İsmixan Yusubov

ƏDƏBİ-ƏBƏDİ ABİDƏLƏR VƏ MƏN

   Başlıqdakı “və mən” söz birləşməsi irəlidə özüm haqqında da bir şeylər irad etməyim üçün ayaq yeri (üzəngi) olaraq nəzərdə tutulmuşdur. Belə nümunələr kifayət qədərdir və bunların məşhurlarından alman filosofu Artur Şopenhauerin (1788-1860), fransız entomoloqu Jan Fabrın (1823-1915) və rus riyaziyyatçısı Nikolay Luzinin (1883-1950) adlarını çəkə bilərik. Fabrın həşəratlar haqqında yazılarını tənqid edənlərin əsas dəlillərindən biri, “bu adam həşəratlardan çox özündən yazır” tezisi idi. Adam bu tənqidləri vecinə almadan əzmlə işinə davam etdi, həşəratlar aləminə aid 10 cildlik kitab yazdı, öz parodiyası ilə fransız La Fontenin (1621-1695) rus İvan Andreyeviç Krılov (1769-1844) tərəfindən «Стрекоза и муравей» (“Cırcırama və qarışqa”) kimi tərcümə edilmiş təmsilindəki “tsikada” adlı oxuyan “cırcır”ı həm müəllif, həm də qarışqa qarşısında müdafiəyə qalxdı və 92 il ömür sürdü. Onun həşəratların həyat tərzini təbii şəraitdə öyrənmək üçün yaratdığı “bağ-bağatlı” sahə indi Fransız dövləti tərəfindən milli sərvət olaraq qoruma altına alınmışdır...      

   Rəhmətlik Cəfər Cabbarlının “Almas” əsrindəki adını çəkmək istəmədiyim (əslində bilmədiyim) bir mənfi qəhrəmanının sözü olmasın, “Hər binanın bir ustadı, olar ya olmaz?!”. Əlbəttə olar və bu sətirlərlə başlayan “binanın” qismət olursa ustadı mən olmaq əzmindəyəm. Amma bu işə marağın yaranmasında və bu sahədə doğulan “tifil” əzmin böyüyüb, güc sahibi, iş görmə potensialı olan bir varlığa çevrilməsi üçün mütləq bir və ya bir neçə səbəbkar olmalı idi. Bəzən potensial, yəni iş görmək üçün lazım olan kifayət qədər enerji ehtiyatı olduğu halda, iş görülmür. Çünki səbəbkar yoxdur.

   ...İstanbulda nəşr olunan və bizim “Elm və Həyata” bənzəyən “Bilim və Ütopya” adlı jurnalla əməkdaşlıq edir və bəzən də müəyyən mövzularda fikir mübadiləsi aparmaq üçün redaksiyaya dəvət alırdım. Bu görüşlərin birində jurnal redaktoru Ender Helvacıoğlu mənə təklif etdi ki, Molla Nəsrəddin haqqında bir yazı yazım. Çünki mən hər məqaləmdə imkan olan kimi Molladan bir misal gətirirdim və şifahi söhbətlər zamanı da bu xasiyyətimi tərk etmirdim. Bu təklifin və onun arxasınca gələn israrlı xahişlərin nəticəsində nəhayət mən “Nasrettin Hoca latifelerinden alınacak didaktik dersler” adlı bir yazı yazdım və bu yazı Türkiyə çapında ilgi gördü. Hətta məni bu mövzuda söhbət etmək üçün İstanbulun bir telekanalına dəvət etdilər. Qəbul etmədim təbii. Ancaq Samsunda olan “19 Mayıs” Universitetinin dəvətini qəbul etdim və bu mövzuda müəllim-tələbə və valideyn kollektivi ilə möhtəşəm bir görüş oldu.

   Daha sonra yenə, artıq Ankaraya köçmüş və əl dəyişdirmiş həmin jurnalın xahişi və israrı üzərinə, Molla Nəsrəddinə həsr olunmuş növbəti sayı üçün “Benim Nasrettin hocam” adlı fərqli bir yazı da yaza bildim. Yetərincə uzanmış bu girişdən sonra elan etmək istəyirəm ki, bu yazının – sevdiyim kitablar haqqında yazının yazılmasının birinci və əsas səbəbkarı xətrini istədiyim, yazılarına dəyər verdiyim Rasim Qaraca olmuşdur. Və bu mövzuda kitab yazma xahişini, o, yalnız mənimlə olan bəzən uzun sürən söhbətlərini, toplantılarda etdiyim çıxışları, nəhayət Şəhla Nihan və Rafiq Tağı yaradıcılığı haqqında yazılarımı saf-çürük etdikdən sonra dilə gətirmiş, ondan sonra olan hər görüşdə təklifini yeniləmişdi. Nəhayət 4.02.2023 tarixli görüşümüzdə mən ona söz verdim...

