İsmixan Yusubov

“OXUMAQ, DÜŞÜNMƏK, ANLAMAQ, ƏMƏL ETMƏK” DÖRDLÜSÜ HAQQINDA BƏZİ DİLETANT MÜLAHİZƏLƏRİM

   Oxumaq sözü, xüsusən də yaşlı və kifayət qədər oxumuş adamın hafizəsində çox şey canlandırır. Və bəzən adam məqamından, əhval-i-ruhiyyəsindən və gərdiş-i-dövrandan asılı olaraq bu “canlıların” bəzilərini sıraya düzmək istəyir. Misal üçün mən hazırkı vəziyyətimdə birinci yerə Quran-i Kərimin ilk enən (Ramazan, 609 il) ayəsini – Ələq surəsinin birinci ayəsi olan OXU – İQRƏ sözünü qoyuram. Əlbəttə bu “qiraət” biz bilən, oxu zalındakı qiraət deyildi. Əslində bunu “SÖYLƏ” kimi də qəbullanmaq olardı. Çünki bu enən ayələr (möcüzələr) Həzrəti Məhəmmədin (Miladi, 569 – 632) ağlına, qəlbinə,  adını bilmədiyimiz digər lazımi hüceyrələrinə təlqin olunan bir fikirdi və Həzrət də bu fikri söyləməli, səsləndirməli idi...

   İkinci yerə, Sovet (adı olub özü olmayan Məsləhət – Şura, ərəbcə) dövründə böyüyüb, boya-başa çatmış biri olaraq V.İ.Leninin (1870-1924) “Oxumaq, oxumaq və yenə də oxumaq!” şüarını qoyuram. Biz bu şüarı “kitab oxumaq” kimi başa düşür və kişinin vəsiyyətinə əməl etmək üçün dəridən-qabıqdan çıxır, mümkün qədər çox kitab oxumağa çalışırdıq. İllər sonra biz anladıq ki, biz düzgün olmayan tərcümənin günahsız qurbanları olmuşuq. Vətəndaş rus dilində “Uçitsa, uçitsa i yeşo uçitsa!” deyəndə bizə “Öyrənmək, öyrənmək və yenə də öyrənmək!” mesajını vermək istəyirmiş. Təsadüfi deyildir ki, rus dilindəki “Uçitel” və bizdəki ərəbdən gəlmə “Müəllim” sözləri “Öyrədən” deməkdir. Bu baxımdan türklərin “Öyrətmən” sözü işin mahiyyətinə tam uyğundur.

    Tərcümə etdiyin sözün mənasını anlamadıqda gülməli (yersiz) təzadlar meydana çıxır. Misal üçün general Əli Ağa Şıxlinskinin (1863-1943) xatırladığına görə, ilk Cumhuriyyət (1918-1920) dövründə Azərbaycan dilində hərbi terminlərin lüğətini hazırlayan zaman, işin bir qisminə məsul olan şəxs rus dilindəki “prikladnoye iskusstvo” (tətbiqi incəsənət) sözünü “qundaq incəsənəti” kimi (priklad-tüfəngin qundağı) tərcümə etmişdir. Tanınmış dilçi alim Vaqif Aslanov (1928-2001) isə “Nitq mədəniyyəti” toplusunda dərc olunmuş “Tərcümə mədəniyyəti” məqaləsində, bir “başabəla” tərcüməçinin “udaril yeqo po temeni” (onun əmgəyindən vurdu) söz birləşməsini “onu qaranlıqda vurdu” kimi tərcümə edib. Səbəb, rus dilində temen-əmgək sözünün, temno-qaranlıq sözünə bənzər olması idi sadəcə.

