Şəhla Nihan         

EKZİSTENSİALİZM  VƏ  QARSON

 

 

Mən haradayam? Bura haradır? Kim məni bura gətirib və atıb gedib? Mən kiməm? Həqiqət adlandırılan bu nəhayətsizliyə necə düşmüşəm? Niyə məndən heç nə soruşulmadı? Və sonda kimə şikayət etməliyəm?

(S.Kerkeqor)

 

 

 

Səhər yağış çiləyib kəsmiş, asfaltın boz üzü səmanın qəm axıdan göz yaşlarında islanıb bir az da tutqunlaşmışdı. Aşağılarda üzərində əks oluna biləcəyi elə bir təmiz səth tapmayan günəş mısmırığını sallayıb səhərin soyuğunda üşüyən buludlar arxasında gizlənmişdi.  Sol tərəfini kiçicik, kölgəli park, sağını beşmərtəbəli binalar tutmuş ensiz, dar  küçə aramsız maşın seli və daim köksündə yaradılan tıxaclardan, avtonövbələrdən əksik olmurdu heç vaxt. Səhər, günorta, axşam küçə bu cür qaynar trafik məskəni idi. Binaların birinci mərtəbələri neon lampaları, reklam parıltısı, işıqlı vitrinləri ilə çağırış yapan müxtəlif obyektlərlə zəbt edilmişdi. Cazibəsi göz oxşasa da çox az adam onların mahiyyəti ilə maraqlanırdı. Bura şəhərin nüfuzlu rayonlarından sayılmayıb, mədaxillə məxaricini çətinliklə bir araya gətirənlərin yolları üstündə idi.

Maşın selində ağır tısbağalar kimi hərəkət edən avtomobillərdən birinin sürücüsü sürəti maksimum azaldıb, demək olar əyləci axıra qədər basdı. Başını açıq pəncərədən çıxarıb yanından  keçdiyi pabın (pub) adını oxumaq istədi. Oxuduğuna inanmadı. Gözlərini qıyıb bir də oxudu. Sonra başını yelləyib yenidən qınına çəkildi və maşını hərəkətə gətirdi. Onun ardınca gələn sürücü də eyni hərəkəti etmək istəyirdi ki,  arxadakı maşınlar onu siqnala basıb irəliləməyə məcbur etdilər. Marağını təmin edə bilməyən sürücü narazı halda sürüb getdi.

Küçə ilə üzü yuxarı iki şəhər sakini addımlayırdı. Biri uzun, çəlimsiz, yekə burnu sifətinin yarısını tutmuş, alnını tünük qonur tellər örtmüş, beli azca donqar, müsahibinin hər sözünü böyük hərisliklə dinləyən nisbətən cavan kimsə, digəri potaboy, amma şaqqalı, androgen alopetsiyadan gicgahları tökülmüş, siqaretdən bozarmış telləri arxaya daralı, kasıbçılıq üzündən peysər bağlamağa və piyli qarın çıxarmağa imkan tapmamış, alçaq boyuna rəğmən addımlarını iri atan, danışanda dinlənilməsini hökmən və israrla tələb edən bilik və dünyagörüşünə arxayın, həyatının neçə onilini arxada qoymuş bir kəs idi. Uzun, çəlimsiz, cavan kəs yaşlıya yuxarıdan aşağı baxıb  “siz”, pota, şaqqalı, ömrünün çoxunu adlayıb keçmiş isə cavana aşağıdan yuxarı baxıb  “sən” deyə müraciət edirdi. Cavan – talib, öyrənməkdən, inkişafdan heç vədə vaz keçməyən, yəni ömrü boyu universant olmağa razı tələbə, yaşlı isə öyrətməyi özünə peşə seçmiş metr, müəllim idi. Artıq neçə illərdi ki,  bir-birini tanıyırdılar, hətta hardasa dost da sayıla bilərdilər, amma aralarındakı rəsmiyyətçilik və müəllimin sirdaş yox, auditoriya, eşidən qulaq və xitabət meyli qoymamışdı onları yaxınlaşmağa. Elə müəllim-tələbə pilləsində də qalmışdılar.

İndi küçə boyu addımlayır, vacib söz-söhbətlərinə bab məkan axtarırdılar ki, üz-üzə oturub ünsiyyət həzzi yaşasınlar. Məkanı əsasən metr axtarırdı. Talibin isə ilkin istədiyi çirkli ayaqqabılarının kirini, palşığını tökmək idi. Di gəl yağış əməllicə yağmamışdı ki,  küçədə nohurlar əmələ gəlsin və ora girib ayaqlarını yerə çırpa-çırpa tufli təmizləyəsən.

Bu şəhərdə  hər kəs və hər şey xəsislik qanunları ilə işləyirdi. Yağış “əbəs yerə niyə küçədəki ağacları sulayım ki?” prinsipi ilə acza şırıldayıb kəsərdi. Külək yalnız meteoroloqların tufan vədlərini boşa çıxarmamaq üçün candərdi əsib sakitləşər, günəş də bir gözünü yumub xalaxətrinqalmasın sayağı istiliyini yerə porslarla göndərərdi.  İldırım enerjisini əsirgəyib heç çaxmazdı şəhərin göylərində. Təbiətin simicliyi adamlara da sirayət etmişdi. Ailə büdcəsini çox yeyib dağıtmamaqçun onlar da vaxtından filan qədər qabaq  ölüb gedərdilər.

