Dialektik monoloq

("Varlıq və Yoxluq arasında" romanından parça. Əsər Alatoran Yayınlarında 2017-ci ildə çapdan çıxıb)

Əzab çəkirsən çünki arzulayırsan.

-Budda, e.ə. 563

- Seçimlər -

   Sən sənin seçimlərinin bütünüsən, Hera. Həyatda seçiləsi tək bir mütləq yol yoxdur. Bu da insanlar arası fərqlilikləri ortaya qoyur. Üstəgəl sənin genetik və bioloji fərqliliyin. Böyük nature - nurture müzakirəsi var bu barədə. Yəni insanın təbiəti, genetikası versus yetişdiyi ətraf mühit, tərbiyə, təhsil, qidalanması və onun seçimləri. Genetikamızı seçə bilmərik, uşaq ikən yetişdiyimiz mühiti də seçə bilmərik, eləcə uşaqlıq tərbiyə və təhsilimizi də. Uşaqlıq qidalanmamızı da seçə bilmərik, hansı ki bunlar sənin necə formalaşacağın barədə çox vacib amillərdir. Bura qədəri bizə valideyinlərdən gələn təsadüfi genetik kodlar və doğum sonrası ailənin verdiyi tərbiyə, təhsil, qidalanma və digər seçimlərdir. Bundan sonrası isə bir insanı insan edən ikinci hissə: sənin seçimlərindir. Geri qalan hər şey, ya da ən azından bir çox şey sənin öz əlindədir və bu çox ağır dərdir. Necə formalaşacağın, şəxsiyyətini nəyə quracağın tamamilə sənin əlindədir.

     Həyatdakı bütün seçimləri eyni anda ya da eyni ömürdə seçə bilmədiyi üçün insanı bədbəxtliyə məhkum bir varlıq olaraq sayıram öz lüğətimdə. Saf xoşbəxtlik, buna görə də, mümkün olmayan uzaq bir xəyaldır. İnsan sadəcə o xoşbəxtliyin axtarışında ola bilər. Bir həyata sığdırabiləcəyi seçimlər qədər xoşbəxt ola bilər hər insan sadəcə. İnsanın kədər və qəmə məhkum olma səbəbi də budur. Xoşbəxtsizliyə məhkumdur insan. Həyatı birdən çox formada yaşamaq olar, ancaq hər dəfə fərqində olaraq və ya olmayaraq sadəcə bir və ya bir neçə seçim edə bilir insan toplamda. Məmnunsuzluq da burdan başlayır, zira seçilməmiş yolda qalır gözü həmişə insanın. İndi texnologiyanın inkişafı insanın sonsuz istəklərini qarşılamaq üçün bir yol açdığı kimi, həm də əslində insanı xoşbəxtsizləşdirir, çünki seçimlərin sayı artır. Globalizmin sürətlənməsi və dünyanın kiçilməsi insana eyni anda olmasa da, bir ömrə birdən çox şeyi sığdırmağa şərait yaradır. Məsələn keçmişə nəzərən insanlar daha sürətli hərəkət edir sürətlənmiş nəqliyyat nəticəsində və bir ömürə daha çox şey sığıdırır. Ancaq texnoloji inkişaf eyni zamanda insanın doyumsuzluğuna yenilərini əlavə edir, insanlara nə qədər fərqli həyat tərzinin – seçiminin - olduğunu da göstərdiyi üçün fərqində olmadan depresiyaya yol açır. Texnologiya seçimlərimizi artıraraq bizi acgözləşdirirmi? Bütün seçimləri seçə bilməyəcəyimiz üçün insanı bədbəxtləşdirirmi? Buradan hərəkətlə, ortalama bir keçmiş insanı günümüz insanına nisbətlə daha dinc hesab oluna bilərmi? 

Orta əsr və ondan geriyə getdikcə bir insanın yaşaya biləcəyi fərqli həyatların sayısı, günümüz insanından olduqca azdır kimi görünür. Başqa sözlə, edəcəyi seçimlərin sayı daha azdır. Ya kəndlisən ya savaşçı. Əsas məqsədin həyatda qala bilməkdir. Nəinki eyni anda birdən çox yerdə olmaq istəmək, birdən çox yerin olduğundan belə xəbərin yoxdur.

Bizim əsrdəysə dünyanın hər hansısa bir nöqtəsində yaşayan istənilən bir insan, eyni zamanda başqa torpaqlarda da yaşamaq istəyərdi. Ən gözəl diyar yoxdur, ən gözəl qadın yoxdur, ən gözəl sənət yoxdur. Hərəsi ayrı gözəldir və sənin seçimlərin limitlidir. Çox gözəl bir həyat yaşasan belə fikrin başqa həyat formalarında qalacaq. Qonşunun həyətindəki otlar həmişə daha yaşıldır sözü bu söhbətin təsdiqidir. "Harada deyilsəm orada xoşbəxt olacağam kimi hiss edirəm həmişə" deyirdi Baudelaire.

Əksini iddia edənlər də yox deyil əlbbətdə ki, Leibinz "Hər şey ola biləcək ən yaxşı formada ilərləyir" deyirdi. Determinist bir baxışdır. Dünya bir çox formada irəliləyə bilərdi, ancaq indiki formada irəliləyir. Bu təsadüflərin əsəridir yoxsa olması gərəkən bu idi? Kaş ki doğru olsaydı. Kaş ki hadisələrin gedişatı bizim yox taleyin əlində olsaydı. Kaş ki Laplas və Leibinz haqqlı olsaydı. Baxmayaraq ki Leibinz “əgər tanrı varsa” şərtiylə demişdi bu ifadəni, mən sadəcə fərqli formada interpretasiya edirəm. Bəlkə də yanılıram, bəlkə də Laplas haqlıydı və bizlər istiqamətləri onsuz da müəyyən olan atomlar bütünündən başqa bir şey deyilik, azad iradə yoxdur. Bəlkə də müəyyənsizsizlik prinsipi ilə Laplace'ın səhv olduğunu sübut etmiş Heisenberg böyük bir səhv edirdi. Bunun belə olmadığını fərz edərək davam edirik əlbətdə ki, çünki elədirsə əgər oturub laplas şeytanını axtarmaqdan başqa bir çarəmiz qalmır, seçimlərimizin bir mənası qalmır. Hansı ki möhtəşəm səslənir. Rahatladır.

Hər şeyin irəliləyə biləcəyi birdən çox yaxşı yol, seçim var. Şahmat kimi düşünək məsələn, atını sürəcəyin birdən çox yol var və hər biri ayrı bir strategiyanı başladacaq, birdən çox seçim. Birdən çox “mən”. Sonsuz kombinasiyalar. Rəqibimin (həyatın) mən atımı oynadıqdan sonra nə oynayacağını təxmin etmə ehtimalım zəifdir. Nəticə etibarı ilə oynumuzda mütləq bir doğru gediş olmamış olur. Qələbəyə, xoşbəxtliyə, dincliyə gedən yol birdən artıqdır. Rəqib həmişə eyni oyunu oynamır, oynasaydı şahmatda – həyatda - mütləq bir gediş qaydası olardı, vəssalam. Ancaq elə deyil. Hər dəfə ayrı kombinasiyalar yaranır. Bunu həyata şərh etsək əgər, həyatın hamıya başqa oyunlar oynadığını və bu oyunlar qarşısında hərənin ayrı seçimləri yarandığını görərik. Bu seçimlər qarşısında seçəcəyimiz birdən çox yaxşı yol var. Birini seçərkən digərlərindən imtina etməliyik. A’nı seçən insan B’dən imtina edir. Məsələn şahmatda çox vaxt möhtəşəm iki (və artıq) gedişin arasında qalır oyunçu, çox gözəl iki ayrı kombinasiya, hər ikisi fərqli yollar ilə qələbəyə ya həzzə çox yaxın addımlardır. Ancaq, hansını oynamalı? Hər ikisinin zövqünü almaq istəyən oyunçu nə etməlidir? Birini seçib digərlərindən imtina etməlidir. Ya da oyunu ordaca dayandırmalı və seçməməyi seçməlidir. Ölməlidir. Həyat kimi. Atını ya Argentinanın steplərinə sürürsən ya da Tibetin dağlarına.