   Deyirəm digər “oxumaq”ları xüsusi ardıcıllıq gözləmədən, kiçik kommentarilərlə bir yerə toplayaq. Misal üçün, Manaf Süleymanovun (1912-2001) “Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərm” kitabı yada düşür. Bir zamanlar bu kitab hər evdə masaüstü bestsellerə çevrilmişdi. Bu arada tövsiyyə edərdim ki, Nizami Cəfərovun Manaf müəllimin xatirələrindən tərtib etdiyi və 2018 - də çap olunmuş “Dolan, kəfkirim, dolan” kitabını da oxuyasınız. Çox maraqlıdır və ən maraqlı olanlar məncə Mir Cəfər Bağırov (1896-1956) haqqında olan xatirələrdir. Rəhmətlik atam Məhəmməd Abdlla oğlunun (1893-1990) “A bala, gətir Koroğludan bir şey Oxu” xahişinə, şeytan və ya insanın (əslində öz nəfsimin) vəsvəsəsi ilə əməl etməyincə, 1959-cu ildə Ağstafa şəhərindən 11 manata daha yeni alınmış, səhifələrindən mətbəənin qoxusu getməyə macal tapmamış sarı cildli qocaman kitab başımda çatladı və tam  da dastanda deyildiyi kimi baş (üz qabığı) bir yana, leş (içalatı) bir yana düşdü. Və mən oxudum! O hadisədən sonra xahiş olunmadan da oxuyurdum və xahişsiz oxumağa indi də (79 yaşımda) davam edirəm.

   Oxumaqdan danışıb, M.Ə.Sabirin (1862-1911) “Oxutmuram, əl çəkin!” şeirini və repressiya qurbanı M.Müşfiqin (1908-1938) məşhur “Oxu, tar, səni kim unudar!” sətrini unutmaq olarmı? Bir “Oxu” da Səməd Vurğunun (1906-1956), nəqarəti “Oxu, gözəl, oxu gözəl, qoy səsin, Ürəyimdə kaman kimi titrəsin...” kimi səslənən və unudulmaz müğənnimiz Şövkət xanım (1922-1993) tərəfindən məharətlə ifa olunan “Oxu, gözəl” mahnısında qarşımıza çıxır. Əlbəttə hər hansı oxunacaq bir mətni oxuyan biriləri tapılmadan o “yazı” dəyər qazana bilməz. Odur ki, “oxu” sözü ilə yanaşı, “oxucu” (ərəbcə - qare) sözünün də gündəmə gəlməsi qaçılmazdı. Burada da ilk ağıla gələn, dahi Sabirin ölməz “Niyə bəs böylə bərəldirsən, a qare gözünü, Yoxsa bu ayinədə əyri görürsən özünü” ölməz sətirləri olur.  

   Ağıla gələn daha bir “Oxucu”, Bilefeld (Almaniya) doğumlu alman hüquqşünas və yazıçısı Bernhard Şlink”in (1944) “Oxucu” (almanca – Der Vorleser) əsəri ilə bağlıdır. Əsər əsasında çəkilmiş bədii filmdə baş rolu oynayan Keyt Uinslet (1975) “Oskar” mükafatına layiq görülmüşdür. Uşaq yaşlarımdan çox sevdiyim “Həkim qız” mahnısının (Səid Rüstəmov) son bəndi “Oxuyuram bu nəğməni, Sənin üçün, həkim qız!” sətirləri ilə bitirdi. Dostum Nəriman Qasımoğlu da böyük zəhmət hesabına ərsəyə gətirdiyi Quran-i Kərimin poetik tərcüməsini haqlı olaraq “Oxu” adlandırmışdır. Son olaraq əlavə edim ki, mənim 3 il sürən əskərlik illərimdə müntəzəm olaraq yazdığım gündəliklərimdə (hər biri 96 vərəqli 3 ümumi dəftər), başqalarından müqayisəyə gəlməz dərəcədə çox rastlanan sözlər “kitab” və “oxu” sözləri olmuşdur və burada da təbii olaraq “Oxu”lar “Kitab”ları xeyli üstələmişdilər.

