Məhəmməd Salur

 

AZƏRBAYCAN  VƏ  QAZAX  DİLLƏRİNİN  MÜQAYİSƏLİ  FRAZEOLOGİYASINDAN  SEÇMƏLƏR

 

     Həm Azərbaycan, həm də   qazax dilləri türk mənşəli olduqları üçün onların hər cəhətdən oxşar olması, sanki, təbiidir. Bununla belə, oğuz köklü azərbaycanlıların ulu babalarının karluq mənşəli qazaxların əcdadlarından tam min il bundan əvvəl, yəni XI əsrdə ayrılaraq, indiki Türkmənistan, Azərbaycan, Türkiyə, İraq, Krım və digər qərb ərazilərinə köçməsini nəzərə aldıqda, üstəlik, qazaxların nəinki ulu babalarının, hətta hərfiyyən ən yaxın babalarının belə, tarix elminin dili ilə desək, yarımköçəri patriarxal həyat sürdüklərini də bura əlavə etdikdə bu dillərin lüğət tərkibinin, nəinki sözlərinin, həm də məcazilik bildirən söz, söz birləşməsi və cümlələrinin – frazeologizmlərinin bu qədər yaxın olması təbii olduğu qədər də heyrətamiz görünür  və türk dillərinin qeyri-adi dərəcədə dayanıqlı olmasına növbəti nümunə ola bilər.

     Yalnız Azərbaycan dilini orta səviyyədə bilməklə və qazax dilini qətiyyən bilmədən, eləcə də  mükəmməl olmayan bir saytdan (saytın peşəkar olmayan yaradıcısının milliyyətcə qazax olmamasını da əlavə edərək)  istifadə etməklə bu qədər çox sayda frazeoloji paralellər tapmaq mümkündürsə, həqiqətdə onların nə dərəcədə hədsiz-hüdudsuz  olmasını təsəvvür etmək belə çətindir.

 

***

    

     Dilimizdəki məcazilik bildirən abrı tökülmək, ağza al(ma)maq (sözü, içkini), ağzıayrıq, ağzın açıb, gözün yummaq, ağzını yağlamaq, malalamaq  (p.xlamaq)   ağla sığ(ma)maq, adı çıxmaq, Allah bilsin!, Andıra qalsın!, aralarından qıl keçməmək, at oynatmaq, atüstü, aşığı alçı durmaq, barmağını dişləmək, baş vurmaq (b. əymək), baş qoşmaq, baş əymək,  başa daş düşmək, başdan-ayağa, Başı hara, ayağı da ora,  başıqatı, başına götürmək, beli bükülmək, beli sındırmaq, beş barmağı kimi bilmək, bir ağız, bir ayağı çöldə, biri qəbirdə, bir-birinin ağzına tüpürmək, boyna almaq,  boyna minmək,  qan çəkmək (qanı qaynamaq), qara qayğı, qara kağız, qaragözlük eləmək, qaş-qabağı açılmaq,  qaş qaralmaq,  qaşla göz arasında, qol qoymaq (razı olmaq, imza atmaq), qolu uzun olmaq, qulaq as(ma)maq, qulağa dəymək, qulağa girməmək, qulağa sırğa  etmək (edib asmaq), qulağı burmaq,  qulağı salxmaq, Qulağım səndədir., dəvənin quyruğu yerə dəyəndə,  dən-duz, dərisinə sığmamaq, diz bük(dür)mək, dil tapmaq, dili qısa olmaq, dili çıxmaq, Dilimin ucundadı!, (kimin?) dilini bilmək, diliuzun, (kim? kimin?) dırnağına da dəyməmək,  Duz-çörək səni (gözünü) tutsun!, dünyadan köçmək, dünyaya gəlmək, iz-toz, iynənin gözündən keçmək, iki ayağı bir başmağa qoymaq (dirəmək, keçirmək, soxmaq, təpmək), iki gözü dörd olmaq,  iki odun arasında qalmaq, ikiüzlü,  yanaqlarından qan dammaq, yerlə göy arası (qədər fərq),  yuxuya da girməmək,  Könlü var., külünü göyə sovurmaq, göz açıb yumunca, göz-qulaq olmaq, gözü qaralmaq, gözü düşmək,  gözüaçıq, Gün doğ(du), o dünya, özünü dağa-daşa vurmaq, pərvanə olmaq, sanılı qoz kimi, sirr vermək,  söz  salmaq, sözü yerə sal(ma)maq, Sözümün canı var!, söyüb yamanlamaq, südünü göyə sağmaq,  üzün suyunu tökmək, ümidi üzmək, ürəyi ağzına gəlmək,  Üstü bəzək – içi təzək!, Heçdənsə gec yaxşıdır,  canı it canından bərk olmaq,  canını qoymağa yer tapmamaq kimi söz, söz birləşməsi və cümlələrin (bəzən fərqli mənada olsa da) qazax dilində də eynilə və ya, demək olar, eynilə olmasını deyib keçməklə daha artıq maraq doğuran frazeologizmlərdən bəhs etmək istəyirik.

