İsmixan Yusubov

 

İZ, İZM, “İZİM” VƏ İLQAR TAĞI “HADİSƏSİ”

 

Əvvəlcə yazının başlığı haqqında bir neçə kəlmə sərf etmək istəyirəm. Ondan da əvvəl, məni kimi yaşlı adamın bir xüsusiyyətini qeyd etməliyəm ki, sonra yazılacaq bir növü dağınıq fikirlər anlayışla qarşılansın. Əgər yaşlı adamın yaddaşı yerində və söz dağarcığı da dolu isə, o, sözün “ucundan tutub, ucuzluğa getməyə” çox həvəsli olur və ayıb olsa da etiraf etməliyəm ki, bu keyfiyyət tam da mənim “boyuma biçilib”.

 

“İz” nədir?

 

İZ, İZM, “İZİM” VƏ İLQAR TAĞI “HADİSƏSİ”

Əvvəlcə yazının başlığı haqqında bir neçə kəlmə sərf etmək istəyirəm. Ondan da əvvəl, məni kimi yaşlı adamın bir xüsusiyyətini qeyd etməliyəm ki, sonra yazılacaq bir növü dağınıq fikirlər anlayışla qarşılansın. Əgər yaşlı adamın yaddaşı yerində və söz dağarcığı da dolu isə, o, sözün “ucundan tutub, ucuzluğa getməyə” çox həvəsli olur və ayıb olsa da etiraf etməliyəm ki, bu keyfiyyət tam da mənim “boyuma biçilib”.

 

“İz” nədir?

 

Deyirəm sıranı pozmayaq və “iz”- dən başlayaq. “İz” sözünün bir adı da haradan gəldiyini bilmədiyim “ləpir”- di və bu söz də öz növbəsində qızıl dərili Amerika hindularının döyüş səhnələrinin təsvirində “Şekspir səviyyəsinə yüksələn” (Karl Marks) Fenimor Kuper”in məşhur “Xəmsə”sinin 3-cü kitabı olan “Ləpirçi” əsərini yada salır. Bu “ləpir” sözü ərəb və farsda yoxdur, oralarda “iz”ə uyğun olaraq “əsər” və “rədd” deyilir. Məncə “ləpir” “Dədəm Qorqud”da da yoxdur və güman ki, bu elə özümüzün olmaqla, əsasən “heyvan izləri” üçün istifadə olunur.

“İz”in bir adı da nişanə-əlamətdir və bu baxımdan “əsər” daha doğma gəlir mənə. Misal üçün bir şey haqqında “izi-tozu” qalmadı yerinə sinonim olaraq rahatlıqla “əsər-əlamət” qalmadı söz birləşməsini işlədirik hər addımda. Elə bizim bu kiçik yazıda da “iz” dedikdə əsasən “əsər” başa düşüləcək. Bu qala da ola bilər: “Bu qala bizim qala, Həmişə bizim qala. Tikmədim özüm qalım, Tikdim ki, izim qala”! Bu, gözəl bir bədii və ya incəsənət əsəri də ola bilər əlbəttə. Bu mövzuda gözəl bir tapmaca da var: “O nədir ki, mən gedirəm, o, qalır” (ayaq izi). Bir halda ki, söz tapmacadan düşdü, ikisini də deyək tam (üç) olsun. “O nədir ki, mən gedirəm, o, gedir” (kölgə) və “O nədir ki, mən baxıram, o, qaçır” (qulaq)!

 

Bəs “İzm” nədir?

 

Keçək növbəti “izm” sözünə. Dağılmış Sovetin (Şura, Məsləhət) “şinelindən çıxan” biri olaraq, “izm” sözü eşidən yaşlı nəslin ağlına ilk gələn Marksizm, Leninizm olur. Lap qabaqlar bura Stalinizm də qoşulurdu və kollektiv şəkildə Fridrix Engels də vardı. Düzülüş soldan sağa olmaqla, bunlar sanki bir-birinin izindən gedirdilər. Sıralama Marks, Engels, Lein, Stalin kimi idi və hər sonra gələn özündən əvvəlkinin profilinin arxa yarısını örtürdü, tam profilli ancaq Stalin idi. Stalin taxtdan düşüb, mavzoleydən çıxarılandan  sonra onun yerini Lenin tutdu. Yeri getməmişkən, bildirmək istəyirəm ki, bir baqqalın yardımı ilə bu yaxınlarda özüm üçün bir şey kəşf etmişəm. Adam məndən bir səbəbdən dolayı “riyaziyyatçıların kralı” ləqəbini qazanmış alman Qaussun (1777-1855) adını soruşdu və mənim ağzımdan Karl sözü çıxdığı anda, “Marks” deyə qarşılıq verdi. Dedim, adə, dayan! Axı bunun ikinci adı da var, bu ad da Fridrixdir və anında “Engelsi” yada salır. Deməli bizim sevimli riyaziyyatçımız Marks və Engelslə “adaş” imiş və mən bunların üçünü də çox yaxşı tanıdığım, əsərlərini oxuduğum halda, 70 il müddətində bu əlaqəni görə bilməmişdim...

Sonra biz bildik ki,” izm”lər çoxdur, lap çoxdur, saymaqla qurtaran deyil və bir ucdan da yeniləri yaranır (qonşu qonşuya baxar). Misal üçün Freydizm, Morqanizm, Veysmanizm, humanizm, şovinizm, mormonizm və s. İctimai-iqtisadi formasiyalar isə tam bir “saqqallı izmlər”dilər: feodalizm, kapitalizm, imperializm, sosializm və nəhayət “bəşəriyyətin işıqlı gələcəyi” olan kommunizm! “İmperializm çürüməkdə olan kapitalizmdir!” söz birləşməsi o dövrün ən məşhur şüarlarından idi. “İz”in “İzm”ə çevrilməsi üçün, o izi təqib edənlər, yəni o izi tutub gedənlər çox və güclü bir birləşdirici ideya ilə silahlanmış olmalı idilər.