   Bu işdə bir katalizator və ya qığılcım rolunu oynayan isə məncə son zamanlar üzümə deyilən bir söz oldu. Bu sözü tanınmış jurnalist dostum Zamin Hacı, başqa bir tanınmış iqtisadçı dostum professor Raqib Quliyevin də olduğu məclisdə dilə gətirmişdi (həyatın cilvəsinə bax ki, Zamin qardaş Raqibin vaxtilə rektor olduğu İqtisad universitetinin məzunudur). O dedi ki, üzünə demək olmasın, soruşaq görək hansı əsgərlikdən gələn cavan özü ilə 120 kq kitab gətirib. Mən də utanıb-qızarmadan əlavə etdim ki, bu son iki ilin “məhsulu” idi. Daha əvvəl, əsgərliyin birinci ilində klassik güləş üzrə Moskvanın “Dinamo” cəmiyyətinin çempionu olduğuma görə mükafat olaraq mən məzuniyyətə buraxılanda, bir çamadan və bir idman çantası kitab gətirmişdim Bakıya artıq. Bax, bu qığılcımdan mövcud potensialım alovlandı və indi bu yazını o alov dillərinin işığı altında yazmağa başladım. Aşağıdakı qısa yazı gələcəkdə çap olunması nəzərdə tutulan bu kitabdan bir iqtibasdır sadəcə...            

   Homerin (e.ə. 814-740) “İliada” və “Odisseya” əsərləri 20 illik bir antik tarixi dövrü əhatə etməklə, hər biri qədim dövrə aid təfərrüatlarla zəngin qəhrəmanlıq dastanlarıdır. Bu arada “İliada” əsasən 10 il sürən Troya müharibəsinin təsvirinə həsr edildiyi halda, “Odisseya” əsəri müharibədən zəfərlə qayıdan Odisseyin yenə də 10 il sürən vətəni İtakaya qayıdış sərgüzəştlərinin təsvirinə həsr olunmuşdur. Əsərdə normal insanlardan başqa Zevs başda olmaqla Olimp allahları, Afina, Afrodita, Artemida kimi ilahələr, Axilles, Ayaks kimi yarımallahlar də yer almışlar. Əsərdə həmçinin Odisseyin yol yoldaşlarını donuza döndərən sehirbaz qadın Sirseya və Təpəgözdən də bəhs edilir. Yeri getməmiş həmən əlavə edim ki, bizim nağılda olan Təpəgöz Homerin Təpəgözündən daha canlı və həyəcan vericidir. Hər iki əsərin əsas xarakteristikalarından biri də oradan çox sayda “Troya atı”, “Münaqişə alması”, “Axilles dabanı” kimi nümunələrin dünya çapında bir zərbi-məsəl kimi istifadə olunmasıdır. Bunlar “Koroğıu” dastanından “Söz dəyimandakıdır!” və Üzeyir bəyin “O olmasın, bu olsun” musiqili komediyasından “Heç hənanın yeridir?” kimi zərbi-məsəl tipli qanadlı sözləri yada salır.

   Hər şey, üzərində “Ən gözəl xanıma çatacaq” yazısı olan qızıl almanın İblis tərəfindən Afina, Afrodita və Artemida adlı ilahların dincəldiyi meydançaya atılması ilə başladı. Bu almaya iddialı olan hər üç xanım, bu mübahisənin jürisi olaraq o dövrün ən gözəl oğlanı sayılan Troya hökmdarı Priamın subay oğlu Parisin olmasında razılığa gəlirlər. Parisin seçimi Afroditadan yana olunca, o da öz növbəsində, İtaka çarı Aqamemnonun kiçik qardaşı Menelayın gözəl xanımı Yelenanın qəlbidə Parisə qarşı sevgi toxumu səpməklə təşəkkürünü bildirmiş olur. Nəticədə Gözəl Yelena İtakaya səfər etmiş Parisə qoşulub qaçır və bununla da onu geri qaytarmaq üçün 10 il sürəcək “Troya müharibəsi” başlanır. Troyanı ala bilməyən itakalılar, Odisseyin təklifi ilə hiyləyə baş vururlar. Onlar taxtadan içi boş olan nəhəng bir at heykəli düzəldirlər, guya bu onların döyüş simvoludur. Günlərin birində onlar atı meydanda qoyub özləri gəmilərinə doluşub İtakaya qayıtmaq havası yaradırlar. Amma əvvəlcədən taxta atın içində 20-yə qədər itakalı əsgər yerləşdirilmişdi. Düşmənin çəkilib getdiyini toy-bayram edən İtaka əhli, meydandakı təkərli atı da hərb qəniməti kimi dartıb şəhər meydanına aparırlar. Gecə atın içindən çıxan əsgərlər şəhər darvazalarını açırlar və geri dönmüş itakalılar məqsədlərinə nail olurlar. Ona görə də hər hansı bir düşərgə içərisindəki, rəqib düşərgəyə xidmət edən adam haqqında “Troya atı” ibarəsi işlədilir. Qruplar arasında ixtilaf yaradan səbəb haqqında isə “Münaqişə alması” söz birləşməsinin işlədilməsi də öz başlanğıcını bu əfsanədən götürür. Nəhayət “Axilles dabanı” ifadəsi hər hansı adamın və ya qrupun zəif nöqtəsinə deyilir ki, bu da “İliada” qəhrəmanı Axillesin bədənindəki tək zəif nöqtənin onun dabanları olması hadisəsi ilə əlaqədar yaranmışdır. Bunun səbəbi isə o idi ki, anası Axillesi gələcəkdə qarşılaşacağı bütün xarici təsirlərdən qorumaq üçün yeni doğulmuş körpəsini dabanlarından tutaraq sehrli Stiks çayının suyuna salmışdır. Odur ki, dabana su dəymədiyindən, ora qorumasız qalmış və Parisin atdığı ox onu dəstəkləyən ilahə Afrodita tərəfindən Axillesin dabanına yönəldilərək onun ölümünə səbəbiyyət vermişdir.