Şahmatın açılış yəni başlanğıc mərhələsini fərdin yeniyetməlik addımları kimi qəbul edə bilərik. Hansı istiqamətdə seçsə seçimlərini elə biri olaraq formalaşacaq. Çətin seçimdir hə? Açılışını edirsən və rəqibinin zərbələri üstünə endirməsini gözləyirsən.  Açılışını - yeniyetməliyini – nə qədər yaxşı etmisənsə zərbələrə olan dözümlülüyün bir o qədər güclü olacaq. Şahmatda fikirləşmə vaxtın varsa da, həyatda çox vaxt fikirləşmə şansın olmadan səhv seçimlər seçə bilirsən. Şahmatda hamı sıfırdan başlayır ancaq həyatda hərəmizin bir daşı oynanılmış halda verilir bizə. Genlərimiz və doğulduğumuz mühit. Yarı determinizmə sahibik ona görə də. Olacaqların bəziləri əvvəldən müəyyəndir.

Bir dəfə yaşayırıq və bu bəs deyil. İnsan özünü seçdiyi qərarların ən yaxşısı olduğuna inandırır, əksi halda iztirab və təşviş içində yaşayar zira, keçmiş peşmançılığı və gələcək qayğısı ilə, qərarsızlıq içində boğular. Buna görədə seçimlərinin ən yaxşı seçimlər olduğuna özünü və başqalarını inandırmağa çalışır. Hətta başqalarına da öz ideologiyalarını aşılamağa çalışır, çünki məgər onun seçimləri ən mükəmməli deyil ki? Seçimləri məhdud olduğundandırmı bilinməz, insan içində birdən çox kimliyə yer verir bəlkə də buna görə də. İçimizdə birdən çox biz var. Birdən çox kimliyimiz var. Özümüzü başa düşməyə başladığımız andan söhbətləşməyə başladığımız bizlər. Bizi ən yaxşı başa düşən içimizdəki bizlər. Seçimlərimiz nəticəsində yaranmış fərqli bizlərdir onlar. Bəzən çılğın bir romantik , bəzən kəskin bir rasional olan kimliyimiz. Bəzən bir-birinə sanki tarixin ən böyük mübarizəsiymişcəsinə savaş elan edən iki kimliyimiz. Hər biri özünü reallaşdırmaq istəyir zira. Ancaq sadəcə bir bədən var. Qarşıya çıxmış bir situasiyada hər biri öz istəyini yeritmək istəyir. Ancaq biri qazanır. Nəticə? Məmnunsuzluq.

Bədbəxtliyə məhkum bu insanı, düşdüyü çuxurdan qurtarmaq üçün neçə fəlsəfələr, neçə dinlər yaradılıb, buddizm, taoizm fəlsəfələri, səmavi dinlər və s. İronik bir formada, insanın bu doymaq bilməyən istəklərindən yenə başqa doyumsuz insanlar faydalanaraq öz bitmək bilməyən arzularını doyurmaq üçün istifadə etdilər: vəhşi kapitalizm, konsyumerizm, istehlak cəmiyyəti və s. O kapitalist dediyimiz insanlar kimlərdir sanki? Sənin mənim kimi insanlardır sadəcə daha acgöz olanlarımızdır. Dinlərin insana qoyduğu qadağaların səbəbi onun seçimlərini məhdudlaşdıraraq acgözlüyünün qarşısını almaqdır. Dünyəvi nemətlərdən zövq almağı qadağan edir dinlər ya da bir limit qoyur. Amma əvəzində yenə eyni şeyi vəəd edirlər. Səmavi dinlərin cənnət anlayışına fikir ver, bitmək bilməyən arzuların və seçimlərin yerinə gətirilməsi vəədini verirlər. Bir başqa tərəfdə, şərq fəlsəfələrinin çıxış yolu isə bitmək bilməyən arzu və istəklərin cilovlanması və onlardan azad olmaqdır.

    "Dukkha" deyirdi Siddharta hələ 2500 il əvvəl. Buddizmin dörd müqəddəs həqiqətindən birincisi olan dukkha ilə "əzab və iztirab varoluşumuzun bir parçasıdır" deyirdi Budda və yanılmırdı. "Samudaya" deyə davam edirdi ikinci müqəddəs həqiqəti ilə, "əzab və iztirablarımızın səbəbi arzu və istəklərimizdir" deyirdi və yanılmırdı. Əgər ən kiçik formada belə varsa arzuların, istəklərin, onda iztirab da həmişə səninlə olacaq.  "Nirodha" adlanan üçüncü müqəddəs həqiqətdə "istəklər buraxılsa iztirab sona çatar" deyirdi və fərd nirvanaya (mütləq xoşbəxtliyə) çatar deyirdi, nə dərəcədə haqqlı olduğundan əmin deyiləm. “Magga” adlandırdığı çox həqiqətdə isə bunu necə etməli olduğumuzu deyirdi, nə qədər işə yarayır bilmirəm. Mən alındıra bilmədim.

    İndiki kapitalist dünyada insanlara öz yolunu tapmaq aşılanır. Və sanki doğruymuşcasına, hər insanın ən yaxşı olduğu bir sahə, bir sənət, bir peşə olduğu deyilir. Hər insanın öz məqsədini tapması gərəkdiyindən bəhs edilir. Hamısı cəfəngiyyatdır. Zira fərdin ən yaxşı olduğu bir sahə ya bir həyat tərzi yoxdur. Birdən çox şeyi bacara və istəyə bilər. İnsanın seçimləri həddindən artıq çox olduğu üçün onu öz məqsədlərinə uyğun olaraq yönləndirməyə çalışır hər sistem sponton formada. Əsas da yeniyetmə çağında fərdə ailədən və cəmiyyətdən gələn təzyiq onu daha da çarəsiz vəziyyətə salır və fərd ən bacarıqlı olacağı sahəni tapmağa çabalayaraq daha da çarəsizləşir. Hansısa sahəyə istiqamətlənmiş insan digər sahələrlə məşğul ola bilmədiyi üçün kefsizləşir, təşvişə düşür.

Milyonlarca illik təkamülün müvəffəqiyyətli bir parçası olan beynimiz o qədər mükəmməldir ki, insan istədiyi hər mövzuda ixtisaslaşa, ustalaşa və özünü reallaşdıra bilər. Amma təəssüf ki, fani olduğumuz üçün həyat sadəcə bir və ya bir neçə sahədə ixtisaslaşa biləcək qədər uzundur. Həm tibbin həm astronomiyanın həm ədəbiyyatın həm texnologiyanın dərinlərinə enə bilmir insan bir fani ömrü boyu. Sahib olduğumuz ən dəyərli şey olan zamanı bir sərmayə kimi düşünsək əgər, kimisi bu zamanı bu sərmayeni beyninə qoyur, kimisi bədəninə qoyur, kimisi bu sərmayesini bir başqasına sərf edir. Kimisi bütün bunların hamısını istəyir, ancaq seçimləri məhduddur. Nəticə etibarı ilə seçimlər qarşısında qalırsan və seçmədiklərin səni narahat edir, təşvişə salır. Hansısa bir seçimi etdiyin vaxt, o seçimi yerinə gətirəcəyin zaman dilimində edəbiləcəyin digər seçimlərdən imtina etmiş olursan. Kitablarını, romanlarını bitirmək istəyən yazar, başqa həyat tərzlərindən imtina etmiş olur. Romanları, kitabları oxumaq istəyən fərd, o vaxtı istifadə edə biləcəyi digər seçimlərdən məcburi imtina etmiş olur. Özünü bu məcburiyyətə və onun verdiyi iztiraba alışdırmalısan.

    Bir qərar qarşısında qalınaraq seçilmiş bütün seçimlər insanın narahatlılığının səbəbi deyilmi?  Məsələn, evliliyin də təbiətində bir xoşbəxtsizlik yatdığı aşikardır. Zira evlilik də bir seçimdir.  Evlənərək digər seçimlərdən imtina etmiş olursan. İnsanın yenicə doğulmuş körpəsi baxıma digər canlılardan çox daha möhtac olduğu üçün ailə qavramı insan təkamülü zamanı tədricən ortaya çıxıb və ana uşağı saxlayarkən ata yem toplamaqla məşğul olub. Bu birlikdəlik daha sonra evliliyə çevrilib. Çünki insan genlərin həyatdakı tək və əsas məqsədi sağ qalmaq və nəsillərini davam etdirməkdir. Bunun bir nəticəsi olaraq da genlər insanı körpəsinin qeydinə qalmağa məcbur edir. Qadın və kişinin evlilik formasında birlikdəliyi buradan gəlir.

