın bildikləri fərdişüurdadır, ondan dişarıda hələlik bilik yoxdur. Lakin deməliyik ki, şeylərin əslinin ilahi sözolması haqqında ehkam “Cavidannamə”də və ondaki yaradılış ehkamında geniş yer tutur və bu məsələdə də Fəzlüllah ilahikitabların yeni sirlərini açdığı iddiasında idi. Fəzlüllah sonralar Avropailahiyyatında və fəlsəfəsində işlənən mütləq ruh haqda görüşləri qabaqlamışdı. Yazıvə söz anlayışları, digər tərəfdən, ruh anlayışından daha aydın və şəffaf idi

Tərcümədə fars dilinin sintaksisi, orijinalın məntiqi olduğukimi saxlanılıb. Kitabı oxuduqca fars dilinin sadə və dəqiq məntiqinə, ifadəqüdrətinə yenidən heyran oldum. Tərtibçi Fatih Usluər dövrümüzün ən müqtədir şərqşünasvə türkoloqlarından biridir. O, tərcümənin mətninə orijinalda olmayan bircə durğuişarəsini belə əlavə etməyib və bu, kitabın və onun müəllifi Fəzlüllahın məntiqinidoğru anlamağa yardım edir. Tərtibçinin özünün qeyd etdiyi kimi, o bütün hürufimətnlərini oxumağı qarşısına hədəf qoymuş və bunu etmişdir. Yalnız bundan sonrahürufi mətnlərinin tərtibinə və çapına girişmişdir. Bu işə bir necə il sərfetmiş, hətta Qumda elmi ezamiyyətdə olub “Cavidannamə”də xatırlanan bütün hədislərəyazılı İran mənbələri göstərmişdir. Fatih Usluərin elmi zəhməti hörmət və qibtədoğurur. Bu kitab 299 bab və 537 səhifədir. Lakin onun hələ qırx yaşı yoxdur vəBakıda olmayıb.

 Dərviş Mürtəza da“Cavidannamə”ni müqəddəs kitab kimi sözbəsöz, hər kəlimənin üstündə əsərək, hərkəliməyə ilahinin sözü kimi yanaşaraq tərcümə etmişdir. Allah ona rəhmət eləsin.Sayırıq ki, Dürri-Yetimi oxumaq eləkitabın orijinalını oxumağa bərabardir və ya çox yaxındır. Axı hürufiliyin varisləri həm də bizik. Hələ X1Y əsrdə Bakıda hürufi icması olub. Fəzlüllahınqəbri Naxçıvanda, Culfa yulunun üstündəki xanəgahdadır. Amma onun adı, təəssüfki, indi abidənin üstündə ğöstərilməyib. Xatırladaq ki, bu xanəgah hürufilərinməkkəsi sayılırdı, ən əqidəli hürufilər, məsələn, Fəzlin birinci xəlifəsi Əliyül-Əla ölmək üçün, Fəzli-Yəzdanla yaxın basdırılmaq üçün Naxçıvana gəlirdilər və orada ölür, torpağa verilirdilər.

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5