   İndi isə Homer əsərlərinin bəzi parlaq xüsusiyyətlərindən bəhs etmək istəyirəm. Onlardan biri, bəlkə də birincisi “söz arasında söz yedirtmək” adlandırıla bilər. Bu metod belə işləyir: hekayənin maraqlı bir məqamında rast gələn və əslində məsələyə bilavasitə dəxili olmayan bir əşyanın tarixçəsindən söz açılır. Oxucu hekayənin arxasını dinləmək xətrinə bu həbi də udmalı olur. Misal üçün 20 ildən sonra cır-cındır içərisində, dilənçi kökündə öz malikanəsinə qayıtmış Odissey, onun evində kef məclisi qurub, arvadı Penelopanı almaq uğrunda yarışan şəhər cavanlarını görüncə, kimliyini açıqlamadan, bir küncdə daldalanarkən, ona yazığı gələn Penelopa gəncliyindən bəri Odisseyin dayəsi olmuş qarıdan xahiş edir ki, bu qəribin ayağını yusun. Elə bu zaman dayə, ayağındakı böyük çapıqdan onun 20 ilin itkini olan ağası Odissey olduğunu anlayır. Amma Odissey onun ağzını qapayıb, hay-haray salmağa qoymur...Və bu nöqtədən başlayaraq uzun-uzadı bu çapığın yaranma tarixi çox incə təfərrüatlarına qədər anladılır. Bu metod məşhur loğman İbn Sina haqqında bir hekayəni yada salır: padşahın gənc oğlu qəribə bir xəstəliyə düçar olubmuş. Yemir-içmir, mən öküzəm məni kəsin deyə yalvarır, tələb edir. Yerli təbiblər əlac edə bilməyincə, Loğmanı dəvət edirlər, o da bu xəstəliyin psixoloji bir mərəz olduğunu bilincə, əvvəl bıçağı əlinə alıb, “Bir az səbir elə, indi kəsəcəyəm” deyir. Ancaq sonra onun qabırğalarını yoxlayıb, ”Bu öküz çox arıqdır, kəsilməsi üçün yeməsi, bir qədər kökəlməsi lazım gəlir”. Beləliklə oğlan yemək qəbul etməyə razı olur və yemək zamanı verilən lazımi dərmanlarla da sağlamlığına qovuşur nəhayət.

   Homer əsərlərinin ikinci bir xüsusiyyəti onların təfərrüatlarla zəngin ensiklopedik bir bilik xəzinəsi olmasıdır. Bu təfərrüat məsələsi oxucunu ikili qazanc sahibi edir, həm yeni biliklərə yiyələnmiş olur, həm də bu biliklər sanki yaddaşlara pərçimlənir, özünə sağlam bir yuva qurur. Burada “Rafiq Tağı fenomeni...” adlı yazımdan bir iqtibas gətirmək istəyirəm. “Kifayət qədər mütaliə etmiş biri olaraq, məni həmişə bir fenomen maraqlandırmışdır. Bu fenomen iki istiqamətdə təzahür edirdi. Onlardan biri oxunan əsərin yaddaşda özünə kifayət qədər qalıcı və parlaq iz buraxması, ikincisi isə onun hafizəmizdə qurduğu “virtual yuvanın” kitabın faktiki həcmindən nəzərə çarpacaq dərəcədə böyük olması idi. Mən bu barədə fikirləşərkən anlamışdım ki, bu ancaq əsərin oxucu təxəyyülünü məqsədəyönlü istiqamətdə həyəcanlandırıb, körükləməsi və bununla da onu əsərin həmmüəllifi səviyyəsinə qaldırması hesabına baş verə bilər. Elə bunun sayəsində yazıçı və oxucu təxəyyülünün məhsulları harmonik bir biçimdə bir araya gəlib, əsərin virtual həcminin daha böyük olmasını təmin edir. Amma bunun mexanizmini, necə baş verdiyini anlamış deyildim. Bu qabiliyyəti bir növü Allah vergisi kimi, fitri (yaranışdan) bir istedad kimi qəbul edirdim. Doğrudan da, misal üçün Homer əsərlərini oxuyan adam (orjinalda) fərqində olur ki,  fikri ifadə etmək üçün seçilmiş sözlər nəinki sinonimlər içərisində ən uyğunu, ən sanballısıdır, həmçinin fonetika açısından da fikirlə uyum içindədir. Yəni sevgi səhnəsində sərf olunan səslər “həzin” olduğu halda, döyüş səhnələrinin təsvirindəki səslərin “cingiltisindən qulaq tutulur”. Lakin Rafiq Tağı yaradıcılığına da xas olan bu, yaddaşlarda özünə əbədi yer eləmək fenomeni haqqında düşünərkən, elə bil bu hadisəni doğuran və əllə tutula bilən bir mexanizmin, bir metodun üstündən “pərdəni qaldırmış” oldum. Və mən bu metoda “Təfərrüatlar metodu” adını verdim. Bunu anladıqdan sonra, bu cəhətə diqqət verməklə əsərləri xatırlamış olsaq, əslində bütün böyük yazıçıların bu metoddan az və çox dərəcədə yararlandıqlarını görə bilərik”.