Ancaq, kişi genlərin istədiyi digər bir şey də var: mümkün qədər çox və fərqli sayıda qarşı cinslə cütləşərək ən yaxşı genetik kombinasiyaları yaratmaq və dünyaya gələcək fərdlərin içindən ən güclüsünü yarada bilmə istəyi. Seks aludəçiliyi, fərqli və daha çox partnyor istəyinin səbəbi budur. İndiki dünya o qədər deqradasiyaya uğrayıb ki “seks aludəçiliy” deyə bir xəstəlik var. Seks aludəçiliyini xəstəlik sayırlar. Çünki kapitalist dünyadakı insanı digər məqsədlərindən yayındırırmış seks. Hansı məqsəddir onlar? Bəyəm insanın ali nəsə məqsədi var ki? İşləmək və yüksəlmək məqsədləri imiş. Hansı ki insanın tək təməl məqsədi var o da seksdir, digər bütün heyvanlar kimi. Sən gedib bonobo meymunlarına deyə bilərsənmi ki daha az sevişin? Yox. İnsanları aldadırlar Hera, onlar da axmaq kimi aldanır.

 Təməldə, bizim var olma məqsədimiz cütləşmək və həyatda qalamqdır, vəssalam. Təəssüf ki bu qədər primitivdir var olma səbəbimiz. Cütləşmək, mümkün qədər uzun müddət həyatda qalmaq, genləri mümkün qədər çox sayıda və mümkün qədər fərqli partnyorla yaymaq, doğmaq. Həyatın mənasını axtarır insanoğlu, halbuki bizim burada olmağımızın xüsusi bir mənası yoxdur. Bizlər sadəcə milyonlarca illik təkamülün bəxtigətirmiş müvəffəqiyyətli nəticələriyik. Bura qədər gəlib çıxmışıq. Bir zamanlar tək hüceyrəli mikro organizmlər idik. Sadəcə təkamülün milyonlarca məhsulundan bir digəriyik. Həyatın çox kiçik bir zaman dilimində və kosmik kainatın çox kiçik bir hissəsində yer alan kiçik bir parçayıq. Genlərimiz sayısız müvəffəqiyyətli kombinasiyalar nəticəsində o qədər inkişaf edib ki şüurumuz ortaya çıxıb və niyə var olduğunu sorğulamağa başlayıb. Cavab sadədir: sağ qalmaq və mümkün qədər çox partnyorla mümkün qədər çox cütləşmək. Ən azından elmi, bioloji cavab budur. Kimsə bəyənməyə bilər, ancaq təməl məqsəd budur. Çox da ciddiyə almamaq lazımdır yəni həyatı ona görə də, milyonlarca illik mikro-orqanizmlərin bəxti gətirmiş davamçılarından başqa bir şey deyilik. Varlığımızın çox da bir mənası yoxdur.

Bu düşüncəni mənimsəməyin özü də bir seçimdir məsələn. Elmə ya təkamülə inanmaq da bir seçimdir. Sabah bütün bunların hamısının səhv olduğu kəşf edilsə onda yeni fərziyyələrə inanmağa başlayacağıq. Hər şeyi bilə bilmərik, bizə məntiqli gələn düşüncəni seçir və onun gözüylə baxırıq dünyaya. Dünyanın necə və niyə yarandığını, o yaranmamışdan əvvəl onun yerində nə olduğunu hələ də bilmirik məsələn. Kimisi bohem, pofiqist həyat tərzi yaşamağı seçərkən və ya onun kimyası belə ikən, kimisi varlığımıza dərin mənalar yükləyərək, həyatı çox ciddiyə alaraq yaşaya bilər. Bunlar sadəcə seçimdir, o qədər. Bunun üstündə dalaşmağa ehtiyac yoxdur. Bütün insanların beyin kimyası fərqlidir və bu sayılanlar insandan insana fərq göstərə bilər. Genetik kodumuzun məqsədi həyatda qalmaq ola bilər, amma şüur təkamülə qarşı bir qüsur olaraq ortaya çıxıb sanki zira insan həyatda məna axtarıb sonda özünü mənasızlıqdan öldürə bilir. İntihar məsələn, o mükəmməl seçim, təkamülün mükəmməl qüsurudur sanki elə deyil? Ağlıma bir şey gəldi indi, heç belə düşünməmişdim, intihar əslində bəlkə də təkamülün nöqsanı deyil, tam əksi, intihar əslində nöqsanlı canlını təbii seçmə ilə aradan çıxarmaq üçün təkamülün möhtəşəm gizli vasitəsidir. Doğrudan da, heç belə düşünməmişdim. Yəni sağlam olmayan canlını təkamül öz əliylə öldürür. Beyin balansı pozulduğu üçün özünü öldürdü deyirlər kimsə haqqında məsələn. Ancaq əslindəysə metaforik formada düşünsək, beyin balansı pozulduğu və artıq təkamülün məqsədlərinə xidmət etməyəcək biri olduğu üçün fərd, təkamül onu intihar düşüncələrinə salır. Maraqlıdır. Deməli mən hal hazırda azad iradəmlə ölümə getmirəm, məni ölümə aparan lənət təkamüldür. Qatilim təbiətdir.

Kimisi intiharı seçə bilər, kimisi doğmağı seçə bilər, kimisi evlənməyi, kimisi evlənməməyi. Pul üçün bir ömrü fəda etməyi ya etməməyi seçə bilər. Bir qadın cinsi orqanlarını nümayiş etdirməyi seçə də bilər, seçməyə də. San Francisco ayrı gözəldir Barcelona ayrı gözəl. Bəzilərinin yaşama istəyi çox, bəzilərinin ki az ola bilər. Kimisi həyata dərin mənalar yükləyə bilər kimisi yox. Kimi dünyanı inkişaf etdirmək ya xilas etdirmək istəyə bilər kimisi yox, müqəddəs məqsəd deyil dünyanı xilas etmək, çünki müqəddəs məqsdə yoxdur. Kimisi humanizm təbliğatı, siyasət, insan haqqları kimi məşğuliyyətlərlə başını qataraq üstün bir iş gördüyünü düşünür və həyatının bayağılığını azaldır, kimisi axşama qədər damarlarına heroin doldurur. Kimisi Maslovun özünü-reallaşdırma dediyi şeyi edə bilər kimisi etmək istəməyə bilər ya da heç buna şəraiti belə olmaya bilər. Yaxşı işi ya həyat şəraiti olmayan insan necə reallaşdıra bilər özünü? Çox çətin.

 Seçimlərin çoxluğu çərçivəsindən baxanda insan evliliklə özünü bir növ məhdudlaşdırmış görünür. Ancaq, bioloji səbəbləri bir kənara qoysaq əgər, təkamülü gərəyi qrup halında yaşamağa doğru inkişaf etmiş sosial bir varlıq olan insan yalnızlığı sevməyən varlıq olduğu üçün evlilik onu bir mənada yalnızlıqdan uzaqlaşdırır. Bu mənada evlilik fərdin yararına olmuş olur. Ancaq ümumi çərçivədən baxanda fərd bir dilemmanın içinə düşür, çabalayır. Nəticə etibarı ilə hansı yolu seçir seçsin yenə bir narahatlıq içinə düşmə ehtimalı var. Bundan əlavə, insanlar genetik olaraq bu məsələdə ikiyə ayrılırlar, monoqam: tək partyorluluğu sevən, və non-monoqam ya polyqam: çox partynorluluğu sevən. Ancaq yenə də, monoqam belə olsa insan, mükəmməl yoldaşını tapa bilərmi bu qədər çox seçim içində? Yoxsa tapdığı yoldaşın ən yaxşısı olduğunamı inandıracaq özünü? Bəli elə edirlər. Birini tapıb evlənirlər və özlərini bunun ən ideal olduğuna inandırırlar. İlluziyalar.

