Reşad Babalı

Manıslar kitabları yeyir

Nadiq Qafarzadənin kitab haqqında dediyi məşhur bir ifadə var. Bir dəfə əyalət kanallarının birində qonaq olan müğənniyə aparıcı qız şablon bir sual ünvanladı ki ən son hansı kitabı oxumusunuz. Nadir də səmimi qəlbdən dedi ki, bəs neynirəm oxumağı. Nə var oxumaqda? Gedin oxumuş adamların “xolodelnik”inə baxın, sonra da gəlin mənimkinə baxın. Bu əhvalatı eşidəndən indiyə qədər özümə gələ bilməmişəm. Özümü təhqir olunmuş kimi hiss edirəm.

Nadir Qafarzadənin manıs səmimiliyi ilə ifadə etdiyi ölkənin durumunu. İdarə edənlərin istədikləri və əldə etdikləri toplumun inikasıdı. Bu həm də onu göstərir ki, kitab nə əmtəədi, nə də dəyər. Kitab sadəcə... heçnədi.

Həmişə “azərbaycan insanı kitab oxumur” fikrinə qarşı olmuşam. Baxmayaraq ki vaxtilə Seymur Baycan, Əli Əkbər, Günel Mövlud və digərləri azərbaycanlıların mahiyyətcə kitaba düşmən olduqlarını və sovetin məcburi təhsilindən sonra müstəqillikdə gerçək özlüyünə qayıtdığını vurğulayırdılar. Baxmayaraq ki, çevrəmdə indiki qədər kitabsevər yox idi, ölkədə kitab dükanları bir-bir bağlanırdı. Nəşr olunan kitabların da çoxusu dövlət başçısı və məmurlarla əlaqədar sabunlu, parıldayan, ancaq görüntüyə yarayan kitablar idi. Ya da uzaq başı hansısa məmurun vicdanıyla üst-üstə düşməyən saxta duyğularını tərənnüm edən şeir və nəsr kitabları idi. Lakin, yuxarıda adını çəkdiyim bir qrupun sayəsində yavaş yavaş ölkədə kitaba maraq artmağa başladı. Yeni nəşriyyatla meydana gəldi. Pis-yaxşı xeyli kitab nəşr olundu. Azərbaycan oxucusu dünya ədəbiyyatıyla daha çox tanış oldu, yerli yazarlar mütəmadi nəşr olunmağa başladı.

Bunlardan əlavə sosial şəbəbkələr oxuyan insanları bir yerə yığdı, onların təkəm-seyrək olmadığını göstərdi. Biri elə mənim qurduğum, amma dostlarımın genişlədib bir hərəkata çevirdikləri kitabla bağlı qrup və səhifələr kitab sevərləri bir-birilərinə tanıtdırdı. Şəxsən özüm nə qədər optimist olsam da, bu qədər kitaba sevdalı insanımızın olduğunu bilmirdim. Ən müxtəlif yaşlarda, peşələrdə kitabla nəfəs alanlara şahid oldum. Sanki dünyanı dəyişəcək elmi nəzəriyyəsini təcrübədə təsdiq etmiş birinin həzzini yaşadım və yaşayıram da.

Ancaq getdikcə artan kitab sevgisini teleməkanda, yuxarılarda görmək olmur. Kanallar az qala ciddi siyasi müzakirəyə də manıs tayfasını çağırırlar (bəzi siyasi ekspert və siyasilər də mahiyyətcə manısdılar). Səhər, günorta, axşam ancaq bunlardı ekranlarda. Hər yerdə də söz sahibi. Verilişlərdə bir mövzu qoyub ekspertlər çağırırlar. Amma bunların arasında mütləq bir müğənni olmalıdı. O manıs təkcə mahnı oxumur, əlinə mikrafon alan kimi ahkam kəsir. Oradakı ekspertdən artıq mövzu barədə danışır, əxlaq dərsi keçir, insanlara yerlərini göstərir, aparıcıya göstərir verir, ona necə proqram aparmalı olduğunu başa salır. Bütün televiziyalar, radiolar manısların işğalındadı. İstənilən mövzulu verilişdə boylanırlar.

Mikrafon uzadılan manısların cavablarına əsasən onların səviyyələrini görmək olar. İlahi, bu nə dayazlıqdı. Diksiyalarda səviyyəsizlik, bayağılıq və hətta bambılılıq hakimdi. Səviyyə sıfırın altındadı. O danışıqlarda manıs tayfasının kitabdan Günəşlə Yer arasındakı məsafədən də artıq uzaq olduğu görünür. Bunlara geniş meydan verən televiziyalar xalqa nə öyrədəcək? Tv-lərin də insanları tərbiyə edən əsas vasitələrdən olduğunu nəzərə alsaq vəziyyətin nə dərəcədə dəhşətli olduğunu görmək olar. Bu cür səviyyə yiyələrinə baxıb böyüyən uşaqların halına baxın. Butulka şalvar, emo saç düzümü, neandertaldan da aşağı İQ-ü olan gənclər elə o manısların “törəmələridi”.

TV sahibləri manısların efiri işğalına belə bir haqq qazandırırlar ki bəs biz kommersiya qurumuyuq, çoxlu reklam lazımdı və buna görə də reytinqli verilişlər lazımdı. Reytinqli verilişlər də manıslara həsr olunmuş və manısların dəvət olunduğu verilişlərdi. Başqa tip verilişlər pul qazandırmır. Amma adam deyərlər nə zaman alternativ tipli verilişləri cəhd etdiniz?