   Güman edirəm ki, kitabın adındakı ikinci – “Düşün” sözü haqqında fikirlərimizi bir afopizm ilə başlasaq bu işdən daha karlı çıxarıq: “Ancaq oxuyan səfeh, ancaq düşünən dəli olar”! Oxumadan, eşitmədən, görmədən aramsız düşünmək, təknəsində dən olmayan dəyirmana su buraxıb, Divin çayda boğulmasına (Cırtdan) səbəb olan qocaman dəyirman daşlarını boşuna fırlatmaq olardı ki, bu da öz növbəsində dəyirmanın (beynimizin) sürətlə sıradan çıxmasını təmin edərdi. Düşünmədən oxuyan birisi isə, “xəsislər” sisiləsində M.F.Axundovun (1812-1878) “Hacı Qara”sını, A.S.Puşkinin (1799-1937) “Xəsis cəngavər”ini və Molyerin (1622-673) “Xəsis”ini kölgədə qoymaq gücündə olan, N.V.Qoqol (1809-1852) dühasının məhsulu “Ölü canlar” əsərinin əsas personajlarından biri, “namərdi-xəsis” Plyuşkini salır mənim yadıma. Bu Plyuşkin deyilən “əcaib məxluq”, taxıl anbarının qapısını bərk-bərk qıfıllayıb, ətrindən adamın bihuş olduğu yeni “qızıl” buğdanı bacadan, artıq bit-sirkə basmış və qismən də çürüməyə üz tutmuş köhnə buğdanın üstünə tökür (Allah qoymasa fikirləşmədən yeni şey oxuyur). Onun xəstə təxəyyülünün “verdiyi məlumata” görə anbardakı buğda da bu yeni buğda kimi gözəl və ətirli olaraq qalmağa davam edir. Yəni bir sözlə bu adam səfehin (ərəbcə - beyinsiz), başdan xarabın birisidir.

   Düşünmək sözünün sinonimi olan “fikirləşmək” bizim tərəflərdə (Gəncə-Qazax-Tovuz) daha çox işlənir və uşaq vaxtından bizə təlqin edirdilər ki, “Yüz fikir bir borcu ödəməz”! Amma demirdilər ki, elə məhsuldar fikirlər var ki, nəinki bir borcu, hətta 100 borcu ödəməyə yetər və artıq da qalar. Məsələ burasındadır ki, tarixən bizim (və ümumən bəşər övladının) əmək sferamız əsasən fiziki əməklə məhdudlaşdığından, zehni əməklə müqayisədə üstünlüyü də ona vermişik. “Söhbət (fikir alış-verişi) dananı qurda verər”, “Ağıllı fikirləşənə qədər, dəli vurub çayı keçər”, “İş haqqında çox fkirləşən o işi görə bilməz” və s. bu kimi zərbi-məsəllər bu cür həyat tərzinin nəticəsi kimi meydana gəlib hər halda. Daha anlamamışlar (anlamaq üçün düşünmək lazım idi) və unutmuşlar ki, ağıllı fikirləşib qayıq düzəldənə qədər, neçə-neçə dəli çayı keçərkən can vermişdir.

   Elə həm də bu səbəbdən (səbəblər isə çox idi) əvvəlcə fiziki əmək sferasında köməkçilərimiz olan “enerji” tipli maşınlar (dəyirmanlar) yaranmışdır. Zehni əmək sahəsində köməkçilərimiz olacaq “informasiya” tipli maşınlar isə yalnız XX əsrdə boy göstərməyə başlamış və çox böyük və artan sürətlə inkişaf edərək enerji tipli maşınları (və onların müştərilərini) bütün sahələrdə sıxışdırmağa başlamışlar. Hər tərəfdən div addımlarla üstümüzə yeriyən İKT (informasiya kommunikasiya texnologiyaları) və Sİ-lər (süni intellektlər) bu müdhiş inkişafın gözlə görülən nəticələridir. Maşın tiplərinə verilən “enerji” və “informasiya” adları isə, fiziki əməkdə enerji çevrilməsinin, zehni əmək sahəsində isə informasiya çevrilməsinin baş verməsi ilə əlaqədardır. Əlavə edək ki, 2024 Nobel mükafatları haqqında söhbət gedəndə, orda-burda “informatika” və bənzəri sözlər də sızmağa başladı. Hərçənd informatika sahəsində də “özünün Nobeli” deyə biləcəyimiz və A.M.Türinqin (1912-1954) adını daşıyan bir milyon dollarlıq mükafat var.