“Ən yaxşı seçim” yoxdur. Mənim ən-lərim yoxdur məsələn. Ən-lər insan beyninin illuziyalarıdır. Beyin özünü seçdiyi seçimin ən yaxşı olduğuna inandırır. Yoxsa onsuz da nəyi seçir seçsin narahat olacaq. Ən yaxşı şəhər, sənət ya qadın yoxdur. Hamısı ayrı gözəldir. Hər ölkə ayrı bir qadın kimidir, bəziləri melanxolik, bəziləri vəhşi, bəziləri doyumsuz və hamısı ayrı gözəldir. Hamısı üçün bir cür darıxıram. Yaşamadıqlarım üçün belə.

Fərqli həyatlar hər gün yolda yanımızdan keçən qadınlar kimidirlər, hamısını istəyirsən amma sahib ola bilmərsən, toxuna bilmərsən. Seçim sayın məhduddur. Sadəcə unutmağa çalışırsan digər ehtimalları. Bunda ustalaşmışıq əslində. Fərqli ehtimallara gözümüzü yummaqda ustayıq, ancaq bəzilərimiz çox da bacarmır, mənim kimi.

Hər şey fərqlidir. Hər həyat fərqlidir. Bütün tragediyalar. Dünyada nə qədər fərqli ölkə, dil və o dildə yaşayıb düşünən insanlar var. Fərqli insanların fərqli həyat fəlsəfələri var. Ən yaxşısı yoxdur aralarında, ən xoşbəxti yoxdur, 2+8 də 10 edir 4+6 da. Çirkin bir qadının belə sənə çəkici gələn tərəfləri ola biləcəyi kimi, fərqli ölkə və dillərin də sənə xoş gələcək tərəfləri ola bilər. Ən pisi odur ki bütün bu həyatlar içindən istədiyini özünə seçə bilərsən. Bu seçim azadlığı insanı məhv edir.

Bu saydıqlarımızı nəzərə alsaq, qərarsızlıq bir insanın ən təbii xarakteristikasıymış kimi görülür. Zira seçimlər qarşısında çarəsiz qalır və qərarsızlığa sürüklənirsən. Cəmiyyət qərarsızları sevmir. Əslində cəmiyyətə təkamülün qoruyucu funksiyasının zühur tapmış bir forması kimi baxmaq olar. Təkamülün himayəçisi. Fərdin həyatda olma məqsədi nədir? Nəslini davam etdirmək. Nələri xoşlamır cəmiyyət? İnsanın sağlıqlı bir formada nəslinin ötürülməsinə mane olacaq heçnəyi xoşlamır və əksinə buna kömək edəcək hər şeyi xoşlayır. Avaraları xoşlamır cəmiyyət. Avara həyat tərzini xoşlamır. Evlənmə və uşaq sahibi olma buna görə bir şərtdir, zira genlər həyatda qalmalıdırlar. Narkotik maddələri xoşlamır cəmiyyət, zira insanı əsas məqsədindən: nəsil davam etdirmə məqsədindən uzaqlaşdırır. Cəmiyyət, dövlət və ailəni eyni mənada ələ ala bilmək olar bu mövzuda.

Hətta milliyətçiliyin bioloji səbəbləri də eyni qapıya çıxır: təkamül zamanı fərqliləşmiş gen qrupları öz oxşarlarını qorumağa çalışırlar. Arılar arasında məsələn, güclü qohumluq bağlılığı var. Nəinki arılar elmi təcrübələr zamanı ortaya çıxarılır ki mikroorganizmlər arasında belə, bir-birinə oxşar mikroorganizmlər bir bütün olaraq həyatda qala bilmələri üçün aralarında bəziləri öz canlarından vaz keçməyə razı olub fədakarlıq edirlər. Fədakarlıq və ya alturizm insan genlərindən gələn güclü bir xarakteristikadır. İnsanın və digər canlıların həyatda qalmaq üçün bir qrup halında yaşaması labüd olduğu üçün, təkamül prosesində canlılar fədakar və sosial olaraq inkişaf ediblər. Hətta öz ölümünü belə, ortaq genləri daşıdığı qrupun həyatda qalması üçün gözə ala bilir bir canlı. Çünki o həyatını sonlandırsa belə, oxşar genlərə sahib olduğu digərlərinin nəsillərinin artırılmasına kömək etmiş olacaq. Bütün bunları şüursuz və fərqində belə olmadan, instiktiv olaraq, niyəsini anlamadan yerinə yetirirlər. Taleyin ironiyası, səni alturist edən genlər həm də eqoist edirlər.

Cəmiyyət, ailə, dövlət və tanrı fərdin azadlığını basdıran, seçimlərini məhdudlaşdıran, ona öz mənafei uğruna istiqamət verən, necə yaşaması və necə yaşamaması lazım olması gərəkdiyini göstərən qaydalar bütünüdürlər. Aydınlanma – şüur oyanışı - üçün imtina etməlisən. Qarşı durulması və dəyişdirilməsinə cəhd edilməli olan ilk baryeralardır. Sənin seçimlərinin səlahiyyətlisi yalnız və yalnız özün olmalısan. Özünə seçəcəyin istənilən hakim güc, səlahiyyətli orqan, avtoritet, azadlığını məhdudlaşdıracaq və səni bir az da bədbəxtləşdirəcək. Bundan özüm də əmin deyiləm, bəlkə də kölə olmaq daha yaxşıdır. Ancaq fərd özü yox, bir başqası olacaq. Ya da “mən”ini özü yox başqası seçəcəkdir. Bəlkə də eləsi daha yaxşıdır, günahı həmişə başqasının üstünə ata bilərsən.

 Cəmiyyət, ailə və dövlət tərəfindən şüursuzca sanki bizim üçün tək və ən gözəl seçim varmış kimi böyüdülmüşük. Müəyyən məsuliyyətlər yüklənərək böyüdülmüşük, hansı ki sanki bu göstərilmiş istiqamətlər tək və ən doğrusuymuş kimi. Bu universiteti oxuyub bu qızla evlənirsən, bu dini qəbul edirsən və bu şəhərdə yaşayırsan deyə istiqamətləndirmələrdən qurtulub öz seçimlərini edənlərdir azad insanlar. Bunlar kiçik misallardır əlbətdə ki, ilk etaplardır. Azadlıq beyində başlayır: sənə yüklənilmiş mənalardan azad olmaq, cəmiyyətin səni doğumundan etibarən formalaşdırdığı formadan azad ola bilmək. Hər insan bu yolu həyatında bir dəfə keçməlidir çünki hər insan bir avtoritet, hakim fikir, səlahiyyətli kimsə tərəfindən böyüdülür. Böyüdüldüyü mühitin hakim fikirləri aşılanır hər yeni doğulan və böyüdülən uşağa, ailə, cəmiyyət və dövlət tərəfindən. Zamanının mövcud ən yüksək keyfiyyətli cəmiyyətində belə doğulsan, fərqi yoxdur, böyüdüyün cəmiyyət və ya ailənin fikirlərini mənimsəməyin səni özündən uzaqlaşdıracaq, özün ola bilməlisən halbuki. Qınından çıxıb, bir baxmalısan ətrafa.

Buna görə cəmiyyət, bir organizm olaraq öz varlığını qorumaq üçün, onun içindən çıxıb onu bəyənməyənləri qınından çıxıb qınını bəyənməyənlər deyə ləkələyir. Zira öz varlığını davam etdirmək istəyir. Cəmiyyəti tənqid edən bu insanlar olmasaydı, keçmiş sivilizasiyalardan bugünümüzə qədər gələ bilməzdik. Çox gözəl prosesdi əslində, cəmiyyətin içindən çıxan düşünürlərin onu bəyənməyərək tənqid etmələri və yavaş-yavaş formasını dəyişdirməsinə təsir etmələri. Çıxdığın qabın rəngini dəyişirsən. İlk öncə bu qabığından çıxıb açıq dərrakə ilə dərk etməlidir fərd dünyanı və həyatı, sonra özü öz dərrakəsi ilə heç bir təzyiq ya təsir altında qalmadan yenə də çıxdığı qabığını belə şüurlu formada öz doğrusu kimi seçə bilər əlbətdə ki. Azad olmağı seçmək də bir seçimdir, seçməmək də. Seçməyə də bilərsən və kiminsə sənə qarışma haqqı yoxdur. Diləyən kölə olmağı da seçə bilər. İnsanın əsas istəyi xoşbəxt olmaqdırsa, kimisi azad olmamağı seçərək ya kölə olaraq xoşbəxt olursa, kimin nə haqqı var ona qarışmağa? Elə deyil? Biri “buraxın mən cahil olaraq qalacam, belə yaxşıyam” deyirsə, kimin nə haqqı var onun rahatını pozmağa? Elədir? Yoxsa deyil?  Bütün bunların içində o kiçik nüans var: insan bu seçimi özümü edir yoxsa onun yerinəmi qərar verilir. Şüurlu olaraq edilmiş seçimdirsə əgər, azad olmamaq və ya kölə olmaq, bu fərdin seçimidir. Ancaq, heç vaxt azad şüurla mühakimə edilməmiş bir istiqamətləndirmədirsə bu fərdin həyatında, onda ortada bir problem var deməli.  Onda sözün əsl mənasında kölə olmuş olur fərd. Başqa bir beynin köləsi, başqa fikirlərin, hakim bir qüvvənin, bir liderin.