Aleksandr Vasilyeviç Suvorov (1729-1800) deyirdi ki, ordunun döyüş qabiliyyəti, onun əsgər sayı ilə əsgərin ruh yüksəkliyinin hasilinə bərabərdir. Bax bu ruh yüksəkliyi güclü ideyaya əsaslanan təbliğatla əldə olunur yalnızca. Əslində əsgərlərdə olan ruh yüksəkliyi dediyimiz şey (bunu təyin etmək olur), eyni olmadığından, təfərrüata varmadan deyə bilərik ki, ordunun döyüş qabiliyyəti absis oxunda əsgərlər, ordinat oxunda onların ruh yüksəklikləri qeyd olunmaqla alınan funksiyanın Lebeq (1875-1941) inteqralına bərabərdir.

 

“İzim” oxşarlarından xeyli fərqlidir

 

Növbəti “izim” sözü artıq insan faktoru, əslində onun “nəfs” deyilən (Bir mən vardır məndə, məndən içəri – Yunus Emre, 1238-1320) mənəvi mahiyyətinin bir hissəsi dövrəyə girir və ismin yiyəlik formasından istifadə ilə “Bu izin sahibi var!” deyə deklarə edir. Təbii ki, bu söz eyni zamanda o qədər də sevilməyən təkəbbür elementləri daşımaqdadır və ayağa qalxmaqdan – qiyamdan (ərəbcə - ayaq üstə) xəbər verir. Və əgər bu qiyam, bu üsyan (asi olmaq) qalib gəlsə. Adı dəyişib olur inqilab və sahibinə haqq etdiyi şöhrəti – qələbə çələngini gətirir. Bu mövzuda mənim “Yamaq” adlı bir şeirim də var hətta və bu şeirin son dörd sətri beləydi: “Qiyam zəfər çalınca, Adı olur inqilab. Yamaq yamaq olmazdı, Düşsəydi yerinə bab!”.

 

“İlqar” və “Tağı” sözləri barədə

  

Sırada bir gözəl insana bağlı olan iki gözəl söz var – İlqar və Tağı. “İlqar” sözünün sinonimləri “əhd etmək”, “vədələşmək”, “söz vermək” və bu kimi insanlar arasında ünsiyyətin (bu zamanla sevgiyə də dönə bilər) yaranmasına, onların birgəyaşayışını şərtləndirən gözəl sözlərdir. Amma bir şərtlə: verdiyin sözə əməl edəcəksən, vədinə xilaf çıxmayacaqsan, əhdi unutmayacaqsan. Bunlar “ilqar” sözünün keyfiyyət möhürləridir. Yeri gəlmişkən demək lazımdır ki, verdiyi sözü müəyyən (üzürlü) səbəblər üzündən yerinə yetirə bilməyənə anında “yalançı” damğası vurmaq ədalətsizlik olardı. Yalançı odur ki, sözü verən zaman onu yerinə yetirməyəcəyini bilirdi.

Növbəti “Tağı” sözü isə “Təqi” olaraq ərəb dilində pis əməldən çəkinmək, əməli saleh olmaq anlamına gəlir və adama şamil olunanda “müttəqi”, yəni “təqi olan” kimi keçir və bunlar Allahın sevimli bəndələri sırasına girirlər (Allah müttəqiləri sevər). Bu sözlə sıx bağlı olan “təkva” sözü də geniş yayılmışdır ki, bu da (Allahdan) qorxmaq, çəkinmək, ehtiyatlı olmaq, yüz ölçüb bir biçmək kimi anlamlar daşıyır. Hətta belə bir yayqın ifadə var ki, bizim xarici təsirlərdən qorunmaq üçün istifadə etdiyimiz paltarlar içərisində ən xeyirlisi və sağlamı “təkva paltarı”dır.

 

“Hadisə” sözü və onunla bağlı bir hadisə

Başlıqda olan axırıncı “hadisə” sözü haqqında da bir miqdar fikir irad edib, nəhayət “söz-söhbət” (“slovobludiye”) və “qeybət”dən işə keçmək istəyirəm. Əvvəlcə onu deyim ki, mən başlıqda “hadisə” sözünü yazanda, onun proobrazı olaraq rus dilindəki “yavleniye” sözünü nəzərdə tutmuşdum. Ancaq bu sətirləri yazdığım zaman lüğətə baxdım və gördüm ki, “yavleniya” Azərbaycan dilinə “fenomen” kimi tərcümə olunur. Amma mən yenə “hadisə” sözünün üstündə dururam, çünki “fenomen” sözünü unudulmaz, həmişəyaşar Rafiq Tağıya həsr etdiyim yazının başlığında istifadə etmişəm. Yeri “getməmişkən” əlavə edim ki, İlqar, Rafiqin kiçik qardaşıdır (10 yaş). Dediyim odur ki, “hadisə” yazsaq da ağlımızda (bir az fərqli) “fenomen” tutmalıyıq.

Əlavə edim ki, “hadisə” deyəndə biz sıradan, alışdığımız, adi bir şey deyil, adinin üstündə (fövqəladə) olan bir şey başa düşürük. Şey demişkən, bir zamanlar Səmədağa Ağamalıoğlu dilimizin təmizliyinin qayğısına qalan vaxtlarında, “Ə, bu ərəbin “əşya” sözünü çıxardıb, yerinə bir şey qoyun da bə!” deyəndə, demişlər ki, “Yoldaş Ağamalıoğlu, “şey” də ərəb sözüdür və “əşya” da “şeylər” deməkdir”. “Hadisə” ilə bağlı, pessimizmə yuvarlanmış olduğum vaxt (İzmit, 15.04.1999) qələmə aldığım “Yol istərəm!” adlı altı bəndlik şeirdən iki bəndi (1 və 3) burda verirəm. “Əlif idim, dal olmuşam, Siyah saçı çal olmuşam, Dal ayaqda nal olmuşam, Mevla, səndən yol istərəm! Xoruz idim, fal olmuşam, Hadisəydim, hal olmuşam, Şəkərləmiş bal olmuşam, Mevla səndən yol istərəm!”. Deməli “hadisə”nin kiçiyinə, adisinə “hal” demişəm. Əlavə edim ki, 2009 da Moskvada keçirilən “Avroviziyon” mahnı müsabiqəsində Türk (Belçika) müğənnisi Hadisə Açıqgözə səs vermişdik (SMS)...