   Homer əsərlərinin bir xüsusiyyəti də məncə Mirzə Ələkbər Sabir əsərləri kimi daim aktual olmasıdır. Bu da iki istiqamətdə təzahür etməkdədir. Birincisi yuxarı təbəqənin (Olimpin – Hakim elitanın) sakinləri söz və hərəkətlərində demək olar ki, heç bir mənəvi çərçivə tanımırlar. İkincisi isə ara vermədən müəyyən, o qədər də əxlaqi olmayan məqsədlərlə aşağı təbəqənin (yal – yamacda yaşayanların) işlərinə qarışıb, işləri istədikləri kimi “sahmanlayırlar”. Misal üçün Odisseyə hamilik (“krışalıq”) edən Afina onun idman yarışlarında iştirak etməsinə şərait yaratdıqdan sonra, həm də qalib gəlməsini təmin edir. Dilənçi qiyafətində, min cür əzab-əziyyətdən sonra nəhayət evinə yetişmiş Odissey yenə də Afinanın sayəsində (kölgəsində - farsca) onun qapısını özünə dilənmək məskəni etmiş nəhəng dilənçini qanına qəltan etmişdir. Günümüzdə də elə hadisələr baş verir ki, hamı deyir: “Ə, bu nə təhər oldu, ə!”. Deməli “yuxarıdan” bir əl müdaxil olub ki, nəticədə “buğda dəni divara dırmanır” və ya “Rəqsi təlim ediyor axsaqlar”.

   Deyirəm bu Homer məsələsinə bilavasitə mənimlə bağlı olan bir epizodla son verək. Demək, mən balaca olanda (ağaclar böyük olduğu zamanlar) atam Məhəmməd düşünmə qabiliyyətimi “test etmək” üçün mənə belə bir sual verdi: “Oğul, hərəsinin qucağında bir oğlan uşağı olan iki qadın qarşılaşınca, hər biri digərinin uşağını qucağına alıb onu “oğlumun oğlu, ərimin qardaşı” deyə əzizləyirsə, bu qadınlar arasında nə kimi qohumluq əlaqəsi var?”. Və mən tapdım ki, bu qadınlardan hər biri digərinin oğluna ərə gedib. İllər sonra mən “Odissey” əsərinin kommentarilərində tapdım ki, bunun “Teleqoniya” adlı bir qolu da var və bu qolda Odisseyin Sirseyadan olan Teleqon adlı oğlu həddi buluğa çatanda atasını axtarmaq üçün İtakaya gəlir. Onlar qarşılaşırlar, təbii olaraq bir-birini tanımırlar və aralarında çıxan savaşda Teleqon atasını öldürür. Daha sonra Teleqon analığı Penelopa və ögey qardaşı Telemaxla tanış olur. Sirseya da gəlib buralara çıxınca ögey qardaşlar Üzeyir bəyin ölməz “Arşın mal alan!” əsərindəki kimi “ikibaşlı” qohum olmağa qərar verirlər ki, nəticədə həm analarının canı rahat olur, həm də özləri “savab yiyəsi” olurlar. Güman edirəm atamın sualında rol alan xanımlar Odisseyin birinci arvadı Penelopa ilə ikinci arvadı Sirseya olmuşdur.

   Mişel Montenin (1533-1592) “Təcrübələr” adlı əsəri rus dilində nəşr olunmuş “Ədəbi abidələr” seriyasının ən dəyərli əsərlərindəndir və 3 cilddən ibarətdir. Bu kitab yetərincə tanınmış bir fransız nəslinin görkəmli əsilzadəsinin öz həyat təcrübəsini (“oxuduqları, eşitdikləri və gördükləri”) yaxınları ilə paylaşmaq istəyindən yaranmışdır. Kitabdakı fikirlər müəyyən mövzular ətrafında cəmlənmişdir. Bu mövzuların sayı birinci kitabda 57, ikinci kitabda 37, üçüncüdə isə 13-dür. Bu kitabların hər birindən bir neçə mövzu adı yazaq ki, həyatın haradasa bütün sahələrini əhatə edən mövzular haqqında az da olsa təsəvvür yaransın. Misal üçün birinci kitabdakı 7 dənəsi “Yalançılar haqqında”, “Mətinlik haqqında”, “Qorxu haqqında”, “Uşaqları tərbiyə haqqında”, “Dostluq haqqında”, “Tənhalıq haqqında” və “Yuxu haqqında”dır. İkinci kitabda olan 3 mövzunun adları “Əlin baş barmağı haqqında”, “Ən ləyaqətli üç qadın haqqında” və “Uşaqların valideynlərə oxşaması haqqında”dır. Və nəhayət üçüncü kitabın son üç mövzusunun adları “Axsaqlar haqqında”, “Fizioqnomiya haqqında” və “Təcrübə haqqında” olaraq keçir. İndi isə bu mövzulardan bəziləri barədə qısa məlumatlar verərək bu məsələni yekunlaşdırmağa çalışaq. Lakin bu işə başlamadan qabaq istəyirəm müəllif və kitab haqqında, onu ilk oxuduğum zamanlar məndə yaranan fikirləri, o zaman yoldaşlarla paylaşdığım kimi indi də sizinlə paylaşam. Mən özüm kitabı başdan başlayıb sona qədər oxudum və heç bir çətinliyim olmadı. Amma oxumaqda çətinlik çəkən yoldaşlara məsləhətim bu olurdu ki, əhvalınıza uyğun mövzu barəsində oxusanız, həm oxumaq rahat olar, həm də oxunan mövzu yaddaşda özünə daha sağlam “yuva” qura bilər. Misal üçün əgər sən nəşəlisənsə, gələcəyə hesablanmış parlaq planlar barədə fikirləşirsənsə, ölüm və ya qocalıq haqda oxuyub kefə “soğan doğramağın” nə mənası var? Müəllif haqqında isə onu deyə bilərəm ki, o, həm ata, həm də ana tərəfdən əsl əsilzadə nəslindən gələn birisidir və buna görə onun əsas işi hərb və incə sənətləri əsaslı olaraq öyrənmək olmuşdur ömür boyu. Məlumdur ki, aslan ailəsində ov məsələsi ilə əsasən dişi aslanlar məşğul olurlar, ancaq ov əldə olunandan sonra onun dadına hamıdan əvvəl erkək aslan, ailə başçısı baxmalıdır. Bunun səbəbi də odur ki, əgər bu ovu onların əlindən almağa və ya onların ov məkanlarını işğala cəsarət edən biri tapılarsa, qayda-qanuna görə onun qarşısına erkək aslan çıxacaq. Özü də elə-belə “yalandan döşə döyməyə” deyil, ölüm-dirim savaşına çıxacaq. Bənzər proseslər insan cəmiyyətində də baş verirdi. Misal üçün Montenlər ailəsinin möhtəşəm, hər vacib şeyin, o cümlədən müdafiə üçün lazım olan hər sür silah-sursatın saxlandığı böyük qalaları vardı. Bu zənginlik onların təbəələri olan ətraf kənd sakinlərinin hesabına yaranmışdı. İşdir əgər bu kəndlilərin mal və can varlıqları üçün ciddi bir təhlükə yaranarsa, onlar olan-qalanlarını da (qiymətdən ağır, vəzndən yüngül) toplayıb bu qalaya sığınırdılar və zireh geymiş yaraqlı-yasaqlı Monten qvardiyası düşmən ilə ölüm-dirim savaşına çıxırdı.