   Fransız filosofu və riyaziyyatçısı Rene Dekarta (1596-1650) aid olunan (1637) “Düşünürəmsə, deməli varam!” tezisi çox geniş yayılmışdır. Və elə həm də buna görə həddindən artıq müdaxilələrə, izahlara, özünün iqtibas olması (misal üçün İbn Sinadan) kimi mülahizələrə hədəf olmuşdur həmişə. Xarakterim, həyat tərzim və məsləyimdən dolayı mən də bu qara güruha qoşulmuşam, ancaq bir qədər fərqli şəkildə. Mən söhbət, məktub və yazılarımda həmişə vurğulamışam ki, Dekart böyükdür və özünə yaraşan böyük bir iddia irad etmişdir. Mən isə kiçik olduğumdan, iddiam da öz ölçümə uyğundur məncə: “Haqqımda düşünən varsa, mən də varam”. Anlaşıldığı kimi bu iddia biz Dünya həyatını tərk edəndən sonra da qüvvədə qalır.

   Fransız heykəltaraşı Ögüst (Avqust) Rodenin (1840-1917) yaradıcılıq mirası arasında bir məşhur heykəl var, adı da “Mütəfəkkir” və ya başqa sözlə “Düşünən adam”. Əslində bu heykəl – əli çənəsinə dayalı olaraq oturub fikir edən adam heykəli, “Cəhənnəmin darvazası” adlı bir kompozisiyanın sadəcə bir elementi olmalı idi, amma olmadı. O, kompleksdən ayrılıb, ayrıca öz həyatını yaşamağa və bir səyyah kimi dünyanı dolaşmağa başladı. Güman edirəm və inanıram ki, bu səyahət zamanı onun gəmisini yerdə, suda, havada daim süzdürən də, yelkənləri dolduran da “düşüncə küləyi” olmuşdur hər zaman.

   Düşünməkdən sonra gələcək “Anlamaq” sözünə keçmədən əvvəl, bir miqdar da düşüncə məsələsinin biz hələ girə bilmədiyimiz və yəqin heç vaxt girə bilməyəcəyimiz qaranlıq, görünməyən tərəfləri haqqında bəzi mülahizələrə yer verək. Məncə sxematik olaraq düşüncəni üç qrupa ayırmaq olar: 1. Keçmişlə, şirinli-acılı xatirələrlə bağlı düşüncələr; 2. Cari problemlərin həlli ilə bağlı düşüncələr; 3. Gələcək üçün qurulan planlarla bağlı düşüncələr. Hər kəsdə bunların hər birindən bir miqdar vardır əlbəttə, amma xarakter və həyat tərzindən asılı olaraq bunlardan biri dominant olmalıdır. Əks halda rus İ.A.Krılovun (1769-1844) fransız La Fontendən (1621-1695) tərcümə etdiyi məşhur “Qu quşu, durna balığı və xərçəng” təmsilindəki kimi arabamız yerində saymağa davam edərdi. İndilərdə mənim dominant bölgəm keçmişdir və görünən odur ki, əksər yazı-pozu adamlarında da bu hissə, ən azından yaşlı vaxtında dominant olur və bəziləri bunu açıq tekstlə etiraf edirlər. Misal üçün çox sevdiyim Fazil İsgəndər (1929-2016) və Vaqif Nəsib (1939).