Qazaxların ulu babaları yerlərində qaldıqları halda, azərbaycan türklərinin əcdadı qərbə doğru yerdəyişmə etməklə dillərini qismən dəyişdikləri üçün birincilərin dilinin, o cümlədən frazeologizmlərinin  ikincilərlə müqayisədə daha ilkin olduğu fikrindəyik.

 

***

 

     Aydan arı, sudan duru ~ sütten ak, sudan taza

- Dilimizdəki deyim daha şairanə, qazaxcadakı isə daha həyatidir.

**

     ayağa duşaq vurmaq // Ayağına tüsay salu, ayağı tüsalı

- “Kitabi – Dədə Qorqud”dakı ayağa ət duşağı (buxovu) vurmaq, yəni evləndirmək ifadəsi yada düşür.

**

     alatoran  ~ alakölenke

- Hər iki söz kifayət qədər təsirlidir, bir halda yarımqaranlıq torla, digərində isə kölgə ilə müqayisə olunur. Yayda gündüz vaxtı mal-heyvanı günün istisindən qorumaq üçün qurulan üstü örtülü, yanları yarımaçıq “qarakölgə” sözü də xatirə gəlir.

**

     and içmək // ant su işu

- Dilimizdəki “and içməy”in əslində müqəddəs, dualanmış “and suyu içmək”dən yarandığını güman etmək olar.

**

     Araz aşığındandı, Kür topuğundan! ~ Sırdın suı sirağınan kelmey! – Sırın (Sır-Dəryanın) suyu dizinə gəlmir!

- Bu deyimin Türkiyə türkcəsində də oxşarı var və yaranarkən çayların dağın aşığından (dizindən) və topuğundan olduğunu bildirmiş, sonradan isə insana münasibətdə məcaziləşmişdir.

**

     Ac qulağım – dinc qulağım! // Aş kulaktan tınış (tiyş) kulak; Aş tamağım – tınış kulağım!

- Qazaxcadakı “Ac qulaqdansa dinc qulaq”, xüsusən də “Ac damağım - dinc  qulağım” mənası verən ifadə bizimki qədər təsirlidir.

**

     Ac toyuq yuxusunda darı görər ~ Sokır tayıkka bəri biday – Kor toyuğa hər şey buğda dənəsi görünər.

- Bu deyimin Azərbaycan variantı qazax variantından daha poetikdir və fikrimizcə, “Süddən ağ, sudan təzə” ifadəsi kimi, bu deyim də qazaxların təsərrüfat həyatına daha çox bağlı olması ilə əlaqədardır.

**

     başın-gözün sədəqəsi ~ basdan qulağ sadağa

- Zahiri oxşayışlı bu iki ifadədən birincisi itirilmiş bir şeyi başa, gözə, yəni sağlığa-salamatlığa, ikinci isə qulağı (yaxın keçmişə qədər nisbətən yüngül cəza olaraq başın deyil, sadəcə qulağın kəsilməsi yada düşür) başa və bütövlükdə yenə də səlamtliyə sədəqə olaraq qəbul etmək mənasında işlənir.

**

     bəti-bənizi açılmamaq // Beti aşılmağan

- “Bəti açılmamaq” deyimi  “sifət” mənası verən və qazaxcadan fərqli olaraq, dilimizdən itmiş, yalnız “bət-bəniz” şəklində qalmış “bət” sözünün mənasına açar rolunu oynayır.

**

     bığaltı gülmək  // miığınan külu

- Bizcə, qazaxların “bığı ilə gülməy”i  bizim “bığaltı gülməy”imizdən daha təsirli təəssürat doğurur.

**

     qara basmaq ~ qara basu

- Qazaxcadakı bu ifadə “cin basmaq” mənasında işlənir və “qara qüvvə” anlayışından daha müəyyəndir.