   Bu kitabdan mənim yadımda qalan ən parlaq və ən çox paylaşdığım epizod  “Ən ləyaqətli üç qadın haqqında” olan epizoddur. Yeri gəlmişkən Quranda da eyni yerdə (“Təhrim-Qadağa” surəsi 66/10-12) nəcib əməl sahibi qadınlara misal olaraq Fironun arvadı (Asya-İ.Y.) ilə İmran qızı Məryəm, kafir qadınlara nümunə olaraq da iki qadın – Nuhun (ə) və Lutun (ə) arvadları göstərilmişdir. Mişel (Mixail, Mikayıl) Monten ondan başlayır ki, doğrudan da ərinə tam sədaqət göstərib, onunla daima sülh və əmin-amanlıq içərisində yaşayan qadınlar az tapılan qadınlardır. Əksəriyyət ancaq əri öldükdən sonra onunla birtərəfli sülh bağlamağa razı olur nəhayət. Hal bu ki, həyatları daim səbəbli-səbəbsiz qovğalar və didişmələr içərisində keçmişdir. Hətta bəzi hallarda daha da irəli gedərək, “sən onun ölən əri üçün ağlayıb-sızlamasına, saç yolmasına baxma” deyir, “sən onun şəffaf qara duvağının altından parlayan qara gözlərinə, al yanaqlarına diqqət et lütfən. Onda görəcəksən ki, əri öləndən bəri daha da cazibədar olmuş “dərdli” xanım”. Çətin tapılan xanımlardan biri Monten gilin qonşuluğunda olub. Bu xanım anlayanda ki, əri sağalması imkansız bir xəstəliyə düçar olub və onu əzablar içərisində qovuracaq bir ölüm gözləyir, onu bu əzablardan qorumaq naminə onunla birlikdə ölməyə qərar verir. Daha sonra, o, ərini də inandırır ki, bu cür ölümü gözləmək yerinə, əl-ələ verib daha mərhəmətli, insaflı ölümün ağuşuna atılmaq daha uyğundur və bu yolda o yalnız olmayacaq. Beləliklə onlar əl-ələ verib (hətta hər ehtimala qarşı bir-birinə iplə bağlanıb) özlərini dənizə atırlar. İkinci həyatla dopdolu, gözəl bir qadının, Roma imperiyasında yüksək vəzifə tutan ərinə öz istədiyi şəkildə ölmək haqqı tanınmaq şərti ilə ölüm hökmü veriləndə, onun özünü öldürməyə cəsarəti çatmır. Elə bu dəmdə, onu bu biabırçılıqdan qurtarmaq naminə, o cavan və gözəl qadın, ərinin belindəki xəncəri alıb göbək nahiyəsindən özünə ölümcül bir zərbə vurduqdan sonra, qanlı xəncəri ərinə verib, “İnan mənə elə ciddi ağrısı yoxdur” deyə onu ürəkləndirir və ər də eyni qayda ilə özünə xəsarət yetirir. Və bunlar da ölümün ağuşuna birlikdə atılmış olurlar.