Burada bir haşiyə çıxmaq istəyirəm. Türkiyənin Sakarya Universitetinin Bilgisayar Mühəndisliyi bölümündə işlədiyim vaxt (2000-2012) tələbələrin orada fəaliyyət göstərən Toyota firması ilə ortaq işləri (proqram təminatı üzrə) sayəsində bölümümüzə gələn sərmayə hesabına həftədə bir dəfə olmaqla yeməkli seminar təşkil etmişdik. Orada həm pis-yaxşı elmi söhbətlər, yeməklər və təbii olaraq dedi-qodu da olardı. Bu toplantıların birinin “dedi-qodusu” əsnasında qulağım “hadisənin göbəyi” sözünü çaldı və bunu baş vermiş bir hadisənin (olayın) mərkəzi kimi başa düşdüm. Hadisənin nə olduğu ilə maraqlanınca, hamı mənim bu “cəhalətimə” gülüşlə reaksiya verdi, məlum oldu ki, Hadisə məşhur bir qızın adıdır və “göbək” də onun bəlli yerdə olan fizioloji orqanıdır...

 

Yazının prelyudiyası

 

...Dostum Rasim Qaraca ilə 11.02.2025 tarixdə AMEA çayxanasında görüş təyin etmişdim. Məqsədim, bilavasitə onun təklifi, təşviqi, təkidi sayəsində ərsəyə gətirmiş olduğum və adını da “Ömrümə nur çiləyənlər” qoyduğum “sevdiyim kitablar haqqında kitab”ın bir nüsxəsini ona hədiyyə etmək idi. Bir kitab da onun yaxın dostu və həmkarı İlqar Tağı üçün götürmüşdüm, axı onları əsasən həmişə bir arada görmüşdüm. Və nə yaxşı ki, onun üçün də kitab nəzərdə tutmuşdum. Biz görüşən zaman məlum oldu ki, bu gün İlqarın yaşıdır və o bu münasibətlə bu günü, bizimlə bir yerdə qeyd etmək istəyir ki, bu yer də ümumi razılığa görə, mənim yaxşı tanıdığım “Avalon” restoranı oldu.

Elə buradaca məlum oldu ki, onun da bu günlərdə “İzim” adlı ilk kitabı çapdan çıxıb və o, bunlardan birini mənə bağışladı. Mən ona təşəkkür etdim və dedim ki, kitaba çox uyğun ad qoyub, ərəb dilində “iz” sözü “əsər” olduğundan, əslində bu kitabın adı “Əsərim” kimi də anlaşıla bilər və mən də bu əsərin qalıcı olmasını arzu edirəm əlbəttə. Daha sonra biz belə məclislərdə deyiləcək bütün “növbətçi” sözlərlə yanaşı, həm də (yəqin İlqarın xahişi ilə) riyaziyyatla da təmas etdik. Söhbəti “Kembric dairələri”ndən saldım: soruşulur ki, radiusu 1 olan dairə radiusu 3 olan dairənin çevrəsi boyu sürüşmədən diyirlənərək bir tam dövr etdikdə, öz oxu ətrafında neçə dəfə dövr edər? Yayqın olan cavab 3-dür, çünki böyük çevrənin uzunluğu kiçik çevrə uzunluğunun 3 qatıdır. Amma doğru cavab 4-dür, ona görə ki, kiçik dairənin dönmə sayını tapmaq üçün onun, üzərində diyirləndiyi xəttin uzunluğunu (6) yox, mərkəzinin qət etdiyi yol uzunluğunu (8), çevrəsinin uzunluğuna (2) bölmək lazım gəlir. Və mən hiss etdim ki, İlqar qardaşım bu informasiyanı daha tam həzm edib, “özəlləşdirə” bilmədi.

Elə həmin gecə yorğun olmağıma baxmayaraq, (adətim üzrə) İlqarın 300 səhifəlik bu kitabından bir 40-50 səhifə oxuduqdan sonra, zəng edib ona dedim ki, bu gözəl kitaba görə bir qonaqlıq da məndən olacaq inşallah. Həmin tərkibdə və həmin menyu ilə. “Amma və lakin” bizim telefon söhbətimizin əsas can alıcı yanı o oldu ki, İlqar nə kitab haqqında dediyim xoş sözlərə, nə vəd etdiyim qonaqlığa, nə onun tərkibinə və nə də onun menyusuna məhəl qoymadan, “iki daşın arasında” yenə də məndən dairələr haqqında soruşdu. Elə onda düşündüm ki, imkanım olsa kitab və İlqar haqqında bir yazı yazım. Sonra başqa səbəblər də tapıldı və nəticədə bu yazı ələ alındı. O ərəfədə Türkiyə səfərim olduğundan, kitabı “tezbazar” edə bilmədim, onun bir qismini təyyarədə, geridə qalanını isə Sakarya şəhərinin “Altınova” hotelinin 204 sayılı “odasında” həll etdim. Elə oradaca bir daha qərara aldım ki, qonaqlıq az olacaq bu kitab üçün, əlavə olaraq İlqarın “Ləpiri” barədə də bir şey yazmalıyam.

 

Qonaqlıq vermək istəyimin səbəbləri

 

İndi isə əvvəlcə niyə qonaqlıq vermək istədiyim, sonra da əlavə olaraq kitab haqqında yazı yazmaq fikrinə düşməyimin səbəbləri barədə izahat verib, nəhayət yazıya “bismillah” deyəcəyəm inşallah. Qonaqlığın L.N.Tolstoy (1828-1910) demiş çox səbəbi var, amma ən əsas olanı təkdir: kitabı oxumağa başladığım zaman anladım ki, Rafiqin verdiyi qonaqlıda biz 3 nəfər deyil, 5 nəfər olmuşuq. Əlavə iki qonaqdan biri, rəhmətlik Rafiq Tağı öz hekayələri ilə, ikinci - dostumuz  Rasim Qaraca isə kitaba yazmış olduğu ön sözün müəllifi kimi iştirak etmişlər.