Metr nəzərlərini bərq vuran lövhələrdə sürüşdürərək gedirdi. Nəhayət, bir obyektin qənşərində ayaq saxladı. Həmsöhbəti mexaniki ötüb keçmək istəyirdi ki, dirsəyindən tutub geri çəkdi. İkisi də gözlərini lövhəyə dikdi.

- Bura.

Yazını oxuyan talib təəccübünü gizlətmədi.

- Dar ağacı?

- Hə. Bura münasibdi.

Həmişə onunla razılaşmağa adət etmiş həmkarı bir söz söyləmədən yarızirzəmi otağa aparan pilləkənlə aşağı endi. Bura pab idi. Adı  “Dor ağacı” olsa da  “Dar ağacı” kimi tanınırdı. Təsadüfənmi ya kimsə tərəfindən nazik bir budaq hərflərin yanına elə yerləşdirilmişdi ki,  sanki əvvəldən yazılış belə idi. Bu çox şanslı çevrilmə  olmuşdu.  Əvvəllər  əksərən boş olan obyekt addəyişmədən sonra müştəri qıtlığından daha əziyyət çəkmirdi demək olar. Dar ağacına can atanların sayı get-gedə artırdı.  Axından istifadə edən rəhbərlik qiymətləri azacıq qaldırsa da bu təsirsiz ötüşmüşdü. Bahasına da olsa asudə vaxtını dar ağacında keçirmək istəyənlərin sayı azalmamışdı. Şüuraltısı ölümə köklənmiş şəhər sakinlərini bu heç də nikbin olmayan ad əyləndirirdi görünür...

Aşağı endilər. Pillələr əvvəl sola, sonra sağa və bir də sola buruldu. Burada düzünə heç nə yox idi, hər şey kəsə idi. Kiçik, yarıqaranlıq dəhlizi ötüb aurası həyatın qısa müntəxəbatını saniyələrə adama çatdıra biləcək spesifik qoxu və atmosferli bir məkana düşdülər. Bura elə yer idi ki, çöldə, üzərində dar ağacının xofunu daşıyan qapının o tayında dörd fəsil əl-ələ verib həvəslə növbələşəndə burda il uzunu bircə fəsil hökm sürürdü: beşinci. O bir az bürküydü, boğanaq, bir az yelçəkən, bir az da çiskinli havalarda soyuq damlaları içəri sızdırırdı. Burada  adətən  pablarda olduğu kimi yalnız yüngül qəlyanaltılar deyil, bir çox başqa təamlar da təklif olunurdu. Dönə-dönə donuz əti, steyk, cücə, balıq, göbələk qızardılmış eyni yağın külli-müxtəlifliyi xatırladan hərşeydənbiraz ətri kifli divarların rütubət qoxusu ilə elə əcaib tandem yaratmışdı ki,  bu fəslin havasında uçuşmağı sırtıq milçəklər belə özlərinə qadağan etmişdi. Bu fəslin nədən ibarət olan necəliyini ancaq onun daimi müştəriləri bilirdi. Məkan çoxları üçün münasib idi, bura baş  çəkəndən sonra peşmançılığına söykənib cibindəki quruşları saymayacağı qədər münasib.

Buranın kontingentini əsasən kişilər təşkil edirdi. Qadın adına ikisi vardı burda, biri – 120 kiloluq, corabının biri daim sürüşüb düşən, cibində ülgüc gəzdirən, əllərini belinə vurub dayananda sumotorilərin (sumo pəhləvanlarının) belə can-cüssəsinə həsəd aparacağı tosqun xadimə, digəri – stollardan birinin üstünə ciddi-cəhdlə, kiminsə ovqatının xoş vaxtında ustalıqla həkk edilmiş, pərilər qədər gözəl çılpaq qız təsviri. Tanrıları müxtəlif olduğu üçün bir-birindən kəskin fərqlənirdilər. Qız olduqca cazibədar və yaraşıqlı, şəhvət oyadan, qadın çirkin və eybəcər, iştahqaçıran idi. Xadimə çox uduzurdu qıza, çox.. Hər dəfə masanın yanından ötəndə şəklə atdığı çəp və kinli nəzərin  nədəni də buydu gərək. Amma xadiməni pabliken (sahib) olduqca bəyənirdi. Onun nəzərində boyalı dodaqları üstündə o dəqiqə nəzərə çarpıb ağappaq ətli sifətinə xüsusi cizgilər qatan seyrək bığlı əndamlı qadının bir nöqsanı vardı – dəhşətli dərəcədə əyri ayaqlar..

***

- Klient xüsusi diqqət, qayğı istər. Elə etməliyik ki, bir gələn bir də gəlsin, qaçırtmaq olmaz müştərini. Cəlb etmək lazımdır, cəlb! Servis yüksək səviyyədə olmalıdır! Gözəl xidmətsiz heç nəyə nail olmazsan. Sənsə tənbəlsən. əvəzedilməz işçi yoxdur, min dəfə demişəm sənə, qulağında sırğa eləmirsən. Atacam bir gün bayıra! – iri, şişman gövdəli, üçqat buxaqlı müdir bu sözləri gündə bir neçə dəfə birnəfəsə deməyə adət etmişdi. Onun üçün rəhbər vəzifə işçilərin üstünə qışqırıb, müəssisənin bütün kəm-kəsiri üçün onları günahlandırmaqdan ibarət idi. İndi də öz vəzifə borcunu yerinə yetirib toppuş əllərini qarpızı xatırladan qarnı üstündə güclə düymələnən xırda güllü, çirkli jiletinin ciblərinə  dürtüb narazı halda o tərəf – bu tərəfə boylanır, müştəri gəzirdi. Əslində son vaxtlar obyektin təsadüfi ad reformasiyasından sonra müəyyən canlanma müşahidə olunsa da yenə ümümi mənzərədən narazı idi.