**

     qaradaban  ~ qara daban

- Bizdə uğursuz mənası verən bu söz qazaxcada kasıb mənasında işlənsə də, bu mənalar arasında əlaqə tapmaq mümkünsüz deyil: dabanın qaralığını görmək üçün yiyəsinin ayaqqabısız, yəni kasıb olması zəruridir...

**

     qızıl-qırmızı ~ kırmızı-kızıl

- Qazaxcada parlaq qırmızı, şux (gənc) mənası verən bu deyimin dilimizdəki oxşarı “həyasız” mənasında işlənir, məsələn, M.F.Axundzadənin “Mürafiə vəkillərinin hekayətindən: “Səkinə, mən sənin kimi qızıl-qırmızı qız görməmişəm”.

**

     dalağı sancmaq ~ talağı tars ayrılu

- Dilimizdə dalaq şübhədən dolayı sancmaqla canını qurtarırsa, qazaxcada hirsdən-hikkədən tərs ayrılır, partlayır.

**

     (harda?) Dəvə qarnı yırtılıb! // Ak tüyenin karnı jarılu

- Başıpozuq qarışıqlığın təsviri üçün dəvənin qarnının yırtılıb, içalatının dışarı tökülməsi mənzərəsindən istifadə edilməsi bu heyvanın hər iki xalqın köçəri heyvandar keçmişində xüsusi yeri olmasına ən yaxşı nümunədir.

**

     dildən yüyürük // tilqe jüyrik

- Qazaxcadakı “dildən yüyrük”lə bizim “Kitabi – Dədə Qorqud”dakı “At ayağı yüyrək olar” ifadəsi arasında birbaşa əlaqə olması mübahisəsizdir.

**

     dili gəl(mə)mək ~ Aytuğa auzı barmay – Ağzı gəlməmək, ağzı deyə bilməmək

- Bizdə “deyə bilməmək” mənasında işlənən bu deyim onlarda buna oxşar şəkildə müvafiq olaraq, “ağzı gəlməmək” və ya “ ağzı deyə bilməmək” şəklində ifadə olunur.

**

     əliaçıq ~ qolı aşıq

- Qol əldən daha imkanlı olduğu üçün onların “qolu açığ”ının bizim “əliaçıq”dan daha üstün olmasını qəbul etməliyik.

**

     iynə ilə gor qazımaq ~ inemen kudık kazğanday – iynə ilə quyu qazmaq

- Hər iki ifadə eyni dərəcədə effektli olsa da, hər halda, quyu qazmaq gor qazmaqdan daha xoş təəssürat doğuran deyimdir.

**

     İt ilxısı, köpək sürüsü ~ it jığıs

- Həvəskar dil tədqiqatçısı olmuş mərhum atam  “it” və “köpək” sözlərini fərqləndirməklə, bu ifadəni “itin qoruduğu at ilxısı və köpəyin qoruduğu mal-qara, daha çox qoyun-keçi sürüsü” kimi izah edirdi. Qazax dilindəki ifadə isə daha çox “it yığını”nı xatırladır.

**

     Itə də borclu olmaq ~ İtten de süyek karızdar – İtə də sümük borcludu.

- Qazaxcadakı deyim bizimkini daha da konkretləşdirir, yəni insanlara mal-pul borcu olan birisinin hətta ona qulluq edən, amma ac saxladığı itə də sümük borcu var...

**

     Yazıya pozu yoxdur! // Jazmıştan  ozmış jok!

- Əslində “Allahın yazdığına pozu yoxdur”un qısaldılmış forması qazaxcada “Yazılmışdan azmış yox!” şəklindədir.

**

     72 damar - 62 tamırı bosau – 62 damarı boşaldı

- Dilimizdə “seçilmiş” rəqəmlərdən olub, həm də çoxluq bildirən 72-nin açması özlüyündə aydın olduğu halda, qazaxların 62-sinin nə bildirdiyi bizə aydın deyil.

**

     kefi kök, damağı çağ olmaq ~  köyleqi kök, tamağı tok – köynəyi göy, damağı tox; tamağı tok, kiimi kök – damağı tox, geyimi göy

- Göy rəng türklüyün rəngi olduğu üçün “damağı tox” olanın köynəyinin, geyiminin də göy olması onun yüksək əhvalda olmasına işarədir.