Rasim Qaracanın bu məclisdə “iki şəxs”i təmsil etmək haqqının olduğunu anlamaq üçün məncə əsərin və ön sözün müəlliflərinin hərəsindən bir cümləyə nəzər salmağımız yetərli olacaqdır: “Kitabın ərsəyə gəlməsində təşəbbüsə, ərkyana təkidinə, içdən gələn fədakarlığına görə əziz dostum Rasim Qaraca bəyə dərin təşəkkürümü bildirirəm!” (İlqar). “Buradakı həyat etüdləri, yaşam fraqmentləri, gündəlik həyatımızdan alınmış lirik və bəzən sentimental lövhələri hansısa bir ədəbiyyat janrına aid etmək çətindir, hər bir parçada həm dərin poetizm var, həm incə yumor var, həm də bu lövhələr bu fani dünyada öz faniliyini dərk etmiş bir insanın təəssüf dolu müdrikliyini özündə əks etdirir” (Rasim)...

Kitabın “virtual həcmi”nin real həcmindən böyük alınması üçün müəllifin oxucu təxəyyülünü müxtəlif üsullarla (həm də təfərrüatlarla) körükləyib, onu həmmüəllif səviyyəsinə qaldırmaq üçün çalışmasına gərək qalmamışdı, bu işləri Rafiq Tağı artıq çox əvvəllər gözəl Xoşçobanlı kəndinin səmimi (bəzən xəbis), zəhmətkeş (bəzən tənbəl) insanları haqqında yaratmış olduğu lövhələrdə ortaya qoymuşdur. Bu baxımdan kitabın “Rafiqin yaşadığı kənddən yazı” adlı birinci hekayəsinin hər abzasından bir hekayə boylanır və qarşımızdakı tək bir hekayə gül açıb, bar gətirib anlayan oxucunun könlündə neçə-neçə hekayəyə yenidən, Rafiqin ölümü də nəzər alınmaqla, daha həzin, daha cana yaxın və daha məhrəm həyat bəxş edir.

 

Kitabın nur və hərarətini artıran Rafiq Tağı fenomeni

 

Misal üçün Xoşçobanlı kəndinin əsas girəcəyindəki körpünün sol tərəfində yerləşən və Rafiqin “İki qardaş” hekayəsində əbədiləşmiş evdə indi artıq İxtiyar və Mahmud adlı qardaşlar deyil (onlar haqqın rəhmətinə qovuşmuşlar), onların uşaqlarının yaşadıqlarını oxuyanda adam kövrəlməyə bilmir. Həmçinin “sərili paltarlara baxan” və indi 54 yaşı olan oliqofren (ağıldankəm) Umudun bu dünyada tək “dayaq nöqtəsi” olan anasını itirdiyini, amma bunu anlamaq iqtidarında olmayıb, daima anasının evin qapılarının birindən girib, yenə onun qayğısına qalacağına “ümid” etdiyini oxuyanda, Rafiqin uyğun hekayəsindən xəbəri olan daş ürəklər də yumşalar. Eyni hissləri “Marı yaxşı yerdir” adlı Rafiq hekayəsi qəhrəmanı Həsənin bacısı müəllifi yoluxmağa gələndə, qardaşı Həsən haqqında verdiyi bilgilər adamı yeridən-yurdundan eyləyib uzaq keçmişə, o həzin, şirin və kədərli illərə qaytarır, ona tam bir “dejavu” yaşadır.

Bir abzasın üzərində isə bir qədər durmaq istəyirəm. Söhbət Rafiqin “Maral” faciəsinin burunlu-qulaqlı bir eşşəyə (eşşək bizi bağışlasın) yoldaş olmuş talehsiz, bədbəxt qəhrəmanı –  Maral adında xanımın yada salınmasından, kənddə yaşayan bir çox qadının həyatının da indilərdə Maralınkı qədər acılarla dolu olmasından gedir. Müəllifin bu xatırlatması elə bil Rafiqin “Maral” hekayəsini oxuduğum zaman aldığım, yenicə qaysaqlamaq istəyən yaramı közünü qoparmış oldu və xatirə dağarcığım boşaldı-doldu. Rafiq yaradıcılığı haqqında yazımda bu yara haqqında duyğularımı qismən da olsa aşağıdakı kimi qələmə almışdım: “Bu Maral yazıq və ya yazıq Maral insan sifətli, daima narazı olan Səfərəli adlı bir eşşək-müəllimin arvadı olması üzündən və ancaq ondan bu işıqlı dünyanı tərk edəsi olur. Döşündə dördkünc universitet nişanı, qoltuğunda həmişə qəzet-jurnal daşıyan bu özündənrazı qanmaz, “bordaq dana” köklüyünü daim buxağını əlləməklə kontrol edib, acmaq istəyirəm deyərək, irili-körpəli 8 uşağa və bir də bu danaya baxmağa mükəlləf olan Maralın üstünə vaxt-bivaxt bağırıb xoruzlanırsa, o yazığın hamamda ölməkdən başqa çarəsi qalmamışdı yəqin”. Hesab edirəm ki, qonaqlıq məsələsi artıq tamam.

Kitab haqqında məqalə yazmağın səbəbi isə kitabın özüdür əlbəttə. Axı kitab Rafiq Tağının, müəllif üçün əziz xatirəsinə həsr olunsa da, sadəcə xatirələrdən ibarət deyil. Kitabda yüzlərlə qeyd olunası məqam və tapıntılar var ki, biz bundan sonra onların bəziləri ilə təmas etməyə çalışacağıq.

