Nə üçün geridə qalırıq

Uzun zamandır bir çoxları yazır ki , biz geridə qalmışıq . Bəli razıyam biz 21 ci əsrin ortasında san ki ,feodalizmi yaşayırıq bəs səbəbi nədir ? Avropa sürətlə niyə inkişaf elədi ?! amma biz yox . Bunun bir çox səbəbi var sosial ,tarixi , siyasi , fəlsəfi və sairə . Amma mənə görə ən böyük səbəb isə bizim dilimizdə elmi və bədii ədəbiyyatın uzun zaman olmaması . Siz bir düşünün əgər siz toplumu kütləvi şəkildə maarifləndirmık istəyirsinizsə bunu daha praktik və daha asan yolla etməlisniz . Məsələn bizdə uzun müddət ərəb və fars hərflərindən istifadə bizi geri saldı . 

Qərb keçmişə döndü və xurafata qarşı savaşa başladı. Bu minvalla, Qərbdə kilsələrdə restavrasiya baş verdi. Məsələn, alman protestantlığının banisi, böyük dini islahatçı kimi tanınan Martin Lüter ( 1483 - 1546 ) İncili alman dilinə tərcümə etməsi almanların İncili öz dilində oxumasına, onların maariflənməsinə kömək etdi ki, bu da xurafata qarşı böyük addım oldu. Şərqdə isə buna cəhdlər daha öncədən olunmuşdur. Örnək, İmadəddin Nəsimi ( 1369 - 1417 ) bunu «batini elm» adı ilə edirdi. Daha Qərbdən öncə edilməyə çalışılan bu addım "Kamil insan" obrazını gündəmə gətirirdi. Nəsimi tərəfdarları özlərini Adəmilər də adlandırıdılar . Yəni bu gün ki, humanistik dəyərləri xatırladırdı.Nitşedə "Üstün insan" kimi bilinən bu insan obrazı bəzən bizə bunu xatırladır. Bir sıra irtica güclər cəmiyyətin inkişafının onların əlindən avam kütlənin alınmasına, nəhayətində isə onları istismar edə bilməyəcklərini anlayırdılar .. Belə ki, panərəbizm və feodal-patriarxat qurum Yaxın və Orta Şərqdə mürtəce bir mühütin yaranmasına gətirib çıxarırdı. Bununla belə, Lalə dövründə ilk Türkcə kitab çap edən mətbəə yaradılmışdır. 1727-ci ildə İstanbulda yaradılan mətbəədə 1729-cu ildə ərəb əlifbası ilə ilk kitab çap edildi. Halbuki, ermənilər 1595-ci ildə, rumlar isə 1627-ci ildə mətbəə açaraq öz dillərində kitab nəşr edirdilər. 1863-cü ildə M.F.Axundov Türkiyəyə gedir və İstanbulda Sədrəzm Fuad paşanın yanında olur. Bu zaman islah olunmuş yeni ərəb əlifba layihəsi müzakirə olunur. Müzakirənin nəticəsi olaraq, Axundov deyir: " Belə olan təqdirdə daha yaxşı olar ki, ərəb əlifbasını ləğv edək, latın əlifbasına keçək." M.F.Axundov 1870-ci ildə İran Maarif nazirliyinə yazdığı məktubda deyirdi: " Ümid edirəm ki, Osmanlı imperiyası bütün xalqın dünya və axirət səadəti üçün bu böyük məsələyə fikir verər, 300 milyondan artıq islam xalqları korluq çəkər. Ruhanilərin bu işə mane olacaqlarını isə sanmıram. Əgər mane olacaqlarsa onlar Osmanlı xalqının düşmənləridir." O, yazırdı : " Dəmiryol vacibdir, lakin köhnə əlifbanı dəyişmək daha vacibdir. Teleqraf vacibdir, lakin köhnə əlifbanı dəyişmək daha vacibdir. Çünki, bunların əsası bilikdir. Bilik isə əlifbanın asan olub-olmamasından aslıdır". Tərəqqinin mənasını əlifbada görənlər