Müdirin cavabında kassada durmuş şəxs nəsə dodaqaltı mızıldandı. Onun sözləri müdirə yox, sanki bəraət üçün özünə ünvanlanmışdı. Bu sısqa, solğun bənizli, hərəkətləri çevik jonqlyoru xatırladan cavan oğlan qarson idi. Buranı çoxdan atıb gedərdi, danlanmaqdan təngə gəlmişdi, amma münasib iş tapa bilmədiyindən ilişib qalmışdı.

Müdir donquldanmağında, qarson başını aşağı salıb mızıldanmağında, səhərin ilk müştəriləri içəri daxil oldu. Hündür, arıq, cavan və ondan bir qədər yaşlı, bir qədər alçaq iki nəfər masalardan birinin arxasında əyləşdilər. Elə əyləşməyə bəndmiş kimi söhbətə başladılar.

- Sən...... filan-filan-filan.....

- Siz ....... filan-feşmekan....

Qarson bayaqkı danlaqdan nəticə çıxartdığını göstərmək üçün bloknot qoltuğunda onların başının üstünü aldı.

- Nə buyuracaqsınız?

Oğlanı vecə almadan söhbətlərinə davam edirdilər.

- Sən......

- Siz.......

Qarson duruxsa da yenidən dilləndi:

- Buyurun, sizi dinləyirəm.  Sifarişiniz?

Metr onu elə indicə görürmüş kimi süzüb:

- Pivə - dedi.

- Başqa?

- Heç nə. Sakitlik.

- Hm... – qarson çevrilib getdi və az çəkməmiş iki parç pivə ilə qayıtdı.

- Noxud, keşyu da istəmirsiz?

- Yox, hələlik heç nə.

Qarson xidməti borcunun layiqincə öhdəsindən gəldiyini düşünüb uzaqlaşdı oradan. Metr cibindən çıxartdığı siqaret qutusunu stolun üstünə atdı. Acgözlüklə qutuya zillənən talibə başı ilə götür işarəsi verdi. Talib qutudan bir siqaret götürdü. Metr alışqanla hər ikisinin siqaretini yandırıb sözünə davam etdi:

- Bax, biz bayaqdan ekzistensializmdən danışırıq. Bu, Sartrın fikrincə elə humanizmin özü deməkdir. Marginala diqqət. - əlini onlardan uzaqlaşan qarson tərəfə uzadıb vurğuladı – marginal., detalların mərkəz çevrəyə gətirilməsi... Detallar diqqət xaricində buraxılmamalıdır. Fikir verdinmi bayaq  “dor”-un  “dar”-a çevrilməsinə? Balaca bir cizgi nə boyda məna fərqi yaradır.. Biz koruq, lənət olsun! Biz zəif, səfeh və koruq.  Yalnız burnumuzun altını görə bilirik. – siqaretdən dərin bir qüllab vurub tüstünü halqa-halqa havaya buraxdı – Sən də korsan, mən də. Başa düşürsən?

Talib yerində qurcandı.

- Başa düşürsən də..

- Bəli, əlbəttə..

- Başa düşmən azdır. Qəbul edirsən?

- Qəbul edirəm, sözsüz.

- Hə, bax bu məişət qayğıları ilə yüklənmiş gündəlik həyatın mənasız təkrarlar zəncirindən, gündəlik rutin eyləmlər boyunduruğunun illətindən, bu trivial diktədən qurtula bilmirik ki, kimliyimizi düşünək. Qonor son həddədir, hər şey eqo təmininə köklənib, biz rasional düşüncənin qurbanları kimi özümüzü xilqətdən ayırmışıq. Subyekt-obyekt qarşıdurması yaratmışıq. Bir qılınc götürüb dünyamızı  “biz”  və “o”, daha sonra  “mən” və “onlar” deyə cəbhələrə ayırmışıq. Biz müştərəkliyə, birgəliyə yox, ikitirəliyə can atmışıq.

- Elə görünür...

- Bayaq qeyd etdiyim kimi ekzistensializmin prinsiplərindən biri də insanın başqası ilə eyni hissləri bölüşməyi, eyni dalğada olmağı bacarmasıdır. Başqasını da özün kimi duymalısan. – bir qədər susduqdan sonra acı təbəssümlə əlavə etdi -  Mən özümdə Kotar sindromuna bənzər hal müşahidə etməyə başlamışam...  lənətəgəlmiş şəhər depressiyası zəminində.. Bəzən mənə elə gəlir, bədənimin bir hissəsi yoxdur, kəsilib atılıb. Həmən yeri hiss etmirəm elə olanda. ..... Bir qonşum var, müharibədə sol qıçını itirib, dizdən aşağı amputasiya ediblər. Hər dəfə onunla qarşılaşdıqda mən də sol qıçımın kəsildiyini sanıram, çünki o hissədə hissiyyat tam sönür.

- Çox qəribədir.

- Qəribə və maraqlıdır. Başqasının fiziki durumu necə də sirayət edir adama...

- Yaradılışla eyniləşmək panteizmi xatırlatdı..

- Özümüzü təbiətə qarşı yox, onunla yanaşı qoymalıyıq. Onun içində görməliyik özümüzü, bizsə kontr-hücumdayıq.

- Doğru.

- Delyozun “orqanlardan azad cisim”  teorisini yadına sal. Hər aktual cismin ehtiyatda olan potensial bacarıqlardan, latent cizgilər, münasibətlər, effektlər məcmuyundan ibarət ikinci bir virtual varlığı da var. O imkanlar mənbəyini aktivləşdirməkdən ötrü “orqanlardan azad olmalısan”.