 

Rasim Qaracanın haqq etdiyi haqqını verək

 

Lakin təmaslara keçmədən öncə, yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi bu “mərəkədə” həm birləşdirici, həm də katalizator rolunda çıxış edən Rasim Qaraca haqqında da bir miqdar söz sərf edək ki, qulağı cingildəsin inşallah. Əslində mən sadəcə bir şeyi vurğulamaq istəyirəm, o da Rafiq Tağı və Rasim Qaraca hekayələrində müşahidə etdiyim doğmalıq səviyyəsindəki oxşarlıq. Rəhmətlik Füzuli babamız deyərdi ki, “Eşq içrə əzab olduğun ondan bilirəm kim, Hər kimsə ki, aşiqdir, işi ahü fəğandır!”. İndi mən də yuxarıda qeyd etdiyim oxşarlığı “ondan bilirəm ki”, Rafiq Tağı haqqındakı yazımda ondan gətirdiyim nümunə, sonradan məlum olduğu kimi məgər Rasimin imiş və mən bu, “mənim üçün xoş olan xətamı” Rasim Qaraca haqqındakı yazmda dilə gətirmişəm:

“Bu arada yadımdan çıxmamış bir vacib şeyi elə buradaca, həm də Rasim bəydən üzr istəyərək qeyd etməliyəm. “Rafiq Tağı fenomeni...”
adlı yazımda onun hekayələrindəki “təfərrüatlar kaleydoskopu” haqqında (yaddaşa pərçimlənmə metodu) söhbət açarkən Mixail Şoloxovdan,
Fazil İskəndərdən və Rafiq Tağıdan misal gətirmişdim. Mən bu yeni yazımı ələ almamışdan qabaq Rasimin kitabını təkrar oxuyan zaman məlum oldu ki, Rafiqin adına yazdığım bir misal, “deməginən”  Rasimin “Sənin toxunduğun hər şey” adlı kitabındakı 4-cü - “Yol” hekayəsindən götürülüb: “Babil müəllimin hüzür yerində, masanın üstünə çox milçək toplaşmışdı. Qadın gedib, bir tərəfi qopmuş milçəköldürən tapıb
gətirdi. Başladı milçəkləri öldüməyə”. Etdiyim bu səhv bir tərəfdən də məni sevindirdi ki, Rasimin misalını (təfərrüatını) Ustada layiq görmüşəm”.

İlqar haqqında da son bir şey əlavə edim ki, ondan 10 yaş böyük qardaşı Rafiq Tağının “Qardaşımın sevgililəri” hekayəsini oxuyanda, buradakı qardaşın İlqar ola biləcəyini düşünmüşdüm. Daha sonra İlqarla yaxından tanış olduqdan, verdiyi qonaqlıqdan və oxuduğum kitabından sonra bu düşüncəmə (zənnimə) iman gətirdim. Əvvəla hər işdə bir xeyir vardır mütləq, amma biz də “Axırı (aqibəti) xeyir,
özü isə yarıyanlardan olsun inşallah” deyirik.

 

Nəhayət gəldik kitabın özü haqqında söhbətlərə

 

Kitab haqqında söhbətimizə kitabın içindəkilər haqqında məlumatla başlayaq deyirəm. Kitab 272 səhifə olmaqla, hekayələr, memuarlar (xatirələr), hekayətlər (başa gələnlər), oçerklər (sənədli), etüdlər (ani görüntülər), yumoreskalar (lətifələr), felyetonlar (satira və həcvlər) və şeirlərdən təşkil olunmuşdur. Lakin bunlar, şeirlər istisna olmaqla kitabda bölmələr şəklində deyil, səpələnmiş şəkildə yer almışlar.
Sadəcə şeirlər, kitabın sonunda baş-başa verib durmuşlar, sanki Səmədin məşhur şeirindəki ceyran sürüsüdür, çovğundan qaçıb bir ağacın altına sığınmışlar. Ancaq bunların adları yoxdur, mən özüm onlardan bəzilərinə Dədəm Qorqud kimi ad qoymaq fikrindəyəm qismət olursa.

Ayrı-ayrı mövzulara keçmədən əvvəl vurğulamaq istəyirəm ki, İlqarın respublikada kifayət qədər tanınmış, haqlarında fərqli stereotiplər yaranmış şəxslər, hadisələr haqqında özünə məxsus orijinal, bənzərsiz fikirləri, baxışları vardır və bunlar bəzən bir novella xarakterində olur. Misal üçün Əbülfəz Elçibəy (26), Heydər Əliyev (26), Asif Ata (132), Mövlud Mövlud (163), Elza Seyidcahan (156), Mirşahin (137),
Əfruz və əfruzçuluq (139), Tural Abbaslı (135), Möbius lenti (100) və Buridan eşşəyi (113) haqqında fikirlərinin tamamı bu qəbildəndir. Misal üçün Heydər Əliyevlə bağlı bir etüd tam da bir lətifə xarakteri daşıyır. Deməli Sabir bağında iki əcnəbi turist, orada oturub söhbət edən bizimkilərdən olan iki nəfərdən xahiş edirlər ki, Sabirin ”oturmuş” heykəlinin qabağında bunların şəklini çəksinlər. Allah şeytana lənət
eləsin, şəkil çəkiləndən sonra şeytanın vəsvəsəsi sonucu, bizimkilər bu heykəlin kimə aid olduğunu bilirsinizmi deyə soruşunca, onlar xorla, suala sualla cavab vermişlər: “Haydar Aliyofff?”.

Tural Abbaslı (TA) haqqındakı yazının başlığı “TA – siyasətçi imitator kimi” kimi qoyulub və onun siyasətçi olmadığı sərrast dəlil və müqayisələrlə əsaslandırılıb. Mən də əlavə edirəm ki, siyasətçi olmasa da bir “terminator” kimi yenicə “üyüşmək” istəyən “milli şura” prostokvaşasını dağıdıb (tək deyil əlbəttə), nəinki “qatıq” hətta “ayran” olmağa da qoymadı. Az qala barmağını rəhmətlik İskəndər Həmidovun gözünə soxurdu, sanki “Xandan gəlmiş nökərəm, dinmə dişlərini tökərəm!” deyirdi. Yazının sonunda müəllif TA-ya siyasi fəaliyyətində uğursuzluqlar arzulayır... Mirşahin haqqında yazıda isə, ANS - Mirşahin haqqında müsbət fikirlər səsləndirdikdən sonra, onun indiki mövqeyini və jurnalist fəaliyyətini tam bir “xarakiri” olaraq xarakterizə edir... “Əfruzçuluq” adı verdiyi yazını isə, seçki zamanı sandığa saxta bülletenlər atılmasını təmin edən və bu saxtakarlığa mane olmaq istəyənlələ aslanlar kimi döyüşə girən Əfruz
adlı bir xanıma “abidə” qoyulmuşdur.