   Bu mövzuda üçüncü hekayə Roma şəhərinin cavan, zəngin və əsilzadə xanımı Pompeya Paulina ilə, onun ürəyinin istəyi ilə ərə getmiş olduğu məşhur, ancaq yetərincə qoca, artıq öz məktəbini yaratmış, çox sayda tələbələri olan, həyatdan doymuş və ölümünü arzulayan filosof Lytsi Anney Seneka (b.e.ə. 4-b.e.65) arasında cərəyan etmişdir. Amma onu bütün qəlbi ilə sevən Paulinaya qarşılıq vermək naminə özü üçün çıxardığı ölüm hökmünü ləğv edib, Allahın ona bəxş etdiyi bütün fiziki və mənəvi gücünü səfərbər edərək ömrünü uzatmağa çalışır. Lakin bu xoşbəxt bərabərlik yalnız 15 il, öz yetirməsi və insaf anlayışından məhrum olan imperator Neronun Senekaya edam hökmü çıxarması ilə başa çatdı. Bu yerdə rəhmətlik Füzulinin ölməz, “Canı cananı üçün sevən cananın sevər, Cananı canı üçün sevən canın sevər” beyti yada düşür. Bu beytin birinci sətri tam da Seneka üçün deyilib. O, canını 15 il boyunca ancaq Paulinaya görə sevirdi. İndi isə növbə Paulinada idi və o da Senekanın verdiyi qurbandan heç də az sayılmayacaq, onunla birlikdə, onunla eyni üsulla ölümə getməyə qərar verdi. Seneka onun bu qərarını normal qarşıladı və onu bu qərardan daşındırmağa cəhd etmədi. Beləliklə onların hər ikisi də həkim nəzarətində bilək venalarını kəsdilər və söhbətlərinə qaldıqları yerdən davam etdilər. Amma Seneka yaşlı olduğundan bilək venasından qan axması xeyli zəif idi və o, həkimlərdən xahiş edir ki, onun ayaq venasını da kəssinlər və eyni zamanda Paulinanı öz razılığı ilə qonşu otağa köçürsünlər ki, onun əzablarını görüb pəjmürdə olmasın. Amma bu da təsir etməyincə zəhər verilməsini istəyir. Və nəhayət zəhər də təsir etməyincə, isti vanna düzəldilməsini istəyir və bu işi həll etdikdən sonra tələbələrinə son sözlərini söyləməyə başlayır. Onun bu son sözləri – qu quşu nəğməsi, daha sonra əllərdə dolaşaraq çox məşhur olmuşdu. Monten təəssüf edir ki, bu yazı onun vaxtına gəlib çatmayıb. Nəhayət artıq canının onu tərk edib, çıxmaqda olduğunu hiss edincə, bir ovuc qanlı su ilə başını isladaraq, “Mənim bütün əzablarıma son verəcək Yupiterə həmd olsun” deyərək dua edir.

   Haqqında söhbət açacağımız ikinci hekayə “3 ən görkəmli adam haqqında” bölümüdür ki, burada birinci yeri artıq bizə məlum olan Homerə (e.ə. 814-740), ikinci yeri bütün zamanların böyük sərkərdəsi hesab olunan Makedoniyalı İsgəndərə (e.ə. 356-223), üçüncü yeri isə onlar qədər məşhur olmayan Epaminonda (e.ə. 410-362) verir. Bu zaman birinci və üçüncü yerin verilməsində tərəddüd etməyən Monten, öz dediyinə görə ikinci yerin verilməsində İsgəndərlə Sezar arasında qərar verməkdə tərəddüd edib. Güman edirəm ki, bu zaman seçim edərkən haqqında qərar verəcəyi adamların “ilahilik” dərəcələrini ön plana çıxarmışdır. Sözsüz ki, bu adamların hər üçü gəlmiş-getmiş ən böyük dahilərdəndir. İsgəndər və Epaminond hərb sənətinin dahiləri olduğu halda Homer “zərb” sənətinin dahisidir. Onun yaratdığı, 20 əsr boyunca daim ayaqda qalan qəhrəmanlıq - sevgi dastanlarında yüzlərlə “zərb-məsəl” olmağa namizədlər və insan həyatının fəaliyyət sferasına daxil olan bütün maraq kəsb edən məlumatlarla zəngin “söz-informasiya” xəzinələri kifayət qədərdir. Və Homerdən sonra gələn demək olar ki, bütün məşhurlar onun yaradıcılığından gen-bol yararlanmışlar. Deyirəm bunlardan bəzilərinin adını çəkək və məncə bu siyahı dediklərimizin təsdiqi üçün kifayət edəcəkdir: Platon, Vergili, Dante Aligiyeri, Ovidiy, Miqel de Servantes, Cakomo Leopardi, Fridrix Nitsşe, Xorxe Luis Borxes, Kvint Smirniskiy, İohan Volfqanq Gete, Ceyms Coys, Volter, Henri Toro, Tomas Srenz Eliot, Joze Saramaqo, Con Milton, Simona Veyl, Adam Mitskeviç, Empedokl, Con Ryoskin, Aleksandr Poup, Entoni Börces, Conatan Safran Foyer, Baltasar Qrasian, Enn Karson, Henri Fildi.