Talib də siqaretinin tüstüsünü havaya buraxıb təkrar etdi:

- Orqanlardan azad olmalıyıq.

Metr damağındakını acı-acı sümürüb gözlərini dost statuslu tələbəsinə tutdu:

- Sən bilirsən həyatda ən gözəl olan nədir?

Talib bir az düşünüb

- Arzularına qovuşmaq – dedi.

- Yox. Qovuşum tapmış arzular ölüm toxumu səpir.

- Kamilliyə çatmaq bəlkə?

- O da yox. O gözəl olan bizi həyatda saxlayandır. Kamilliyə çatsan həyatda qalmagın nə mənası? Bir də.. bu mümkün deyil. Ən uzaq hüdudlardan da üfüqlər görünür.

- Nədir bəs?

- Ən gözəl olan – istədiyinə yetməmək. – elə bunu demişdi ki, gözü masanın üstündəki çılpaq qadın şəklinə sataşdı. Karıxdığını gizlətməkçün boğazını arıtlayıb davam etdi – çünki bunda bir cazibə var. – yenə gözü şəklə sataşdı, bilaixtiyar təkrar etdi – dəli bir cazibə....Qalan hər nə var, boş şeydir... – sanki yuxudan ayılmış kimi əlləri ilə alnını ovuşdurub tamamladı – cazibə gözəllik deməkdir, o məşum qüvvə.

- ...  - Talib də gözlərini şəklə zilləmişdi və müəllimini eşitmirmiş kimi görünürdü.

Metr etinasız hərəkətlə masanın küncündəki qabdan bir salfet çıxarıb şəklin üstünə atdı.

- Anlata bilirmiyəm?

- Aha.

- Bax, sənin indi istədiyin bir şey var.

- İndimi?

- Məhz indi. Bu dəqiqə. Nədir istədiyin?

- Eee... məhz indi.... indi istədiyim... – gözləri şəkli örtən salfetə sürüşdü.

- De görək!

Udqunub -  “Ekskalibur” – dedi. Metr ərinmədən stuldan dikəlib əlini onun çiyninə vurdu.

- Əhsən! Əhsən, gözəl oğlan!

Talib ürəklənib

- Hə, onu məmnuniyyətlə oxuyardım. Axı niyə gizlədirlər? – Gözləri yenə salfetdə fokuslandı – İçində nə var ki, gizlədirlər?

- Gözəl arzudur, xoşum gəldi. Gözəldir ona görə ki, heç vaxt çatmayacaqsan ona.., bilirsən.

- Bilirəm. – köks ötürüb başını aşağı saldı, pivədən qurtumladıb yanğısını söndürdü.

- Ekzistensiya.. – metr söhbəti bayaqki axarına qaytarmaq istəyirdi ki, pivə parçlarını yarımçıq görən qarson onların masasına yaxınlaşdı:

- Üzr istəyirəm, mane oldum. Pivə gətirimmi?

- Yox, lazım olsa çağırarıq, get.

Oğlan “oldu” deyib çəkildi. Metr siqaret qutusunu əlinə alıb əsəbi halda oynatmağa başladı. Demək istədiyini unutmuşdu. Qutunu oynadır, ucu ilə masanın üstünü taqqıldadır, yenə oynadır, yenə taqqıldadırdı. Tələbəsi onun hərəkətlərini izləyir, əsəbi narahat xarakterinə, dözülməz vərdişlərinə yaxşı bələd olduğu üçün susub dinmirdi.

- Yaspers deyib ki, subyekt öz dünyasını görmək istədiyi kimi qurur. Anlayırsanmı? – siqaret qutusunu bir tərəfə atıb bu dəfə əli ilə masanı döyəcləməyə başladı. – Anlayırsan?

- Əlbəttə.

Sözləri sanki daha yaxşı çatdırmaq üçün hecalara ayıraraq davam etdi:

- Öz is-tə-di-yi  ki-mi! Öz istəyinə uyğun! Beləcə də qurur həyatını.. Pis istəyir – pis qurur. Yaxşı istəyir – yaxşı qurur. – bu sözlərlə gözlərini tələbəsinə dikdi. Ondan cavab gözlənildiyini görən müsahib:

- Deməli qarson elə qarson olmaq istəmişdi?

Metr bu dəfə ayağa sıçrayıb əli ilə həmsöhbətinin çiynini şappıldatdı.

- Əhsən!  Əlbəttə istəmişdi! - əlini qarson gedən tərəfə uzadıb səsinin tonunu artıraraq – O is-tə-miş-di!  Ona görə də qarsondur. Öz planı üzrə! Başa düşürsən məni?

- Bəli, bəli.

- Biz hamımız bir yerdəyik, bir zənbildə. Humanizm qanunlarına  və ekzistensializm prinsiplərinə görə biz onun taleyinə məsul bəndələrik. Sən də, elə mən özüm də!

 Mən??

- Sən! Əlbəttə sən! Sənin və sənin kimilərin  orta statistik laqeydliyidir ki, dünyada

ədalətsizlik və xaos baş alıb gedir. Əgər ədalətsizliyi görüb, ona münasibət bildirmirsənsə, sən özün də ona meydan açmış olursan, o zəncirin halqasına çevrilirsən. O burda işləməməlidir! Gedib oxuyub cəmiyyətə lazımlı biri olmalıdır. Öz yatmış imkanlarını reallaşdırmalıdır. Delyozu yadına sal.