Adını “Elzanın AYB-yə seçilməkliyi” (Eşşəyin itməkliyi - İ.Y.) qoyduğu yazıda, müəllifin mövqeyi bir cümlədə öz ifadəsini bu şəkildə tapmışdır və bu cümlədə o, türkün sözü bir daşla iki quş vurmuşdur: “Elza qeyri-ordinar və dəyərli musiqiçidir. Amma onun ədəbiyyata dəxli, ona AYB vəsiqəsini təqdim edən Çingiz Abdullayevin Azərbaycan türkcəsinə dəxli olduğu qədərdir”. Adını “Əbülfəz və Heydər nağılı”
kimi də oxuya biləcəyimiz, kitabın 26-cı səhifəsində bərqərar olan böyüklər üçün “Qurtuluş” nağılında, can hövlü ilə bacadan qaçıb qurtulmaq prosesinin pərdə arxası və detalları, türkün sözü “gözlər önünə sərilir”. Yeri “getməmişkən” böyüklər üçün nəzərdə tutulmuş bu nağılı, Rasim Qaracanın 2020 ilində nəşr olunmuş “Mənim həyatımı yaz” kitabında yer almış və bu yaxınlarda ayrıca kitab şəklində buraxılmış
“Kor pişiyin (Taygöz quldurun – İ.Y.) qovulması” nağılının prelyuyudiyası hesab oluna bilər məncə...

 

Ön söz və sarı sim məsələsi

 

Kitaba ön söz əvəzi olaraq əvəzsiz bir yazı yazmış Rasim Qaracanın da ifadə etdiyi kimi, kitab boyu səpilmiş bu canayaxın, gözəl parçalara bir “janr donu” biçmək mümkün deyil və bu xüsusiyyət kitabı bir və ya bir neçə nəzərlə qucaqlamaq, əhatə etmək imkanını sıfıra endirir. Kozma Prutkovun sözü olmasın “Nelzya obyat neobyatnoqo”! Digər tərəfdən yenə Rasimin təbiri ilə desək  “müəllif  bu kitabda usta bir
gitaraçı kimi, özünü ifadənin ideal aləti hesab olunan bədii yaradıcılıqda da, bu alətin sarı siminə toxuna bilib və qeyri-adi xalları ilə fərqlənib”. Bu tezisi qəbul etməklə yanaşı, əlavə etmək istəyirəm ki, təsirli, gözəl bir harmoniyanın əmələ gəlməsi üçün oxucunun da müəllifin sarı siminə rezonans tezliyinə köklənmiş öz sarı siminin olması zəruridir və bu zaman effekt çox daha güclü olub, adama bir
növü “dejavu” yaşadır. Növbəti abzasda mən öz açımdan həmin bu sarı sim məsələsinə toxunmağa çalışacağam inşallah.

Misal üçün kitabın 93-cü səhifəsində yer almış “And içməmək mədəniyyəti” yazısı, artıq sadəcə quru adı ilə məndə “dejavu” effekti yaratdı. Məsələ burasındadır ki, mənim “kitabım”da and içmək sözü yoxdur və yanımda and içənin də, anında cilovundan çəkirəm. Bu mənə rəhmətlik atamdan qalma bir tabudur və sonralar anladım ki, and içmək hökmün tutarsızlığına dəlalət edir. Ağlabatan, tutarlı hökm andsız da qəbul görür.

Və ya 100-cü səhifədə rast gəldiyim “Möbius lenti” topologiyadan xəbəri olan bir riyaziyyatçı kimi anında məni ovsunladı. Bu maraqlı, hətta deyərdim fantastik fəza fiqurunu alman riyaziyyatçısı Avqust Ferdinand Möbius (1790-1868) 1865-ci ildə, 75 yaşında kəşf etmişdir. Doğrudan da “beşikdən qəbirə qədər” axtarınca bir şey tapmaq ehtimalı ən azından sıfır olmur (lotereyada qazanmaq üçün əvvəl lotereya almaq lazımdır). Bu fiquru əldə etmək üçün İlqar bəy deyən kimi uzunsov bir düzbucaqlının kiçik tərəflərindən birini sabit saxlayıb, digərini 180 dərəcə döndərərək (“üzü astar edərək”) sabit tərəfə yapışdırmaq lazımdır. Bu fiqura “Möbius lenti” deyilir və bunun yalnız bir üzü var. Aydındır ki, tərəfləri döndərmədən yapışdırsaq aldığımız fiqur silindr olacaq və onun xarici və daxili olmaqla iki üzü vardır. Və əgər bu lenti orta xətti boyu kəssək, əvvəlkindən iki dəfə ensiz, iki dəfə uzun (gözlənilən idi) və iki dəfə burulmuş (3600) yeni bir Möbius lenti alarıq. Amma əgər lentin üçdən bir hissəsini kəsib götürmək istəsək, nəticədə zəncir halqası kimi bir-birinə keçmiş iki Möbius lenti alarıq ki, bunlardan biri ensiz, uzun və iki dəfə burulmuş, digəri isə enli, qısa və ancaq bir dəfə burulmuş Möbius lenti  olacaq.

Cavanlıqdan çox sevdiyim “Buridan eşşəyi”ni – iradəsizliyi və düşünmə mədəniyyətinin olmaması üzündən seçim edə bilməyib, tərəddüdlər gölündə boğulmaqda olan birinin ləqəbi olaraq çox bəyənmişdim. Bu heyvan, ondan eyni məsafədə qoyulmuş, eyni həcmdə olan iki eyni yemin arasında seçim edə bilməyərək acından ölmüş. Müəllif bu hədisi təhsil sistemimizin yararsızlığı ilə əlaqələndirərək bu qənaətə gəlir ki, cürbəcür əyləncələrin, Tik-Tokların, Feysbukların, Tvitter və ya X-ların məngənəsində çabalayan gənclərimiz həndəsi silsilə kimi artan sürətlə Buridan eşşəyinə yoldaş olmağa yaxınlaşırlar.  