yalnız türklər olmamışdır. Avropalı qoca pedaqoq Leybnits deyirdi: " Mənə mükəmməl bir əlifba verin, mükəmməl bir dil verim. Mükəmməl bir dil ver ,sənə mükəmməl bir mədəniyyət verim." Dil islahatının olmaması, xurafat və əlifba problemləri kütləvi savadsızlığa və geriliyə səbəb oldu. Bu isə fundamental elm sahələrində inkişafı zəiflətdi və nəticədə istehsalçı sənaye formalaşa bilmədi.Avropada kütləvi kitab çapına keçid isə oradakı inkişafı daha da sürətləndirdi. Kitab çapı daha tez baş verdiyinə görə geniş kütlə daha tez maariflənə bildi .Avropada da elm dili uzun müddət latın dili olduqundan ilk vaxtlar orada da insanlar bu baryeri aşa bilmirdilər daha sonra isə İlk dəfə İngiltərədə Nyuton Optikaya dair elmi əsərini ingiliscə çap etdi . Təbii olaraq əhali asandlıqla ingiliscə olan əsəsri daha asand oxuya bilərdi nəyin ki , latınca . Bu isə öz növbəsində maddi istehsal sahələrinin inkişafı üçün gərəkli olan fizika ,kimya ,biologiyanın asandlıqla öz dillərində oxumaq şansı yaratdı .Ardından avropda burjua inqilabları baş verdi ki , Avropa feodalizmdən kapitalizmə keçdi .... Bu keçid uzun sürən proses oldu ensklopedist axın bunun idealoji flaqmanı idi . Mədəni və akademisyen axınlar buna yardım etdi .
Heç təsadüfi deyil ki ,İngilis dilində elmi əsərlərin çapı İngiltərənin sürətlə maddi siteshal sahəsində irəlilətdi və oranı dünayanın “emalatxanası” halına gətirdi .İngilis dilində elmi ədəbiyyatın bolluğu dolayı yolla onun dünya imperatorluğuna səbəb oldu.Bizdə isə bu proses getmədi . Biz foedalizmi məncə 1920 lərə qədər yaşatdıq . Hələ 1920 lərə qədər ağa ,bəy kəndxuda qalırdı. Məncə biz feodalizimdən sosializmə keçirildik .. Rusiya ,Türkiyə ,İran bu dövlətlərdə aşağı yuxarı eyni vəziyyətdədirlər . Türk kinolarındakı Kemal Sunalın oynadığı müti kəndli və eyni zamanda ordakı ağa obrazları ciddi-ciddi düşündürücüdür .
Aradan 70 il fasilədən sonra biz feodalizme dönürük. Səbəbi isə bəsitdir bizim cəmiyyət bu mərhələni keçmədi yəni cəmiyyətin bütün qatlarını əhatə edən mədəni inqilab olmadı . Bizə dışarıdan Rusiya üzərindən gətirildi bir çox mədəni axın.Ona görə Rusların təsiri çəkiln kimi bizdə suni yaradılmış opera balet ayaqda dura bilmədi . Dura bildisə də zəif durdu. Bu doğal proses deyildi .Cəmiyyət özü bu inkişafı keçməlidir amma o sadəcə 70 ərzində qapalı mühütdə Sovetlər birliyinin təsiri ilə bu mərhələni yaşamadan keçdi . Həm də Sovetlər birliyi 1920 ci ildə milli dövləti işqal etdiyi üçün və zamanla ərəbcənin yerini ruscaya qismən və bəzən də mütləq şəkildə tutduqu üçün yenə də bəlli sorunlar var idi. Ona görə cəmiyyət o dönəminə geri dönür .San ki , orqanizim qızılca və ya su çiçəyi keçirdiyi kimi cəmiyyət də bu mərhələni yaşamalıdır. Bu mərhələni necə keçəcəyimiz isə bizim mədəni və elmi potensialiımızdana aslıdır.

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5