Samiq İbayev

 “Həcc gündəliyi”nin gündəliyi

Ədəbi geriləmə

Mirmehdi Ağaoğlunun “Həcc gündəliyi” əsəri Azərbaycan nəsrində birmənalı qarşılanmayan, ideoloji və estetik baxımdan ciddi müzakirələrə yol açan nümunələrdən biridir. Əsərin müəllifi müasir dövrdə nadir rast gəlinən bir mövzuya – dini ziyarətə gedən insanın təəssüratlarına – fokuslanaraq, ictimai-sosial müstəvidən daha çox şəxsi və dini yaşantıları ön plana çıxarır. Lakin bu istiqamətin özü, Azərbaycan ədəbiyyatının 20-ci əsrin ortalarından bəri qazandığı Avropa ədəbi ənənələri ilə müqayisədə nəzərəçarpacaq bir geriyə dönüş kimi dəyərləndirilə bilər.

Avropa ənənələri və Azərbaycan nəsri

Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusilə 1960-cı illərdən etibarən müşahidə olunan Avropa yönümlü modernist və postmodernist meyllər – insanın daxili aləminə enmək, fərdin cəmiyyətlə münasibətinə fəlsəfi aspektdən yanaşmaq, ironik dillə təhkiyə aparmaq – Mirzə Cəlil, İsa Hüseynov, Maqsud İbrahimbəyov, Anar, Rafiq Tağı, Həmid Herisçi kimi yazıçıların yaradıcılığında öz bariz ifadəsini tapmışdır. Bu yazıçılar klassik realizmin sərhədlərini aşaraq ədəbiyyatda yeni üslub və ifadə vasitələri yaratmış, Azərbaycan ədəbiyyatını qlobal kontekstə yaxınlaşdırmışlar.

“Həcc gündəliyi”ndə mövzu və forma

“Həcc gündəliyi” isə bu istiqamətdən tamamilə fərqli bir xətt üzrə inkişaf edir. Əsər avtobioqrafik elementlərlə yüklü olsa da, onun təhkiyə strukturu klassik gündəlik formasına əsaslanır. Müəllifin Məkkə və Mədinəyə səyahəti, dini ritualların təsviri, şəxsi ruhi yaşantılar ön plana çəkilir. Bu isə həm məzmun, həm də estetik baxımdan dini-mistik ədəbiyyata yaxınlaşmadır və modern ədəbiyyatın fərdiyyətçilik, dünyəvilik və rasionallıq prinsiplərinə əks istiqamətdədir.

Estetik narahatlıq və ideoloji yük

Əsərin ən böyük estetik problemi onun bir çox hissəsində yazıçı mövqeyinin tənqidi təhlil yerinə təbliğatçılıqla əvəz olunmasıdır. Ədəbiyyatın estetik müstəvidə yaratmalı olduğu çoxqatlılıq, simvolizm və qeyri-müəyyənlik *“Həcc gündəliyi”*ndə yerini sadə, bəzən isə didaktik təsvirlərə buraxır. Bu yanaşma, oxucunun təfəkkürünü təşviq edən Avropa ədəbi modelindən çox, orta əsr dini ədəbiyyatına yaxın bir üslubla yazıldığını göstərir. Nəticədə, bu cür ideoloji yüklü ədəbiyyat oxucu ilə dialoqun deyil, monoloqun formasını alır və bu da müasir ədəbiyyatın əsas prinsipinə – qarşılıqlı mənalandırmaya – ziddir.

Ədəbiyyatda fərdi inancın sərhədi

Ədəbiyyat yazıçının şəxsi təcrübəsindən doğsa da, bu təcrübə bədii-estetik qəlibdə formalaşaraq oxucuya düşünmək, müqayisə aparmaq və suallar vermək imkanı verməlidir. “Həcc gündəliyi” isə fərdi dini inancın və onunla bağlı ruhi sarsıntıların birbaşa ötürülməsinə üstünlük verir. Bu yanaşma, oxucunu müşahidəçiyə çevirir, onu iştirakçı və dəyərləndirici subyekt olmaqdan çıxarır.

Mirmehdi Ağaoğlunun “Həcc gündəliyi” əsəri Azərbaycan ədəbiyyatında alternativ bir istiqamətin – dini-mistik həyat təcrübələrinin bədii dillə ifadəsinin nümunəsi kimi maraqlıdır. Lakin bu maraq onu müasir ədəbiyyatın əsas inkişaf xəttinə daxil etmir. Əksinə, bu cür əsərlər postmodern ədəbiyyatın yaratdığı çoxqatlı, simvolik və fəlsəfi çərçivələrdən uzaqlaşaraq, oxucunu hazır qənaətlərlə yükləyən təbliğat xarakteri daşıyır. Bu baxımdan “Həcc gündəliyi”, Azərbaycan ədəbiyyatında modern ədəbi ənənələrdən geriyə addım kimi qiymətləndirilə bilər.

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5