Metr çox qızğın danışanda qabaq dişlərinin aralı olması səbəbindən qarşısındakını tüpürcəyə bulayırdı. İndi də ayaq üstə durub emosional şəkildə, əl-qolunu ölçə-ölçə danışır, müsahibinin onun təzyiqi altında stulun söykənəcəyinə qısılıb qalmasını vecinə almırdı.

Talib səbrlə onun sakitləşib yerinə oturmasını gözlədi. Metr oturanda bir də ucadan soruşdu:

- Başa düşürsən də məni?

- Başa düşürəm, sözsüz. - əlini uzadıb bayaq yoldaşının masadakı şəklin üstünə qoyduğu salfeti götürdü. Üzünün tüpürcək qarışıq tərini silib yumruladı və masanın bir küncünə atdı. Salfet oradakı siqaret qutusunun üzərinə düşüb Səhiyyə Nazirliyinin xəbərdarlıq sözlərini örtdü.

***

Bar mizinin arxasına, müdirin yanına qayıdan qarson çiyinlərini çəkib  - daha heç nə istəmirlər – dedi.

Müdir başını qaşıyıb soruşdu:

- Nə qızgın söhbət gedir orada...

- Başa da düşmək olmur. Nəsə uzun bir sözü tez-tez təkrar edirlər.

- Nə söz?

- Ekz –lə başlayır, uzun bir sözdür.

- Qız adı olmaya?

- Oxşayır.

- Deməli, qadınlardan danışırlar?!

- Nə bilim, şef, ola bilər..

Müdir – bütün kişilərin ən sevimli mövzusu – sözləriylə uğunub getdi. Onsuz da xırda gözləri piy basmış sifətinin içində itib görünməz oldu. Özünə gələndə işçisinin kürəyini yumruqlayıb – o masaya xüsusi diqqət yetir. Tez-tez get öyrən gör nə istəyirlər – dedi.

Qarson dilucu

- Baş üstə - mızıldanıb əlini kürəyinə uzatdı, yumruqlanan yerin ağrısını sığallamaqla sakitləşdirmək istədi.

Müdir hırıltısına ara verib kassanın siyirməsindən götürdüyü xırda pulu cibinə atmaq istəyirdi ki, son anda əl saxladı. Yadına düşdü ki, dünən sağ cibinin tikişi sökülmüşdü və xadiməyə onu tikmək tapşırılmışdı. Əli ilə yoxladı, cırıq yerində idi. Qeyzlə üzünü küncdə eşələnən xadiməyə tutub bağırdı:

- Sənə demədim tik bu deşiyi? Pullarım düşüb itir!

Xadimə qəfil bağırtıdan diksinib tosqun gövdəsinə yaraşmayan çevikliklə səs gələn səmtə döndü.

- Tikəcəm, tikəcəm, elə indicə tikəcəm.

Müdir onun qarasına deyinə-deyinə işinə davam etdi.

***

Masa arxasında isə söhbət qızışırdı. Hər ikisi durmadan siqaret tüstülədir,  ətrafdakıları eyinlərinə almırdılar. Metr böyük ekzaltasiya  (cuş) nümayiş etdirirdi. Üz səyirmələri artmış, sağ çiyni qeyri-iradi geri dartınmağa başlamışdı. Onun gərginliyi yoldaşına da sirayət edir,  təbiətən həlim və sakit olan bu adam da özünü narahat hiss etməyə başlayırdı. Metr hər dəfə qəfil yerindən sıçrayıb qalxanda, əl-qolunu ölçə-ölçə yüksək tonla nəsə deyib  “Bilirsən?  Anlaşılırmı? Başa düşdün də...?!” kimi sonluqlarla sözünü tamamlayanda talib narahat və narazılığını ayaqlarına salıb döşəmədəki balaca oyuğu eşib genişləndirirdi.

Müəllimi azadlıqdan danışırdı. Deyirdi ki, ekzistensizlizmin prinsiplərinə görə böyük mənada azadlıq yoxdur. Yəni Ruhun azadlığı mifdir. İdeal, mütləq azadlıq insanın kamılləşib cəmiyyətdən tam təcrid olması deməkdir, hansı ki, mümkün görünmür. Bizlər üçün Azadlıq seçim sərbəstliyi kimi anlaşılmalıdır. Seçimsə məhduddur çox zaman. Qarşındakı müəyyən sayda imkanlardan birini seçməlisən. Budur sənin azadlığın. Özü də seçkini vaxtında etməlisən, variantların köhnəlib sıradan çıxma ehtimalı olduğuna görə. Yoxsa gözünü açıb görəcəksən ki, seçməli bir şey qalmayıb. Belə olan təqdirdə həyat özü sənin üçün seçim edəcək, adətən sənin zərərinə. Necə deyərlər, getmək istəyən özü gedir, istəməyəni qolundan tutub sürüyürlər. Təxminən belə deyirdi metr...

- Ruhun azadlığı verilməyib, dövrələnmiş çərçivədə seçim azadlığı verilib, bu da Adəmin önünə Həvvanı gətirib  “hansı birini istərsən seç” anekdotundakı azadlıq hüququna bənzəyir hardasa. Anlaşılırmı?

- Anlaşılır..

Metr dərindən köks ötürüb əlini pivə parçına uzadanda gözü yenə şəklə sataşdı. “Lənət şeytana!” deyib parçı başına çəkdi.

Bu iki nəfərin ətrafında siqaret tüstüsündən qatı duman əmələ gəlmişdi. Onlara yaxın masalardakı adamlar yerlərini dəyişib divar dibinə çəkilmişdi. Bu ikisi isə heç nəyin fərqinə varmadan acı tüstü-duman içində şirin söhbətdə idilər.