**

     (kimin?) keçi çıxmaz qayaları olmaq  ~ Abılay aspas asu – Ablay (şəxs adı) aşmaz dağlar

-  Hətta keçinin (təbii, dağ keçisinin) belə çıxa bilmədiyi qayanı təsəvvür etmək çətin olduğu kimi, gözlənilməz hərəkətləri olan ekssentrik şəxsin də verilən halda nə edəcəyini təxmin etmək çox çətindir. İnsanın aşa bilmədiyi dağlar da  həmin keçiçıxmaz qayalar qəbilindəndir.

**

     kürəyi yerə gəlmək ~ jambası jerqe teqenşe

-  Yaxın keçmişə kimi yuxuya kiçik ölüm kimi baxmış insanlar dizlərinin, kürəklərinin yerə gəlməsinə, diz çökməyə, diz qatlamağa  (“dizi aynalı pəhləvan” deyimini yada salaq) də mənfi münasibətdə olmuşlar.  Görünür, qazaxlar yanbızın (sağrının) yerə dəyməsinə də xoş baxmamışlar.

**

     göz qırpınca ~ kirpik qaqqanşa

- Qazaxların “kiprik qırpınca” deyimi məntiqi cəhətdən bizim “göz qırpınca”mızdan daha düzgündür.  Yəni, göz qıyılar, vurular və sair, kiprik isə qırpılar...

**

     gözləri hədəqəsindən çıxmaq  //  ekki közi şarasınan şığu – iki gözü yuvasından çıxmaq

-  “Hədəqə”dənsə  “yuva” daha münasib, daha doğma sözdür, eləcə də “iki göz” “gözlər”dən daha effektlidir.

**

     g.tü qıllıya rast gəlmək ~ yalan tös, jündi balak – yalın (çılpaq) döşlü, tük örtüklü ayaqları olan

- Deyilənə görə, yetdiyinə yetib, yetmədiyinə daş atan birisini “Dayan-dayan, gec-tez g.tü qıllıya rast gələrsən!” deyə hədələsələr də, o özünə qoyulmur və günlərin bir günündə rastlaşdığı bir nəfər onu başına qaldırıb, yerə çırpır, üstünə əyiləndə şalvarının tikişi sökülür və g.ünün qılları gəl-gəl deyir...

**

     Gün hayandan doğub (çıxıb)? ~ Ayı onınan tuu – (kimin?) Ayı önündən doğub.

- Bizim birisi gözlənilməz müsbət hərəkət etdikdə istehza ilə verdiyimiz “Gün hayandan doğub (çıxıb)”? sualından fərqli olaraq,  qazaxlar birinin bəxti gətirəndə bunu Ayın onun önündən çıxması ilə əlaqələndirirlər.

**

     lap atmaq  ~ lap beru, koyu, etu

- Süd kimi qatı mayelər süzülərkən sudan fərqli olaraq birdən – lapdan böyük təzyiqlə axması hadisəsinin sözlərlə ifadəsinin minillər boyu heyvandar xalq olmuş qazaxların  dilində də olması tamamilə təbiidir.

**

     təpəsi dəlik  ~  töbesi tesik

-  Bayatılarımızdan birindəki “Ay dünya, məlik dünya; Təpəsi dəlik dünya” misralarının mənasına uyğun olaraq, qazax dilində də “təpəsi deşik” ağıllı, mühakiməli mənasında işlənir.

**

     Üçdə alacağı yox, beşdə verəcəyi! // Altı alası, bes beresi jok.

- Bu deyimlərdəki “üç” və “beş”; eləcə də “altı” və “beş” rəqəmlərinin açmasını fikirləşib tapmağa dəyər!

**

     Fırt  eləyib (kimin?) burnundan düşüb!  ~ Auzınan tüsip kalğanday – Ağzından düşüb qalxıb(?)

- Bizdə burundan düşənin onlarda niyə ağızdan düşdüyünün müəmmasını da açmaq pis olmaz!

**

     Hər kəsin dərdi özünə dəvə boyda görünər  ~  Ərkimdiki  özine, ay köriner közine  - Hər kəsinki özünə, Ay görünər gözünə.

-

**

     canı boğazına gəlmək; Burnunu tutsan canı çıxar!  ~ janı mürnunun üşına kelu- canı burnunun ucuna gəlmək

- Bizim iki deyimimizi bir araya gətirməklə onların müvafiq ifadəsinin açmasını həll etmək olar.

 

    

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5