Kitabın 130-cu səhifəsindəki “Rafiq Tağı – həyatıma işıq salan insan” adlı yazını müəllif çox sevdiyi böyük qardaşı – abisi Rafiq Bəyin vəfatının 8 illiyinə həsr edib və bu başlıq mübaliğəsiz yazının tamamını ehtiva etmək gücündədir. Bu yazının adı, mənim elə indilərdə, demək olar ki “İzim” ilə eyni vaxtda çapdan çıxmış, sevdiyim kitablar haqqında kitabımın adını xatırlattı mənə - “Ömrümə nur çiləyənlər”.
Yeri “getməmişkən”, bu kitab da Rasim Qaracanın təşəbbüsü, təşviqi və təkidi sayəsində yazılmışdır. Bu müqayisə və paralelliyə onu əlavə etməliyəm ki, Rafiq Tağı özlüyündə bir kitabxanadır, həm də passiv deyil, aktivdir. O, hər mövzuda adamı silkələyib, şirin yuxudan oyandırır, ona həyatın acı gerçəkləri ilə mücadilə etmənin vacibliyini və yollarını göstərir. Təxmin etmək çətin deyildir ki, O, özündən 10 yaş kiçik olan qardaşı İlqarın da həyatına bu cür işıq salmışdır və “kiçik qardaş” bu yolda inamla addımlayır. Ona uğur diləyək.

Açıq ürəkli, cana yaxın bir cavan olan Mövlud Mövludun faciəli taleyini mənə xatırlatdığı üçün, kitabın 163-cü səhifəsindəki “AYıB” adlı yazı, yumoreska stilində yazılsa da məni qüssə - kədərə qərq etdi. “Kulisdə” (redaktoru Şərif Ağayar) üç aylıq “Yazı” jurnalının müzakirəsi zamanı çıxış edən Azad Qaradərəli (müzakirəsi gedən jurnalın redaktoru) iradlara baxmadan Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin abreviaturasını “AYIB” kimi tələffüz etməkdə davam edir, mənim gözümün önündə isə 17-ci mərtəbədən özünü ataraq intihar etmiş Mövlud dururdu. Səbəbi, “Yazı” jurnalının 2017-ci il yaz nömrəsində, yemək-içməyin hesabını verəndə hamını qabaqladığı kimi, “ölüm məsələsində də hamını qabaqlamış” olan Mövlud haqqında “İtki” adlı silsilə yazıların getməsi idi...

Müəllifin 184-cü səhifədə keçən adsız və tarixsiz yazısı mənim üçün, digər məziyyətləri ilə yanaşı həm də, S. Ə. Şirvaninin bir beytini yada salması ilə əlamətdar oldu: “Müsəlmanam, xainəm, sevmirəm millətimi, Kəsilməli başım ikən, kəsdilər sünnətimi!”. O adsız yazının ilk cümləsi bu beytlə necədə bir unison olaraq səslənir: “Ona deyirlər ki, adam Vətən xaini olmaz, sən ümmətçilik adı ilə Vətənini satan
adamlar yetişdirirsən!”. Öz növbəsində Abbas Səhhətin çox sevilən və ona görə də əbədiləşmiş bir beyti bu kəlamların hər biri ilə necə də həmahəng səsləşir: “Vətəni sevməyən insan olmaz, Olsa, ol kəsdə vicdan olmaz!”. Belə-belə işlər...

Mənə Corc Oruelin “Heyvanıstan”ını xatırladan və kitabın 241-ci səhifəsində yer almış “Qoyunların atalar sözü” rusun sözü olmasın “prosto” ləzzət elədi. Özünüz şahid ola bilərsiniz: “Qoyunları uşaqlar sevər, böyüklər kəsib yeyər”; “Qoyun bir yeyər – doyar, insan yüz yeyər – doymaz!”; “Qoyun ot yeyər –  sağlam olar, insan ət yeyər – xəstə”; “Adımızı ağılsızlarına qoyarlar, ağıllılarısa dünyanı dağıdarlar!”... Bundan sonra gələn və “Azərbaycan dili kasad dildir deyənlərin” gözünə soxmaq üçün müəllifin məxsusi olaraq tərtib etdiyi “göz sözü ilə bağlı olan frazeoloqizmlər” bir araşdırma işinin nəticəsi olaraq (bu cür işlərdə zəruri olan bəzi təkrarlara yol verilsə də) işıq saçır, göz oxşayır...

 

Bir şimşək kimi çaxan fraqmentlər

 

İndi qalır bəzi, mənim üçün əziz və ləziz fraqmentləri sadalayıb, qopuzumu da götürüb gedim finişə - yəni şeirlərə ad qoymağa inşallah.
Bu cür fraqmentlər anidən bir şimşək kimi çaxıb, beynimin və qəlbimin dərin guşəsində qorunan dəyərli əmanətlərdən birini işıqlandırmaqla ruhuma qida vermişlər həmişə. Misal üçün İlqarda olan və Rafiqin “cücələrin mərci gözlərini” yada salan “sərçələrin mərci gözləri” (“Tanrını dadmaq” - 124). Bu bənzətmə o qədər xoşuma gəlmişdi ki, onu Rafiq haqqındakı yazıma parlaq təfərrüat nümunəsi olaraq bütöv şəkildə qoymuşdum: “Sərçələr tələsə-tələsə, qorxa-qorxa yerə tökülmüş qara tutları dimdikləyir, toyuqlar
təmkinli-təmkinli gəzişir və onlara fikir vermirdilər, amma yumurtadan təzə çıxan cücələr mərci boyda gözlərilə sərçələri diqqətlə süzürdülər”... Və ya zibil qabına atılmış çörəkləri axtarıb tapdıqca bir torbaya yığan və bir kənara, təmiz yerə qoyan çox yaşlı, çəlimsiz rus qadınının “eynəyinin sınıq şüşəsindən saçan nurlu baxışları” ibarəsi çox qəribə, hətta deyərdim ki, çox yersiz olsa da mənim yadıma Rasim Qaracanın “bir yanı qırılıb sallanan milçəköldürənini” xatırlatdı nədənsə... Qələbəlik bir yerdə əli atasının əlindən çıxan və təsadüfən onlarla yanaşı yeriyən müəllifin əlindən, “daha doğrusu şəhadət barmağından yapışan” kiçik qızın əhvalatı mənə Nobel mükafatı laureatı, yapon əsilli Böyük Britaniya vətəndaşı Kadzuo İsiquronun müasir reallıqla səsləşən elmi-fantastik “Məni buraxma” adlı romanını xatırlatdı...