Əslində bu tip verilişlər də olub. Bir ara ATV-də “El içində” proqramı vardı. Canlı yayınlanmamasına və mövzu seçiminin məhdud olmasına baxmayaraq xeyli diqqət də çəkmişdi. ATV-də işləyən həmkarlarımın dediyinə görə də xeyli də reytinq yığırdı. Amma gördülər ki mövzusunda kitab, bilik olan verilişlər manısların bazarını öldürür yığışdırdılar.

Bu tip verilişlər vaxtilə çalışdığım ANS-də də vardı. Lakin sonradan yığışdırdılar. Günahı da yenə reytinqin üstünə atdılar. Lakin, NAS-in vitseprezidenti, televiziya aləminin seyidi Mirşahin Ağayev hər bazar günü “hesabat” proqramında vətənpərvərlikdən, dövləti, vətəni sevməkdən, ölkənin inkişafından, insanların rifahından bol-bol gap və gop edir. Teleseyid müəllimin söz janqlyorluğuna özü inanır bilmirəm amma o dediklərinin altında kitab və bilgi yoxdusa sözün bir başa mənasında apar tulla. Amma sənin tv-ndə manıslar ağalıq edir. Hanı sənin dartışma (mübahisə, müzakirə) proqramların? Mövzu illa da siyasət olmaya da bilər. Tarix, ədəbiyyat, texniki elmlər. Məsələn, təkamül nəzəriyyəsini müzakitərə çıxarmaq olar. Bir tərəfdə bunu qəbul etməyən bir dindar, digər tərəfdə də bu sahənin uzmanı olan birini.

İnan bu tip proqramları xeyli adam tamaşa edər. Özün ki, vaxtilə elə o kitabların hesabına indiki duruma gəlmisən. Niyə xəyanət edirsən səni adam edənə? Niyə yeni kitabla bağlı ayrıca proqramın yoxdu ANS-də? Ekrandan millətə ağıl öyrətməklə deyileee. Bunu nəyə görə etmədiyinizi də bilirik. Otvyorkalayaralar, yoxsa sizi.

Televiziyalardakı manıs ifrazı digər sahələrdə də özünü göstərir. Məsələn, jalə mənşəli parayla açılan ədəbiyyat portalları ədəbiyyat və fikir dərgisindən çox manısizmin ədəbiyyatlaşdırılmasıdı. Və getdikcə də bayağılaşır. Çünki nüvəsində söz yoxdu, azadlıq yoxdu. Məqsəd kitab, ədəbiyyat deyil axı. Kitab və ədəbiyyat burda vasitədi. Bunlardan istifadə edib qurduqları sistemi cəmiyyətin nəzərində leqallaşdırmaqdı məqsədləri. Lakin niyyətin təmiz olmaması onları gec-tez ələ verir.

Bu gün özünü ziyalı sayan, intelelktualam deyib ortalıqda gəzən, məclislərdə gərnəşib, gəyirib oturan, forsundan yerə-göyə sığmayanlar hesabına bu yerlərə gəlib çıxdıqları kitaba xəyanət edirlər. Etməsəydilər ölkədə kitaba münasibət bu vəziyyətdə olmazdı. O TV rəhbərləri səviyyələri plintusdan belə aşağı olan manıs sürüsünə verdikləri efir vaxtının bir hissəsini intellektə xitab edən verilişlərə versəydilər belə olmazdı. İndiki durum illərdi davam edən manışlaşdırma siyasətinin nəticəsidi. Manıs tayfası hər yerdə kitab əhlindən hörmətli vəziyyətə gəlib. Bu gün orta statistik azərbaycanlının boğazından kəsib 5-10 min verib hansısa müğənni toyuna çağırması məhz səhər axşam manıslaşdırma siyasətinin aparılmasına görədi. Sən bu gün kitabı reklam etməyə başla və gör domestosun reklamında yanıb yoxa çıxan mikroblar kimi bu manısların da əriyib xeyli azalacağını görəcəksən. İnsanlar bu gün nəyin trend olduğuna baxır. Qlamurluğun bir dəyərə çevrildiyi yerdə kitaba yer yoxdu. Uzaq başı bər bərəzkli, sabun-vazelin tərkibli çap məhsulu olacaq, amma kitab olmayacaq.

Bu gün Azərbaycanda kitab nəşrini və satışını dirçəltmək və inkişaf etdirmək üçün çox yox, ilə bircə milyon bəs edər. Əlbətdə bu pulu otlayanlara yox, gerçək iş sahiblərinə verməklə. O milyon nədə istifadə olunacaq? Kitablar təqribən başa gəldikləri qiymətə satılacaq, kitab mağazalarına güzəştlər veriləcək, maddi yardım ediləcək (əyalətlərdə kitab dükanı açanlara özəl güzəşt və yardımlar), kitab kafelərinin açılışı təşviq ediləcək vəs. Məncə belə bir yardım olarsa uzağı 5 ilə Azərbaycan kitab oxuyanların sayına görə indiki yerindən xeyli önə sıçrayar.

Bu gün sabahkı günümüzün bünövrəsidi. O bünövrəyə nə qoysaq gələcəyimiz də onun üzərində inşa olacaq. Yəni, gələcəyimizdən bizlər məsuliyyət daşıyırıq. Bir az pafoslu alındı, amma başqa cür ifadə edə bilmədim.

Rəşad Babalı

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5