Metr yorulub susanda araya gərgin sükut çökdü. Tələbə sükutu pozmaq üçün söz axtardı, tapa bilmədi. Gözü masadakı şəklə sataşdı. Şəklin sol tərəfində “həyat” sözü yazılmışdı. Gərginliyi götürmək üçün dilləndi:

- Həyatdır.....

- Həyat? – müəllimi üzünü turşutdu. – Həyat neyləsin? Bizi irəli itələyən əsasən entelexiyadır, məqsədlər qoyan, vəzifələr müəyyənləşdirən də odur. Təkər üstə qoyub relsə çıxardan. O kamertonla köklənirik. Hərislik, acgözlük, tamah, riyakarlıq doğuran da odur. İnsanın dünya malına qamarının tutum fərasəti də o daxili qüvvənin təzahür  amplitudu ilə düz mütənasibdir. O qüvvədir bizi trofeylər uğrunda savaşa sövq edən., nəyin ki adına həyat deyirik. Dünya ilanların qoruduğu mağara tək ləl-dürrünü burada olduğu sürəcə savaşı qazananın başına səpər, ayaqlarına atar. Mağaradan çıxınca hamı tərk edər qazandığını. Mağaranın malı mağarada qalar.

Susub gözlərini bir nöqtəyə zillədi. Müsahibi yenə sıxıcı sükunəti qaldırmaqçun söz gəzməyə başladı. Yenə gözü şəklə ilişdi. Onun sağ tərəfindəki sözü oxudu.

- “Zaman”... Hər şey donub, hər şey. Bu donuşda yeganə axan Vaxtdır.

Müəllimi əli ilə saçını geri darayıb

- Yox – dedi. – Zaman axmır. Zaman hərəki deyil. Axan bizik. Axırıq zamanın üzəri ilə. Yerdəyişməmizlə zamanın bir hissəsini özümüzdən geridə buraxırıq, keçmişdə. Həyat da, zaman da müvəqqəti kateqoriyalardır. Həyat – varlığının sənə tanıtdığı bir məzə, bir tənəffüs aktıdır. Tənəffüsü də özündən bixəbər sövq-təbii edərsən. Həyata da nə gəldiyində, nə getdiyində səndən soruşulmaz.

Siqaretin kötüyünü külqabıya basıb təzəsini götürmək üçün əlini qutuya atdı.

- Hamının oynadığı məzhəkə teatrıdır sadəcə, rollar irəlicədən bölüşdürülmüş.

Metr bir də susanda talib növbəti dəfə ümidlərlə masa üzərindəki  şəklə baxdı. Qızın ayaqları altında  “ölüm”  yazılmışdı. Mexaniki təkrar etdi:

- Ölüm.

- Ekzistensializmin daha bir prinsipi. Müvəqqəti gəlişin məntiqi sonu. Əslində son da deyil, çevrilmə daha düzgün səslənir. Qida zəncirindəki növbəti həlqəyə keçid. İnsanın, ümumiyyətlə canlı ekzistensiyanın yeganə yaranış səbəbi – yararlılıqdır. Bu meyarla qiymət qazanırıq. İnsan ölmür, sadəcə yorulur, doyur, yerdəyişmə edir..... – bir qədər düşünüb əlavə etdi – Qocaların gözünə baxmısan? Nə görmüsən orda?

- ....?

- “doydum” kəlməsi oxunur orda., doy-dum!

“Gərək yoxlayım görüm, doğrudanmı oxunur?..” – fikirləşdi tələbə. Müəllimi yenə susdu. O isə acgözlüklə masanın üstünü axtarıb mövzu gəzirdi.  Şəklin yan-yörəsində başqa söz gözə dəymirdi artıq. Ayağı ilə  masanın altındakı döşəməni eşməyə başladı. Oyuğu çəkməsinin ucu ilə söküb genəltmişdi. Bu zaman metr başını qaldırıb diqqətlə onun üzünə baxdı.

- Özünü ekzistensiya kimi hiss edirsən?

- Həm hə, həm yox.

- Ölümün bir addımlığında olanda bunu hiss edirlər. Suisid cəhdi olub nə vaxtsa?

- Yox, heç vaxt.

- Bax, məhz həmən anda insan başa düşür ki, məhv edib üstündən qaralamaq istədiyi heç də onunku deyilmiş, əmanətmiş, qaytarılası əmanət, birovuz. Və ixtiyarı yoxdur onunla belə rəftara. O ana qədərki avtarkiya pafosu yoxa çıxır. İçində nəsə hayqırır, ağlayır, nəsə ac, saf, yanğılı bir şey “yaşamaq istəyirəm!” deyə çığırır. İntihar edənlərin hamısı lap son anda, bəzən iş işdən keçəndən sonra, artıq qurtuluş mümkün olmayanda peşman olurlar.

Onların ətrafındakı tüstü-duman get-gedə sıxlaşırdı. Sıxlaşaraq da həmsöhbətləri bir-birinə doğru itələyirdi sanki. İndi onlar ətraf mühitdən tam təcrid olunmuş kimi görünürdülər. Hətta kənardan baxanda bu duman içərisindəki iki nəfərin silueti çətinliklə sezilirdi.

- Biz təbiətlə bir olmalıyıq, ona qarşı çevrilməməliyik. Biz hamıyıq, bütöv bir tamın parçasıyıq. Ayrılıb, sərhədlər qoyub, özümüzü qəfəsə salmamalıyıq.