   Deyirəm bir qədər də Makedoniyalı İsgəndərdən deyək ki, ruhu şad olsun. İsgəndər haqqında yüzlərlə, hətta minlərlə yazılar yazılıb, ancaq bunların hamısı, onun çox qısa müddətə qurmuş olduğu dünya imperiyasının yanında çox cılız qalır əlbəttə. İsgəndər haqqında keçən bütün söhbətlərdə onun haqqında sadəcə çox cəsarətli, çox ağıllı, çox mərd və sözünə dürüst, həmçinin yüksək səviyyədə idarə etmə qabiliyyəti olan adam kimi deyil, həm də ilahi bir varlıq kimi fikirlər səslənmişdir. Bu yerdə mənim ağlıma bir müqayisə gəldi. 13 yaşında hər iki gözündən kor olmasına baxmayaraq dünya riyaziyyat olimpində özünə yüksək mövqe qazana bilmiş Lev Semyonoviç Pontryaginin avtobioqrafik kitab yazmasında ona yardımçı olmuş filoloqun etirafına görə, kitab üzərində işlədikləri müddətdə zaman-zaman ona elə gəlirmiş ki, alimin gözləri bir möcüzə əsəri olaraq açılmışdır. Bunun səbəbi isə Pontryaginin davranışının görən adamların davranışından seçilməməsi olmuşdur. Misal üçün arvadı onun istədiyi maqnitofon kasetini götürmək üçün bir yerdə əlini rəfə uzadan da, “Onu yox! Ondan sonrakını götür!” deyincə, adam qeyri-ixtiyari olaraq dönüb onun gözlərinə baxmışdır ki, bəlkə açılıb. Və  ya İtaliya səfərindən yazdığı xatirələrdə səmanı, orada üzən buludları və kölgəsində gəzişdiyi ağacları  elə təsvir edir ki, kimsə bunun iki gözündən məhrum birinin yazdığına inanmaq istəmir. Elə bunun kimi də Aleksandrı dayandırmaq üçün qabağına o dövrdə misli görünməmiş  100 minlik ordu çıxarmış III Dara, Aleksandrın bir qrup yunan döyüşçü ilə birlikdə, farsların bütün səylərinə məhəl qoymadan ara vermədən, addım-addım onun çadırına yaxınlaşdığını görüncə, bütün varlığı ilə onun ilahi bir gücə sahib olduğuna inanmış və ailəsini (və qələbəni bayram etmək üçün özü ilə gətirdiyi rəqqasələrini) döyüş meydanında qoyaraq qaçmışdır.

   Müsəlmanların müqəddəs kitabı olan Quranda Adəmdən başlayaraq bütün yəhudi peyğəmbərlərinin adları və İsa peyğəmbərin adı hörmətlə anılsa da, onların hökmdar, sərkərdə və dövlət adamlarının adlarına yer verilməmişdir və burada da Böyük İsgəndər istisna təşkil edərək – Zülqərneyn adı altında boy göstərmişdir. Orada 18-ci Kəhf (Mağara) surəsinin 83-cü ayəti-kəriməsində Mühəmməd əleyhissalama, “Səndən Zülqərneyn haqqında soruşurlar...” xitabı ilə başlayan kifayət qədər uzun bir hekayə söylənir İsgəndər haqqında. Deyilir ki, o, Allahını tanıyan imanlı bir kimsə olub və Rəbbi onu hər şeylə - həm elm, həm də var-dövlət və silahlarla təmin etmişdi. Əvvəl Günəşin batdığı yerə, Qərbə doğru səfər edir (Yunanıstan və İtaliya səfərləri ola bilər-İ.Y.) və cızığından çıxanlara əzab verir. Daha sonra Gündoğana (Şərqə) tərəf hərəkət edir və iki dağ arasında yaşayan bir qəbilə Yəcuc və Məcucdan onları qorumasını xahiş edir (geniş yayılmış rəyə görə bura Qafqaz olaraq başa düşülür). Zülqərneyn yerli camaatın da yaxından iştirakı ilə dəmir və mis qarışığından bir sədd çəkir iki dağ arasına. Elə sədd ki, onu nə aşmaq, nə də dəlmək mümkün deyildi. Amma əlavə edir ki, Allahın verdiyi vədin vədəsi yetişəndə, dağ da, sədd də yerlə bir olacaq, yer üzərində eniş-yoxuş deyə bir şey qalmayacaq. Onun bu dedikləri tam da Qiyamət günü haqqında Quranda deyilənlərin təkrarıdır. Bundan sonrakı səfərlərdə isə Kiçik Asiya, Orta Asiyanın fəthindən sonra Hindistana tərəf yol başlanır...