 

Kitabda məkan və zamana diqqət məsələsi

 

Kitabı oxuyan zaman mənə ləzzət vermiş daha bir mövzuya deyinmək istərdim. O da İlqarın imkan olduqca, mövcud şəraitin imkan verdiyi qədər yazısının tarixini, bəzən hətta məkanını da qeyd etməsidir. Məkan yazıya bir statiklik, zaman isə dinamiklik verir və bu cür əksliklərin vəhdəti mənə görə yazıya ayrıca bir tam qatır. Dörd ölçülü məkan-zaman kontiniumuna bələd və aşiq olan insanlar üçün.
Bəzən İlqar hətta yazının başlama və bitirmə gününü, və ya bir gündə yazılmış yazının başlanğıc və bitiş saatlarını qoyur. Sonuncu isə öz növbəsində bizə müəllifin “işindən” əlavə “gücünü” də təsbit etmə imkanı verir. Məlumdur ki, fizikada “güc” deyəndə vahid zamanda görülən iş başa düşülür. Yəni eyni bir işi daha az vaxtda görən insan daha güclü sayılır. Zəif, amma ara vermədən çalışan biri, qüvvətli bir tənbəli “gücünün” hesabına yenmişdir həmişə...

Zaman mövzusunda bir xatirə də məndən olsun deyirəm. Deməli Türkiyənin Sakarya Universitetində işlədiyim vaxtlar, dərsə başlayand a ilk olaraq “yoklama listesi” dediyimiz A4 formatlı bir kağızı öndə oturan tələbəyə verərdim. O da adını, soyadını yazıb imzalar və növbəti yoldaşa ötürərdi. Bax bu kağızı verərkən mənim “Oğlum tarihi de göster lütfen” sözümün, qarşılığında, “Hocam, bu gün ayın kaçı?” sualı ilə qarşılaşınca “Kərəmi ağlamaq tutmazmı?”. Və mən adama “Ayıb olsun!” deyirdim. “İnsanı heyvandan
fərqləndirən ən önəmli faktor zamandır və bunu unutmaq elə heyvana tay olmaq deməkdir!”. Amma bu sözlərin xeyri olmurdu, işlər bu formada “sürüb gedirdi” türkün sözü. Amma bir dəfə... Bir dəfə kağızı alan tələbə, “Hocam bu gün martın 22-si” deyincə, yazı taxtasının önündəki yüsəklikdən (podyum) enib, ona yaxınlaşdım və “Helal osun, oğlum!” dedim və alnından öpdüm. Keşkə öpməsəydim. Çünki bundan “şad olmuş” tələbə, elə həmin anda, “Hocam, ama yılı unutdum!” deyincə, dünya gözlərimdə qaraldı...

 

Bəzi şeirlərə qoymuş olduğum adlar

        

Hə, nəhayət gəldik çıxdıq finişə aparan düz yola! Bu yol nə yolu ola? Adsız şeirlərə ad qoymaqla dolu ola inşallah. Ev məhbusu adlandırdığı dibçək gülünü, həm dərdi dağılsın, həm də günəşi sevindirsin deyə eyvana çıxartdıqdan sonra (bunlar gözəl!), özünə də heyran olub sevinsin və təsəlli tapsın deyə, qarşısına taxçadakı çatlamış güzgü qoyulanda, gülün halı nə olar siz bilən, onun qəlbi davam gətirməz bu həqarətə və çat-çat (infarkt) olar (Çatlamış bəxt güzgüsü, 13.05.2017). Bəlkə də keçici, müvəqqəti olaraq
“bomj” olmaq istəyən adam haqqında şeirin adını “Vətənsiz Daş” qoydum, çünki adam vətənsiz olmaq, tək yaşayıb, tək olmaq istəyir, bir sözlə vətənsiz bir qara daş olmaq istəyir (21.06.2017). Əllərin gördüyü işlərin yaxşı və pis olaraq qarşılaşdırıldığı şeirin adını V. V. Mayakovskininin (1893-1930) izindən gedərək “Yaxşı nədir, pis nədir?” qoydum (29.09.2017). Ana haqqında yazılmış olan iki çox səmimi və yanıqlı türkünün birinə “Uşaqlaşan Anam”(13.03.2020), digərinə isə “Katarsis” (24.09.2020) adı verdim. Birinci şeirdə Anasındakı bütün yaşlı adamlarda görülən dəyişiklikləri müşahidə nəticəsində, onun həyatda, böyümə prosesində qazandığı təcrübələri yavaş-yavaş itirdiyinin, bir növü geriyə - uşaqlığına qayıtdığının fərqinə varır müəllif. İkinci şeirdə isə böyük qardaşının ölümünü yaşlı və xəstə anasından gizlətmək üçün hər dəfə dəyişik bir yalan uydurmağa məcbur olan müəllif, anasının vəfatı ilə bu yalanlardan sıyrılmış və sanki təmizlənmiş olur... Göründüyü kimi bu “Yol” çox da dolu olmadı adlarla, hətta hesab edirəm qopuzu

götürməyə dəyməzdi bəlkə. Amma nə demişlər? Olana bərəkət! Hətta, min bərəkət!

İsmixan Yusubov

Riyaziyyatçı, yazıçı-publisist

22.03.2025

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5

Tweet