    Başqalarını onların seçimlərinə görə mühakimə edə bilərik? Hər insan istədiyi seçimi seçə bilər. Doğru və ya səhv olması vacib deyil. Doğru və səhv nisbi qavramlardır. Mütləq bir həyat tərzi olmadığı kimi, mütləq seçimlər də yoxdur. Bir başqasının həyat tərzinin və ya seçimlərinin doğru və ya səhv olduğuna o seçimlər azad şüurla seçilmiş olduğu müddətcə qarışıla bilinməz. Bəs azad şüurla seçilməyiblərsə necə? Orasını bilmirəm.

Bir həyat tərzini mühakimə etmək, o fərdin vermiş olduğu qərarları, seçimləri mühakimə edib doğru və ya səhv, yaxşı və ya pis olduqları haqqında fikir bildirməkdir. Sanki mütləq bir doğru varmışcasına. Hansı etalona əsasən müqayisə edilir bir həyat tərzi? Nə əsas götürülərək bu yaxşı ya pisdir, doğru və səhvdir deyilir?  Bu dini bir fəaliyyətdir. Zira din sənə mütləq həqiqət göstərir, tək yol var deyir. Beləcə bir dini qəbul etmiş insan, başqa bir həyat tərzini, seçimləri o dini qaynağa əsasən mühakimə edir. Bir dini qəbul etmək, bir hakimiyyəti qəbul etmək deməkdir və beləcə insan şəxsi azadlığından imtina etmiş olur. Bu hərənin şəxsi seçimidir . Eynilə narkotik və ya psixoaktiv maddələrdən istifadə etməyi seçmiş şəxs kimi, o da bir seçim edir.

Ancaq başqa insanları mühakimə edərkən düşünməlisən əvvəlcə. Çünki insanlar həyatlarındakı hər şeyi özləri seçmir. Doğuştan sahib olduqları bir yarı-tale var. Doğulduqları kasıb ailə ya başqa faktorlar. Bunları bilmədən insanları mühakimə edirsən. Necə həyatları var bilmirsən, necə böyüyüblər. Rəhmdəykən anası necə qidalanıb, beyinində qayt ya serotonin reseptorlarının balansı necədir, aldığı dərin travmalar varmı, itirdiyi yaxın insanlar olubmu, kiçik yaşlardakı yetişdirilmə forması onu necə formalaşdırıb, qorxaq, cəsur, vecsiz, aqressiv, içəqapanıq, depressiv ya pozitiv. Sən sadəcə mühakimə edirsən. Sanki onunla sən eyni insanmış kimi mühakimə edirsən, bilmədən. İnsanları tanımadan onlardan mərhəmət ya mədəniyyət gözləyirsən məsələn. Hansı ki məsələn mənə görə yaralı insandan mərhəmət gözləmək tərbiyyəsizlik, mədəniyyət gözləmək axmaqlıqdır.

Bizə necə davranmamız gərəkdiyini deyən mütləq bir doğru yoxdur, mütləq bir din yoxdur. Bu səbəblə də hərə istədiyi qərarı verməkdə sərbəstdir. Biz bir başqasına qarışa bilmərik. Mühakimə etmək olar? Bəli, bu fikir azadlığıdır. Qarışmaq? Yox.  İfadə azadlığını dilə gətirə bilərsən, ifadə azadlığının bir limiti yoxdur, limiti olduqlarını deyənlərin hansısa bir avtoriteti var inandıqları. Bu mənim doğrularımdır əlbətdə ki, yoxsa mütləq bir iqtidar olmadığı kimi, bir başqasının həyatına qarışmağın səhv olduğunu buyuran bir mütləq əmr də yoxdur. Buna biz insanlar öz aramızda etika deyirik - əxlaq fəlsəfəsi, bizim yaratdığımız və inkişaf etdirdiyimiz etik qaydalar.

Əslində dinlər bir mənada həm də bu özbaşınalığın qarşısını almaq üçün yaradılıb. Biri bir başqasını öldürməkdə sərbəstdir, niyə də öldürməsin? Cəmiyyət də bir mənada bu səbəblə qurulub və formalaşıb, insanlar öz təhlükəsizliklərini təmin etsin deyə. Həyatımızı daha da asanlaşıdrmaq üçün cəmiyyəti qurmuşuq. Ancaq qurduğumuz cəmiyyət özümüzə zərər verir bəzən. Ya da hansısa azınlıqların seçimlərinə qarışır, həyatına qarışır. Evinin içinə girir. Həbs edir. Həbsxanaların varlığının müzakirəsi burada başlayır məsələn. Həbsxana, olması gərəkən bir şey yox, çoxluğun istediyi bir quruluşdur. Bizim, özümüzdən böyük iqtidarımız yoxdur, olmamalıdır, ola bilməz. Birisi bizə bir başqasını öldürmə, oğurluq etmə ya təcavüz etmə deməyib. İstənilən iqtidardan azad bir şəxs bunlardan hər hansı birini istəyirsə niyə də etməsin? Cəmiyyətin etik normlarını bir kənara qoysaq, qısaca belə izah oluna bilər: insan, özünə edilməsini istəmədiyi narahatedici şeyləri bir başqasına etməməlidir. Etik qaydalar da çoxluğun seçimlərinin birləşməsidir. Mütləq deyillər, nisbidirlər, inkişaf etdirilməlidirlər. Bir insan bu qaydalara uymağı seçə və ya seçməyə bilər. Olduqca normaldır. Ümumi nəqliyyatda hamilə qadına və ya qocaya yer verib verməmək bir seçimdir. Kimsə bunu seçməyə də bilər. Zira buna məcbur deyil. Yer verməyi seçdiyi təqdirdə təşəkkür edilməlidir, zira fərd bir fədakarlıq etmiş olur öz yerini verərək. Seçmədiyi halda qınanmamalıdır. Kimdir onu qınayan? Nəyə əsasən qınayır?  Heç kimə birbaşa zərəri olmayan fərdi seçiminə nəyə əsasən qarışır?

Dövlət də həmçinin cəmiyyət kimidir. Dövlət, vətəndaşlarının təhlükəsizliyini təmin etmək üçün onlar tərəfindən qurulmuş bir müəssisədir. İşin ironiyası, vətəndaşların təhlükəsizlyi üçün fəaliyyət göstərən dövlət, bəzən vətəndaşın təhlükəsizliyini təhdid edən ana qaynağa çevrilir. İnkişaf etməmiş dövlət/cəmiyyət olan üçüncü dünya ölkələrində məsələn, fərdlərin varlığına yönələn ən çox qorxduqları iki böyük təhdid var, hökümət və cəmiyyət. Fərdlər bəzən hər ikisindən təhdidlər alırlar heç kimə bir zərəri olmayan fikirləri, seçimləri səbəbilə. Hansı ki hər ikisi fərdin həyatını asanlaşdırmaq üçün mövcuddurlar (olmalıdırlar). Niyə təhdid edirlər bəs? Çünki həmin üsyankar fərd onların mövcud qaydalarına qarşı bir təhdiddir. Beləcə fərdi qorumaq üçün qurulmuş bu iki quruluş, içindəki seçimləri fərqli olan insanlara qarşı bir təhdidə çevrilir. Fərdin seçimlərinə qarışır, cinsi orientasiyasına qarışır, başqasına zərər vermədən istifadə etməyi seçdiyi narkotik maddələrə qarışır, hətta ölmə azadlığına belə qarışırlar. Mən öz ölkəmdə həm dövlət həm də cəmiyyətdən təhdidlər alırdım. Azad fikir və azad yaşama tərzimə görə. İndi bəzən ora qayıtmağa belə qorxuram. Öz keçmişim üçün darıxıramsa belə, ora qayıdıb gəzməyə tərəddüd edirəm bəzən. Çünki narahat edilirsən öz seçimlərinə görə. Mövcud bütün dövlət və cəmiyyətlər eyni dərəcədə səhv deyil əlbətdə ki. Birinci və üçüncü dünya ölkələri var. Birinci dünya ölkələrindəki cəmiyyətlərin bəzi üstünlüklərini sən hətta dəstəkləyə də bilərsən, ancaq üçüncü dünya ölkələrindəki cəmiyyətləri ancaq tənqid edə bilirsən. Yaxşı tərəfləri varsa da azdır.