   İsgəndər haqqında ən çox əfsanə yəqin ki, təbiəti etibarilə nağıllara-əsatirə (ərəbcə), əfsanələrə meylli olan Şərq aləmində yaranmışdır. Onlardan ikisi xüsusilə çox məşhur olub. Bunlardan biri İsgəndərin guya iki kiçik buynuzunun olması ilə bağlı əfsanədir ki, bunun sonu düzəldilərək didaktik bir hekayə halına salınmış, “Hər şey tez və gec faş olur” zərbi-məsəlinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Demək İsgəndərin başını qırxan dəllək, buynuzları gördüyü üçün bu sirr açılmasın deyə öldürülürmüş. Günlərin birində növbə qoca bir qarının yetim nəvəsinə çatır və o da digərləri kimi kəfənini boynuna dolayıb sarayın yolunu tutur. Dəllək işini bitirdikdən sonra, İsgəndərin “Gördünmü?” sualına, sapsarı saralaraq, “Bəli gördüm, qibleyi-aləm” deyə cavab verir. İsgəndərin buna Allahın izni ilə yazığı gəlir və bu sirri saxlayacağına söz alıb, onu öldürtmür, evə buraxır. Amma cavan oğlan yemir-içmir, göz görə-görə saralıb solur və fikir xəyalının səbəbini də heç kimə demir. Nəhayət nənəsi bir müdrik adama müraciət edincə, “Onda bir sirr var aça bilmir. Qoy gedib çöllü-biyabanda, adam olmayan yerdə dərin bir quyu qazsın və sirrini 3 dəfə o quyuya açsın” deyir. Oğlan bu işi gördükdən sonra hər şey yoluna düşür və adam hətta kilo almağa başlayır. Amma günlərin bir günü məlum olur ki, hamının bu işdən xəbəri var. Saraya çağırılan oğlan hadisəni olduğu kimi danışır və məlum olur ki, sirr açılandan sonra içi doldurulan quyunun üstündə yaxşı qamışlıq əmələ gəlmiş. Oradan keçən bir çoban bir qamış kəsib, özünə tütək düzəltmiş, amma tütəyi çalmaq istəyəndə ondan tütək səsi əvəzinə “İsgəndərin buynuzu var, buynuzu!” nidası çıxmış. Bundan sonra hökmdar anlayır ki, həqiqəti gizlətmək olmaz və o vaxtı çatanda günəş kimi parlayacaq.

   İkinci hekayə isə “Dirilik suyu” (Abi-həyat) və Xızır peyğəmbərlə bağlıdır. İsgəndər Qaranlıq dünyada “Dirilik suyu” arayışına çıxır və başının dəstəsi ilə birlikdə yolu azırlar, nə suyu, nə də geriyə yolu tapa bilmirlər. O zaman, həm də bütün çətinliyə düşən yolçuların hamisi olan Xızır peyğəmbər özünü yetirir və onları bu çıxılmaz vəziyyətdən qurtarır. Amma qaranlıq dünyadan işıqlı dünyaya edilən bu səfərin başlanğıcında İsgəndər və yoldaşlarına müraciətlə, “Əyilin yerdən bir şeylər götürün, amma götürən də peşman olacaq, götürməyən də”. Adamlar da bu sözün müqabilində ehtiyatlanırlar və bir qrup az götürür ki, az peşman olarlar inşallah, bir qrup da heç götürmür ki, xata-baladan uzaq olsunlar. İşıqlı dünyaya çıxanda məlum olur ki, götürdükləri şeylər yer üzündə bənzəri olmayan misilsiz daş-qaşlardır. Odur ki, götürən az götürdüyünə görə, götürməyənlər isə heç götürmədiklərinə görə peşman olurlar əlbəttə. Mən  bu barədə 1975-ci ilin isti avqust ayında (rəhmətlik Talıbov Məmmədağanın evində qalmaqla) Moskvanın Lenin adına mərkəzi kitabxanasında 10 gün içərisində filmoteka zalında 175 səhifəlik bir Kembric çapı olan kitabın tərcüməsini bitirdikdən sonra, o zalın rəy dəftərinə yazı yazmışdım. Yazmışdım ki, bura İsgəndər və Xızırın görüşdüyü qaranlıq dünya timsalındadır. Burdan çıxanlar da, içi mən qarışıq peşman çıxırlar. Bir şey götürən, az götürdüyünə, götürməyən də heç götürmədiyinə görə. Deyirəm elə bu “minor notlarla” da bu yazıya burada son verək. Sadəcə əlavə etmək istəyirəm ki, əvvəlki cümlədə işlətdiyim “minor notlar” ifadəsi “major notlar” ifadəsinin törəməsidir və onun müəllifi hazırda ABŞ universitetlərinin birində işləyən, tanınmış riyaziyyatçı, Moskvada dostum Fərhad Hüseynovun elmi rəhbəri olmuş B.S.Mityaqinə mənsubdur. Xəzər universitetində keçirilən bir konfransda, günorta yeməyi zamanı xeyli maraqlı fikir alış-verişindən sonra, mən söhbəti ölüm məsələsi üzərinə gətirdiyim zaman, yaşı artıq haradasa 80-in üstündə olan bu müdrik adam, anlaşılan bir təbəssümlə “Давайте закончим сегодня наш интересный разговор на этой мажорной ноте”  (“Gəl bu gün bizim maraqlı söhbəti bu major notlarla yekunlaşdıraq”) deyərək, söhbəti bitirmişdi.

   P.S. III Dara ailəsini və 100 minlik ordusunu qoyub qaçdıqdan sonra, İsgəndərə xəbər göndərir ki, İmperiyasının Mesopotamiya da daxil olmaqla böyük bir hissəsini vermək şərti ilə sülh bağlasınlar. Bu zaman İsgəndərin yanında olan və Makedoniya ordusunun ən nüfuzlu sərkərdəsi hesab olunan Parmenion, “Mən İsgəndər olsaydım razılaşardım” deyə replika atır. İsgəndər isə, “Mən də razılaşardım, əgər İsgəndər olmasaydım” deyə ona qarşılıq verir və III Daraya özünün məşhur cavabını göndərir: “Mən İranın hamısını yarısına dəyişmək fikrində deyiləm!”

Bunlar da olur, ayıb olmasın mənim öz yazdığım kitablar

Riyaziyyatçı, yazıçı-publisist

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5