Tüstü haləsi qatılaşdıqca müdirin narahatlığı da artırdı. Bunlar neçə saatdı orda nə edirlər? Bu qədər  söhbətləşməkmi olar? Dümsükləyə-dümsükləyə qarsonu üçüncü dəfə duman çevrəsində qərq olmuş masaya göndərdi.

Qarson tüstünün içindən çətinliklə başları seçilən iki həmsöhbətə üz tutub dedi:

- Üzrlü sayın, nəsə istərdinizmi? Bir şey gətirimmi?

Metr onun dediklərini eşitmədi. Tələbəninsə eşitdiyi  “Üzrlü sayın. Gətirimmi?” sözləri oldu. Metr məəttəl-məəttəl tələbəsinə baxıb:

- Bu nə deyir? – soruşdu.

- Nəsə təklif edir bizə. Gətirilməsinə icazə istəyir.

- O bizə nə təlkif edə bilər ki?

- Başa düşmədim.

- Ekzistensional bir şeydir?

- İnanmıram.

- Onda de çəkilib getsin. Mane olmasın.

Talib əlini qatı duman pərdəsindən çölə uzadıb,  “get” işarəsi verdi.

Qarson bar mizinə döndüyündə müdir gizlədə bilmədiyi maraqla soruşdu:

- Nə oldu? Nə istəyirlər?

- Heç nə.

- Yemirlər, içmirlər, neynirlər axı orda?

- Qızğın söhbət gedir.

- Nədən?

- Elə bayaqkından.

Qarson fikirli-fikirli divara söykənib tüstüdə görünməz olan o iki nəfərin masasını həsrətlə süzdü. Özü ilə onları yanbayan qoyub  “oxumaq, təmiz bir işlə məşğul olmaq gözəldi. Yoxsa mənim kimi.... axmağın birinin əlinin altında işlə, hər cür söz götür, qazandığın da qəpik-quruş...”  deyə fikirləşdi.

Metr üzünü həmsöhbətinə tutub

- Onu görürsən? – başı ilə qarson tərəfə işarə etdi – Olduqca bəsit, deyilmi?

- Bəsit.

- Xoşbəxtmi?

- Deməzdim..

-Yox, özlüyündə xoşbəxtdir, çünki heç nə bilmir. Nələrsə öyrənməyə başlarsa birinci kəşfi öz bəsitliyi olacaq. Nə qədər çox öyrənsə bir o qədər acı durumunu dərindən qavrayacaq. İnsan nə qədər az bilirsə, bir o qədər böyükdür öz gözündə.

- Az bilən xoşbəxt və azaddır. Paradoks.

- Dünyamız bunlardan ibarətdir. Ən məsuliyyətli momentlərdə meydana çıxır həm də.., dönüş nöqtələrində, gedişatı kəskin saxlayıb ayrı məcraya döndərmək lazım gəlirkən. – gülümsünüb əlavə etdi -  Örkən nə qədər uzun olsa, yenə gəlib paradoksdan keçər.

 

Qarsonsa onların masasına baxıb düşünürdü: “ Bu qədər vaxtı bir yerdə oturub vaxtımı mənasız söz-söhbətə həsr etsəm, dəli olaram. Yox, elə mənim işim yaxşıdır.” Bu qərarından sonra çiynindən ağır yük götürülmüş kimi dərindən nəfəs alıb işinə davam etdi.

***

Masa ətrafındakı tüstü sıxlaşıb qatılaşmaqda davam edirdi.

Müdir dördüncü dəfə qarsonu ora göndərdi.

- Üzr istəyirəm. Nəsə lazımdı bəlkə?

Onu eşidən yenə də yalnız talib oldu. Amma bir tək “istəyirəm” sözünü anladı. O birilər tüstünün içində itib-batdilar.

Metr:

- Nə deyir?

- Bizdən nəsə istəyir..

- Nə istəyə bilər ki? Ona veriləsi heç nəyimiz yoxdur. Bu nə mədəniyyətsizlikdir axı? Oturub ləzzətlə söhbət etməyə də qoymurlar...

Talib əlini bayaqki yarıqdan bayıra uzadıb  “get”  işarəsi verdi yenə. Qarson mürəxxəs olandan sonra metr ətrafına nəzər salıb başa düşdü ki, özlərini xarici mühitdən əməllicə izolə ediblərmiş. Ətrafla əlaqə yalnız duman haləsində qarsonla ünsiyyət üçün müsahibinin əlini çölə uzatdığı yerdə əmələ gəlmiş yarıq vasitəsilə mümkün idi. Metr başını yarığa yaxınlaşdırıb dış dünyaya baxdı. Qarşı divarda asılmış tablonu gördü. Bayaq daxil olanda heç fikir verməmişdilər. Şuljenkonun  “Hamlet”i  idi., surəti.

Yarıqdan çəkilib tələbəsinə dedi: - Ora bax. Hamletin ekzistensional axtarışlarıdır.

Tələbə gözünü yarığa dikib şəklə bir xeyli tamaşa edəndən sonra sola və sağa da nəzər saldı.

- Sol küncdə dor ağacına bənzər nəsə qoyulub, yanında gəmi sükanı, bir də divara bir neçə yerdən mıxlanmış  yelkəndi guya..

Çəkilib yerini müəlliminə verdi.

- Sağdakı isə akvariumdur. İçində balıqlar da var. Bir bax.

Talib baxıb balıqların hamısını arxası üstə gördü. Akvariumda bir neçə siqaret kötüyü də gözə dəyirdi.