 İnsanlığın şüuru inkişaf etdikcə bu tip qədim sivilizasiya əqidəli cəmiyyətlər və dövlətlər ayaqda qala bilmir və bilməyəcək, yox olmağa məhkumdurlar, dönüşəcəklər. Az inkişaf etmiş ölkələr daha da azadlıq məhdudlaşdırıcı olduqları üçün, insanların seçim azadlıqlarını basdırdığı üçün formalarını dəyişməyə məcburdurlar. Necəki indiki nisbətən inkişaf etmiş cəmiyyətlər keçmişdən yoğrularaq bu günə gəlib çatıblar. İçlərindəki həmin təhdid etdikləri aydın şüurlu insanlar o cəmiyyətlərin formalarını dəyişiblər, yontub, günümüzdəki formaya gətiriblər. Günümüzün ən inkişaf etmiş cəmiyyət/dövlətlərində belə hələ də çatışmamazlıqlar var, olacaq da, şüur inkişaf etdikcə cəmiyyətlər də o şüur inkişafına çatmağa çalışır, məcburdurlar.

Dünya globalizm ilə birlikdə növbəti aydınlanma dövrünə girib, çox sürətli bir aydınlanma, və bütün bunlar ilə birlikdə bütün azadlıq baryeraları yıxılır. Globalizmin internetin yayılması ilə eyni vaxtlı olaraq yüksəlməyə başlaması təsadüf deyil. İnformasiya yayılır və fərdlər öz seçimlərini sekulyar, dünyəvi seçimlər istiqamətində seçir. Sekulyar insan yetişir. Daha əvvəl insanlar sadəcə yaşadıqları mühitin seçimləri ilə formalaşırdısa, o ərazidəki insanlara görə formalaşırdısa əxlaqı/etikası ya dünya görüşü, indi sekulyar/dünyəvi seçimlərə görə formalaşır. Dinlər arası tolerantlıq səviyyələri genişləyir. Beş on il bundan əvvələ görə belə indinin insanı başqa insanların başqa ölkələrin həyat tərzinə, seçimlərinə daha tolerantdır. Çünki gözü açılır. Millətlər arası tolerantlıq səviyyələri genişləyir və bir gün yersiz milliyətçilik kimi primitiv məfhumlar tarix olacaq. Bu arada milliyətçilik dedikdə mən daha çox həm də əsassız milliyətçiliyi nəzərə alıram. Keçmişi olmayan bap-balaca xalqlar belə milliyətçilik dərdinə düşüblər. Gülməli görünür. Taleylərini qəbul edə bilmir insanlar. Qəbul etmək lazımdır, bəzi millətlər və mədəniyyətlər daha yaxşı, ağıllı və üstündürlər. Bərabərlik davası etmək lazım deyil.

Gələcəyin insanı bu mövzulara, indiki insanların, cəmiyyətlərin sahib olduqları tabbolara/qadağalara baxıb bizim indi keçmişdəkilərə baxıb güldüyümüz kimi güləcək. Çünki həqiqətən gülməlidir. Məsələn bir insan düşünün ki aldığı ən böyük zövqlərdən biri sevişmək ikən, bunu taboo edir, qadağa edir, ayıblayır. Meyvə yeməyi qadağan edirsən kimi. Ya da hərə sadəcə bir meyvəni seçib (evlənib) yeyə bilər. Digərlərinin dadına baxmaq olmaz. Gülüncdür.

Ən inkişaf etmiş sivilizasiyalarda belə məsələn, iki yetişkin evli insan özlərinin qərarı ilə evli qalıb ancaq qeyri-monoqam əlaqədə birdən çox partnyorluluğa razılaşıb, canları istəyəndə başqa partnyorlar ilə cinsi əlaqədə olurlarsa, bu cəmiyyət tərəfindən qınanır, ayıblanır. Cəmiyyətin buna qarışmağa haqqının olmaması bir kənara, bunu ayıblaması belə səhv deyilmi? İnkişaf etməmişliyin göstəricisidir. Seçimlərə qarışmaqdır. Heç bir tutarlı yanı yoxdur. Bu sadəcə kiçik bir misaldır. Əlbətdəki bir insan monoqam ola bilər deyək ki, tək partnyorluluğu seçə bilər, bu onun fərdi seçimidir, səhv və ya düz, yaxşı və ya pis deyil. Bir seçimdir. Ancaq, bir başqasının seçiminə qarışmaq? Nə həddlə? Tərbiyəsiz, ədəbsiz, əxlaqsız, deyilir iki evli insanın başqaları ilə cinsi əlaqədə olmasına. Hansı tərbiyyəyə əsasən? Hansı ədəb? Hansı əxlaq? Cavab: cəmiyyətin qəbul etdiyi əxlaqi normlar bütününə əsasən. Mütləq olmayan və dəyişkən normlar, zamanla inkişaf edən normlardır bunlar, keçmişdən günümüzə inkişaf edib, günümüzdən gələcəyə inkişaf edəcək. Gələcəyin bizə nisbətlə şüuru açıq, inkişaf etmiş, zəkalı insanlarının qurduğu cəmiyyətdə tərbiyyəsiz o adama deyiləcək ki, bir başqasının seçiminə qarışır. Yəni bugün başqalarına tərbiyyəsiz damğası vuran insanlar, gələcəyin tərbiyyəsizləri olacaq. İki azad insanın azad seçiminə qarışan insanlara deyiləcək əxlaqsız. Zira daha da inkişaf etmiş olacaq o cəmiyyətlərin - ya da tək dünyəvi cəmiyyətin - qoyduğu etik qaydalar, əxlaq, ədəb qaydaları. Mövcud əxlaq qaydalarının bəziləri həyatımızı asanlaşdırmaq əvəzinə çətinləşdirir.

Bu arada sənə polyqamiya ilə bağlı maraqlı bir fakt deyim. Təkamüli olaraq insanların tək arvadlılığa meyilli formalaşmasının bir səbəbi də odur ki, çünki cəmiyyət çox arvadlılığa meyilli olsaydı onda qadın sayı azlığı səbəbilə kriminallar artardı. Kişilər daha zorakı olardı. Yəni kifayət qədər qadın qalmazdı hamıya. Bərabər sayıda. Çünki məsələn qadınların səksən faizi kişilərin ən təpədə duran yirmi faizlik hissəsi ilə birlikdə olmaq, yatmaq istəyirlər. Statuslu, güclü kişilərlə. Kriminaların artmasının qadınlarla əlaqəli olduğu başqa bir fakt da deyim. Yoxsulluq cinayətlərin artmasına səbəb olur ki deyirlər ha? Yoxsulluq deyil o, nisbi yoxsulluqdur. Yəni elə ərazilər ki orda varlı və kasıb yanaşı yaşayır və bütün statuslar varlılarındır, bütün qadınlar da, bütün seks də. Elə yerlərlə çıxış yolu tapa bilməyən yoxsullar cinayətə meyil edir. Kriminal olurlar, çünki həm də status sahibi olurlar və qadın da əldə edirlər. Gəlirin ədalətsiz bölündüyü şəhərlərdə cinayətlər yüksəkdi, hamının kasıb ya varlı olduğu şəhərlərdə isə kriminallar azdır.

Görürsən, qadınlar statuslu, pullu, güclü kişi axtarmaqdan əl çəkib hamıya eyni gözlə baxsaydılar kriminal da olmazdı. Zarafat edirəm, bir qadına bunu demək, bir kişiyə gözəl qadınla çirkin arasında fərq qoyma demək qədər gülüncdür. Genlərinə tərsdir.

   Sənə tək məsləhətim o ola bilər ki, onsuz da seçim sayının limitli olduğu bu həyatda heç olmasa öz seçimlərini əlinə al. Kapitalist və konsyumerist sistemin, ailənin ya cəmiyyətin ya dövlətin qurbanı olmuş insanlar var. Seçimlərini özləri etmirlər, fani ömürlərini bir başqalarının fikirləri ilə yaşayırlar.  Həyatlarını reklamlara ya mediyanın istiqamətləndirməsinə əsasən yaşayırlar. Nəhəng bir marketing cəmiyyəti formalaşır, media cəmiyyəti. Hər gün böyüyən canavar kimi. İnsanlara nəyi etmələri gərəkdiyini öyrədir, onlar da aldanır. Bu marka paltarı geyinib, bu brend maşını alsan, bu kollecdə oxuyub bu marka qol saatını taxsan, bu marka telefonu alsan daha da xoşbəxt olacaqsan deyə aldadırlar onları. Bu xoşbəxtlik deyil, illuziyadır, iqtisadi materializmdir. İnsanlar sahib olduqları əşyalara, maşınlara, evlərə görə status sahibi olur. Bir kasıb, bütün əmək gücünü sataraq əvəzində aldığı pulu verib ona reklamlarla sırıdılmış malları alır ehtiyacı olmasa belə, televiziyada, internetdə, mediyada gördüyü məhşurları təqlid edir. Ona bu öyrədilir, vəhşi istehlak cəmiyyətinin bir parçasına çevrilir. Etdikləri seçimlər onların yox, medianın onların əvəzinə verdiyi qərarlar olur. İstədikləri seçimi edə bilərlər əlbətdəki ona söz yox, ancaq bunu öz iradələriyləmi edirlər yoxsa təsir altına düşmüş iradəyləmi, sual budur. Alt paltarlarının hansı marka olması ilə fəxr edən, öyünən insanlar var.

     Girdiyimiz informasiya əsrində bir çox taboolar və şablonlar yıxılır. İnsan psixologiyasını, davranışlarımızın səbəblərini elmi dərinliklərə enərək, beyni incələyərək anlayırıq. Tarixin ən böyük düşünürlərini belə səhv çıxarırıq. Keçmişin psixoloq və filosoflarının davranışlarımız üzərindəki fərziyyələrini səhv çıxarırıq. Sorğulanmalıdır ən böyük filosof belə. Onların fərziyyələri belə yıxılır. Bir filosofun hər dediyini peyğəmbər kimi mənsimsəmir insan, öz doğrularını seçir aralarından və individualının yaradır.

Özümüzü anlamaq baxımından möhtəşəm bir əsrdəyik və bu davam edir. Təkamül mexanizmalarının gözü ilə baxırıq artıq hər şeyə və tapdığımız cavablar ecazkardır. Bunları bilməyi istəmək və ya istəməmək bir seçimdir. Bilməməyi seçmiş insan qınanmamalıdır.  Bilməyi seçmək və ya seçməmək, oxumaq və ya oxumamaq, bir şey yaratmaq üçün çabalamaq və ya yaratmamaq, yaşamağa davam etmək və ya intihar etmək. İşləmək ya evsiz olmaq, sağlam olmaq və ya olmamaq. Uşaq sahibi olmaq və ya olmamaq. Bütün bunlar seçimdir. Yaxşısı pisi olmadan. Zövq qaynaqlarımız fərqlidir, seçimlərimiz də fərqli olur.

İntihar zəiflik yox, sadəcə bir seçimdir. Möhtəşəm bir seçimdir əslində. Bir su kimi yaşamaq istəyə bilər məsələn insan, ya bir bitki kimi, şüursuz bir heyvan kimi, hamısı fərqli seçimlərdir. Dünyada özündən geriyə bir iz buraxmaq istəmək və ya bunu mənasız görmək. Cəmiyyətə fayda vermək ya vecə belə almamaq. Aktivist olmaq və ya pofiqist olmaq, vecə almamaq, apatiyaya bürünmək və bütün bunların fərqli kombinasiyaları: individualizm. Kimisi alturist, fədakar ikən kimisi olmaya bilər, şərt ya vacib deyil. Qarışma mənim seçimimə. Mühakimə etmə haqqın var sonuna qədər, özün bilərsən, ancaq narahat etmə məni. Kimisə məcbur inandırmaq zorunda deyilsən sənin ideologiyanın ən üstün olduğuna. Yaşa özün üçün, bir su kimi sakit səssiz ya bir tufan kimi səs küylü. Öz seçimini et. Özün ol.

Nəzakətli ol, ya olma. İstəmirsənsə nəzakətli olmaq, çıxar at o maskanı, nəzakətli olmağa məcbur deyilsən, vecinə belə alma. Ya da nəzakətli, mehriban ol və insanlara şirin yalan sat. Tam olaraq bunu etməlisən bəli. İnsanlarla həmişə səmimi ola bilmərsən, yalan deməlisən. Yalan deməyi öyrənməlisən, yoxsa nəzakətli biri ola bilmərsən. İnsanlar həmişə həqiqəti bilmək istəmir ya da həqiqəti istəyərkən belə səndən onları aldadmağını istəyirlər. Bu situasiya qarşısında nəzakətli olub yalan deməyi seçə bilər ya da səmimi olub qəddar cavabı seçə bilərsən. Bəzi kövrək insanlar var ki onlar həqiqətin bir qramına belə hazır deyil və səndən etdikləri bir məsələ ya özləri barədə bir fikir ya təsəlli istəyəndə sən qərar verməlisən: nəzakətli olub “narahat olma hər şey qaydasındadır”-mı deməlisən yoxsa səmimi və qəddar olub həqiqtəimi? Saf və axmaq bir yaxının səndən onun haqqında nə düşündüyünü soruşanda sən ona nəzakətli olub “məncə sən çox saf bir insansan” da deyə bilərsən, səmimi olub “məncə sən çox axmaqsan” da deyə bilərsən.  Seçimdir və hərə birini seçir. Doğru seçim yoxdur, öz seçimini etməkdə sərbəstsən. Təəssüf ki sadəcə birini seçə bilərsən, sadəcə bir obrazla yaşayırıq. Mən həm nəzakətli kimliyimin həyatını, həm qəddar kimliyimin həyatını yaşamaq istəyərdim ayrı-ayrı. Ancaq sadəcə bir həyat şansımız var deyə, qarışdırıb yaşayıram. Sənə necə rahatdırsa onu et. Ama tək şərt var: bütün bu seçimlərini oyanmış şüurla et.

Yarı-aydın bir insan - ki bu yarı cahil kimi təhlükəlidir, amma eyni zamanda aydınlığa keçid təbəqəsi də ola bilər - başqalarının seçimlərinə çox şiddətli bir şəkildə qarışır. Daha çox ilk aydınlanmağa başladığı yeniyetməlik yaşlarında belə şiddətli olur, başqalarına ən doğru yolun öz seçdiyi yol olduğunu məcbur aşılamağa çalışması. Məsələn aktivistdirsə, hamının aktivist olması gərəkdiyini şiddətlə müdafiə edir və pofiqistləri, passivistləri boş və lazımsız adlandırır. Pofiqistdirsə də əksinə, bütün aktivistləri boş adlandırır. Hansı ki hər ikisi seçimdir. Nəinki sadəcə birini seçmək, bir insan müəyyən dövrlərdə bu tip seçimlərin hər ikisini zaman- zaman seçə bilər. Bəzən tufan kimi əsib səs küy sala bilər ikən, bəzən su kimi axıb gedər daşların onu apardığı istiqamətdə.