- Balıq olmağına var, amma hamısı canını tapşırıb.... ölüdür hamısı.

Metri elə bil ilan vurdu.

- Onlar ölü deyil, lənət şeytana!! - əlini masanın üstünə çırpıb qeyzlə ayağa durmaq istəyirdi ki, tam qatılaşıb sıxlaşmış duman halqası başından basıb onu oturmağa məcbur etdi.

Talibi gülmək tutdusa da özünü o yerə qoymadı. “Bu da sənin azadlığın”  fikirləşdi özlüyündə.

- Onlar ölü deyil! Ölü sənsən, mənəm, o cır gədədi, o qarson. Bizlərik ölü, onlar yox. Onlar öz ruhi azadlıqlarına çatmışlardır, biz isə bu ət-sümük qəfəsində məhbusdayıq.

Söhbətin məhz balıqdan getdiyini yəqinləşdirməkçün akvariumun yerləşdiyi küncə nəzər fırladan talib ruhi azadlığının həzzini dadan o varlıqların (artıq yoxluqların) çatdıqları səadətdən xəbərdar kimi

- Elədir, düzdür – deməklə kifayətləndi.

Söhbətləri bitib sözləri qurtardı.Ekzistensializm mövzusunu qapadıb evə dönməyə qərar verdilər.

- Amma dadılası pivə deyildi, keyfiyyətsizdi. Maraqlı söhbət fonunda getdi, yoxsa heç içməzdim.

Daim onunla razılaşmağa adət etmiş talib  “hə” deyib başını buladı.

Metr cibini eşələyib monetləri tapdı, onları masanın üstünə atıb qalxdı, talib də ardınca. Çətinliklə duman sarkofaqını yarıb birtəhər çıxdılar oradan. Bar mizinin yanından keçərkən  “pul stolun üstündədir” dedilər müdirə.

Masa üzərinə atılmış sikkə stolun üstündə diyirlənə-diyirlənə qalmışdı. Sonra qız şəklinin ətrafında dövrə cızıb fırlana-fırlana masanın qırağına gəldi, ordan da yerə düşdü. Aşağıda, döşəmədə talibin bayaq ayağı ilə eşdiyi oyuğa düşüb qaldı.

Asılqandan plaş və papaqlarını götürüb yola düzəldilər. Talib get-gedə özündə qəribə hal hiss etməyə başladı. Ona nədənsə elə gəlirdi ki, ayağının birini (sol qıçını) hiss etmir. Hətta sezdirmədən əyilib dizini yumruqladı da. Hissiyyat yox idi... Bayaqkı  “hamı bir nəfər kimi, hamıya məsul olmaq” prinsipini xatırladı.

***

Müdir qarsonu pulun ardınca göndərdi. Qarson duman haləsini əlləri ilə aralayıb içəri girdi. Masanın üstündə bir şey tapmadı. Əyilib masanın altını gözdən keçirtdi. Burda da heç nə yox idi. Elə dikəlib müdirin yanına qaçmaq istəyirdi ki, güclü bir əl çiyinlərindən aşağı basdı onu. Başını çevirəndə düz yanında iki ayaq gördü. Müdiri idi, o cüssəli despot. Aşağıdan yuxarı süzdü onu qarson. Müdir qımışıb ona sarı əyildi.

- Sənə vaxtında dedim, özün get yanlarına, pulu al. İndi hünərin var, tapma. Maaşından tutulacaq o iki parç pivənin haqqı.

Qarson masanın altına girib əlini döşəməyə sürtdü. Heç nə yox idi. Çıxmaq istəyəndə oyuqda nəsə parıldadı. Diqqətlə baxanda pulu gördü. Barmaqlarını oyuğa salıb çətinliklə moneti ordan çıxartdı və müdirə verdi. Müdir sikkəni əlində atıb-tutdu.

- Halal pul itmir heç vaxt, yadında saxla. Dur get çöl qapını aç, tüstü çəkilib getsin burdan – dedi və moneti cibinə qoydu. Pul cibindəki cırıqdan yerə düşüb diyirlənə-diyirlənə düz masanın yanında çöməlib oturmuş qarsonun qənşərində dayandı. Qarson cəld moneti qaldırıb cibinə qoydu. Onun cibində deşik yox idi.

Pabliken şəstlə yeriyib bar mizinin arxasındakı yerinə keçdi. Qarson havanı dəyişmək üçün küçə qapısını açmağa getdi. Qayıdanda xadimənin bayaqki masanın üstünü yığışdırdığını gördü. Tüstü müəyyən qədər dağılmışdısa da qadının orada nə elədiyini görmək mümkün deyildi. Qarson xadimənin orda nədən belə yubandığını bilmək üçün irəli gəlib diqqətlə baxdı.

Qadın daim cibində gəzdirdiyi ülgüclə masanın üstünə həkk edilmiş lüt qiz şəklini böyük qeyzlə qaşımaqda idi. Ayaqlarından başlamışdı. Qaşıya-qaşıya dodağının altında nəsə deyinirdi. Məhv etmək istəyirdi gözəli ki, bu kəsif qoxulu, rütubət saçan, boğanaq yarızirzəmidə tək qadın özü olsun. Ciddi-cəhdlə qaşıyırdı.

Qarson bir xadimənin həşirinə baxdı, bir cibindəki oğurluq pulu xatırladı, bir müdirin kefinin saz və nasaz vaxtlarında ona ilişdirdiyi dürtməkləri yadına saldı və  “elə belə də davam edəcək?...” deyə fikirlərə qərq oldu.

Toxum səpilmişdi..

 

 

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5

Tweet