Bütün bu seçimlər, genetik xarakteristikamızla birləşərək bir fərd yaradır. Unikal bir fərd. Bir individual. Birdən fərqli fəlsəfi şərhi var həyatın və fərd o həyat tərzləri arasında seçimlərini edir. Öz doğrularından bir insan bir individual qurur və beləcə hər bir insan öz doğruları bütünündən ibarət olur və unikallaşır. Hamı unikaldır, bəziləri daha çox unikal olur, yalnız onlar ki seçimlərini daha çox özləri edib. Amma diqqətli olmaq lazımdır, indi individualizm də moda minib. Yanılğıya düşməmək lazımdır. O qədər iyrənirəmki bu dəbə minmiş individualizmdən. İndividuallıq yoxdur indi ya da çox azdı. Əslində indi hamı ayrıca bir individual olduğunu düşünür ancaq hamısı bir-birinə oxşayır. Bütün fikirləri. Media və internet səbəbilə. Hamı eyni şeyi deyir və edir ancaq fərqli olduğunu sanır. Lənətə gələsi populyar mədəniyyət və onun törəmələri. Humanizm belə dəb olub. İnternetdən əvvəl insanlar belə deyildilər. Daha orijinal idilər. İndi fikri olmayan insanlar da məhşur fikrləri mənimsəyib səsləndirir və arada heç bir fərq qalmır. Axmaqlar ordusu internet üzərindən özlərinə dəstək yığırlar. Feminizim belə çığırından çıxıb və mənasız hərəkata çevrilib. Özlərini sosial ədalət savaşçıları adlandıran axmaqlar ordusu hər gün bir yığın cahili manipulyasiya edərək özlərinin bir tayı edir. Radikal sol və müasir marksizmin fanatikləri azlıqda olan insanları qorumaq adıyla çoxluğun haqqlarını pozurlar. İkiüzlüdürlər. Mod olmuş şeylərlə diqqətli olmaq lazımdır. Çünki mod olan hər şeyi ağına qarasına baxmadan tərifləyirlər həmişə. Humanizm kimi məsələn, mod olduğu üçün təqlid edirlər və humanizmə layiq olmayan insanlara belə humanist davranırlar. Niyə? Çünki hər insanın hörmət haqqı var imiş. Bu nə deməkdi? Nə vaxtdan? Hamıya hörmət etmək reklam olunur. Hamıya hörmət edə bilmərsən, etməməlisən, onda hörmətin bir mənası qalmır. Təsəvvür et ateizm belə dəb olub. Zəka həqiqətən də çox şeyə təsir edir. Çünki dəb olduğu üçün ateist olan insanlar axmaq insanlardır. Onları axmaq olduğu üçün qınaya bilərikmi? Genetikaları odur. Öz götür qoyları ilə yox, məhşur insanların fikirləri əsasında ateist olanlar var, çünki axmaqdırlar və nəyə istəsən inandıra bilərsən onları. Sürülər və onlara təsir edən sürülər. Hamımız bu sürünün bir parçasıyıq çünki içində yaşayırıq, sadəcə bəzilərimiz daha az, bəzilərimiz daha çox təsirlənib o sürüdən. İnkar etdiyimiz cəmiyyətin bir parçasıyıq.

Bəziləri sürünün ən böyük parçası olur, doğulduğu andan etibarən ona yüklənmiş mənalar ilə davam edənlər. Düşün ki paltarından ağır daşlar asılıb hər tərəfdən və zorla yeriyirsən. Bax o daşlar, cəmiyyətin yüklədiyi mənasız və köhnə dəyərlər bütünüdür. O daşları atabilsən paltarından, nəinki yerimək, hətta qaçarsan və doya-doya yaşayarsan həyatını. Etmək istədiyin şeylər var və onları etmirsən. Səni böyüdənlərin "olmaz!", "ayıbdır!", "günahdır!", "camaat nə deyər sonra?!" mühakimələri gəlir gözünün qarşısına, hansı ki istəyirsən etməyi, həm də çox. Dayanma o zaman, öz seçimini et. Seçimlərinin yüyənini əlinə al. Seçimlərinin ipi sənin əlində deyil və bunu bilmirsən belə. Bu dünyada canın istəmədiyi müddətcə etməyə məcbur olduğun heç bir əmr yoxdur, olmamalıdır. Çox ciddiyə alırsan həyatı, hansı ki bir toz dənəsisən kainatda.

Çox da ciddiyə almamaq lazımdı həyatı, daha asan olur. Yıxılma ehtimalını gözə alıb qaçanda yıxılsan belə əsəbləşmirsən zira hesaba qatmışdın. Qaşları çatmamaq lazımdı. Zaman-zaman sanki insanlıq tarixinin ən ciddi qərarını verirmiş kimi ciddiləşsən belə, bəzən isə sadəcə bir su kimi yaşamalısan. Sadəcə bir su kimi, axmalısan, daşların sənə verdiyi istiqamətə doğru getməlisən.

Bütün insanlar öz doğruları tərəfindən aldadılmış insanlardır və elə yaşayırıq. Birlikdə. Hər insanın beyni onu inandırır ki seçdiyi seçim ən doğrusudur və elə də yaşayır. Aramızda bəzilərini isə beyni aldada bilmir və o seçimlərin çoxluğunun fərqinə vararaq məhv olur. Əslində cahil formada, bir kor kimi ən doğru seçimin öz seçdiyi seçim olduğuna inanan insan xoşbəxtdir bəlkə də. Çünki onu digər seçimlər narahat etmir. Düşünən insan ona görə də əziyyət çəkir həmişə. Düşünməyən isə xoşbəxtdir, çünki o əslində nə qədər azad olduğunun fərqində deyil.

Yəni insan hər an həyatını başqa formada dəyişəcək qərarların içində yaşayır. Bunun fərqində olan insan bunun ağırlığı altında yaşayır. Hər an seçdiyimiz seçimlərlə yeni bir mən yaradırıq. Ya o seçimləri görmədən yaşamalısan ya da onların səni əzməsinə icazə verməlisən çünki onların arasında ən yaxşısı yoxdu. Hansını seçirsən seç təlaşlı olacaqsan.

    Beş il bundan sonrakı sən, o beş ildə seçəcəyin, söhbət edəcəyin insanların, oxuyacağın kitabların, izləyəcəyin filmlərin, qısaca beyninə girəcək informasiyaların bütününə çevriləcəksən. “Seyr etdiyimiz şeyə çevrilirik” deyirdi William Blake. Yəni beş il bundan sonrakı “səni” qurmaq belə baxanda tamamilə ya da ən azından yarı-mənada sənin əlindədir. Necə səslənir? Mənim üçün narahat edicidir. Bunun ağırlığı altında necə yaşaya bilər insan? Heç təcrübə belə etmədən nəyi seçəcəyini necə bilərsən? Hansının daha yaxşı olduğunu necə bilərsən? Şərtlərin səni məhdudlama payını çıxdıqdan sonra belə, hər gecə yatağa girəndə sabah əslində həyatını tamamilə dəyişəcək bir addım ata biləcəyini bilə-bilə necə rahat ola bilərsən?

Üç yol var rahat olmağın üçün: ya özünü aldatmalısan ki əslində sadəcə bir seçimi seçə bilərsən digərlərini yox; ya bu fikirlə barışmalı və sakitləşməlisən; ya da özünü öldürməlisən. Yoxsa heç vaxt rahat ola bilməyəcək və həmişə seçimlərin təlaşı altına əziləcəksən. Sahib olduğun məhdud şərtlər altında belə hansı addımı atsan da təlaşlı olacaqsan. Yenə də sadəcə birini seçmiş olacaqsan. “Ən yaxşı sən”-i seçmiş olduğunu necə biləcəksən? “Ən yaxşı sən” fikrinin olmadığı ilə rahatlatmalısan özünü, barışmalı və razılaşmalısan. Bacarsan əgər.

Bu insanın azadlığının öz əlində olması fikrini  müasir lənətə gələsi media və kapitalistlər çox yaxşı istifadə edirlər zavallı cahil insanlar üzərində. Onlara axşama qədər deyirlər ki “nə istəsən o ola bilərsən”, “sadəcə cəhd et” və s. Möhtəşəm səslənir, kağız üzərində nəzəri olaraq mümkün olsa da, praktiki olaraq təəssüf ki o qədər də asan deyil. Nikbinliyin bu qədəri sizin üçün zərərli ola bilər.

***

Seçimlərdən o qədər danışdım ürəyim sıxıldı lap. Canım o qədər sıxıldı ki, ölmək üçün səbirsizləndim bir an. Ölmək üçün o qədər səbəbim var ki, bəzən hələ də həyatda olduğuma çaşıram. Sinəmdəki nostalgia xəstəliyi, işsizlik, seçimlərin ağırlığı və s. Başqa çıxış yolum yoxdur, özümü öldürəcəm, çünki mən bacarmıram seçimlərin bu vəsəsəsiylə baş etməyi ya da Sartre demişkən, mouvasie foi :  

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5