   Yəqin ki, hər yerdə olduğu kimi bu bölümlər arasında da kəskin sərhəd yoxdur. Ancaq onu bilirəm ki, keçmişlə bağlı düşüncələrdə yaddaş, gələcəklə bağlı düşüncələrdə isə əsas “oyunçu” təxəyyüldür. Cari problemlərlə bağlı düşüncələrdə isə liderlik əldən-ələ keçir hər halda. Keçmişlə bağlı düşüncələr bildiklərimiz, gələcəklə bağlı olanlar bilmədiklərimiz haqqında olduğu halda, cari düşüncələr “içimizdə”, az sonra keçmişə mal olacaq yeni bir şeylərin yaranmasına xidmət edir (cari məsələni həll etmək üçündür). Quran-i Kərimin 36-cı “Yasin” surəsinin 36-cı ayəsindəki “Ucadır o Kəs ki, Yer üzərindəkiləri, sizləri və sizin bilmədiklərinizi cüt olaraq yaratdı”. Yəni sizin bildiklərinizi, bilmədiklərinizi və özünüzü cüt olaraq yaratdıq. Bunların içində ən güclüsü və həm də ən qaranlıq olanı təxəyyüllə bağlı düşüncələrdir. Bu düşüncələr sayəsində insan uzaq məsafələrdən görmə və eşitmə gücünə sahiblənə bilər. Və bunun dəlilləri kifayət qədərdir. Misal üçün ingilis şairəsi Şarlotta Brontenin (1816-1855) “Ceyn Eyr” əsərindəki Ceyn, onu sevən və yanğın nəticəsində iki gözündən kor qalmış Roçesterin “Ceyn! Ceyn!” harayını kilometrlərcə uzaq məsafədən eşidir. Və ya dahi alman filosofu İmmanuil Kantın (1724-1804) şahidliyinə görə, Stokholmda, onun iştirak etdiyi bir məclisdə, İsveçin Göteborq şəhərində, məhəlləsində çıxan yanğını görə bilən adam varmış.

   Sovet vaxtı 60-cı illərdə telepatiya deyilən bir fenomenə maraq olduqca böyük vüsət almışdı. O zaman mən Moskva şəhərində əsgərdim və bizim, Qarnizonda fəaliyyət göstərən axşam məktəbinin riyaziyyat müəllimi Viktor Petroviçin rəhbərliyi altında yaradılmış bir telepatiya qrupumuz vardı. Biz iki-iki olaraq əvvəlcədən vədələşdiyimiz vaxtda, qaranlıq bir yerə (şkafın içinə misal üçün) çəkilib, tərəf-müqabilimizə bir şeylər təlqin etməyə çalışırdıq. Əlbəttə təlqin ediləcək fikir hər ikimizin də bildiyimiz bir obyekt haqqında olmalı idi. Nəticədə “sınıq-salxaq” və heç bir işə yaramayan şeylər çıxırdı ortaya. Və biz bu fikrə gəldik ki, bu işdə müvəffəq olmaq üçün sənin özündə mütləq doğuşdan gələn bəzi fiziko-psixoloji atributların olmalıdır. Daha sonra müəyyən xüsusi təmrinlərlə bu qabiliyyəti daha da təkmilləşdirib, lazım gələndə “rezonans hadisəsinə” köklənməsini təmin etmək olar. Amma başlanğıcda qabiliyyət dağarcığın boş isə, boşuna gücənmənin heç bir mənası yoxdur.

   Nəhayət gəlib çıxdıq baxılan “zincirin” mənə görə ən önəmli halqası olan “Anlamaq”məsələsinə. Məncə, Düşünmək nə qədər varlığımızdan xoş xəbər (müjdə) gətirib bizi sevindirsə də, o, yalnız Anlamaq üçün bir vasitə, bir alət olaraq qalır. İnsanın qayəsi, məqsədi, arzusu, muradı-murazı, məramı, istəyi (bəzi sinonimləri bir araya gətirmişəm sadəcə) nəyi isə anlamaq olmalıdır və anlamaqdır. Onu ancaq məhəbbətlə müqayisə edə bilərik: Anlamaq bir bəladır ki, giriftar olmayan bilməz! Anlamaq sevdası, sevgisi ən azından rəhmətlik çox istedadlı novator-şairimiz Əli Kərimin (1931-1969) təbiri ilə desək,  “susuzluğun od vurub köz kimi yandırdığı” dodağın su sevdası kimidir. Təsadüfi deyildir ki, “anlamaq yanğısı” termini də artıq ədəbiyyatımızda vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır. Anlamaq məsələsinin çox vacib olduğunu vurğulayan əsərlər içərisində dahi Ələkbər Sabirin “Sual - Cavab” şeirinin də özünə məxsus yeri var. Adama “görmə!”, “dinmə!” “eşitmə!”, “gülmə!” kimi əmrlər verildikcə, hamısına baş üstə, “yumaram gözlərim”, baş üstə “kəsərəm sözlərim”, baş üstə “qulağım bağlaram”, baş üstə “şamü-səhər ağlaram” dediyi halda, “qanma!” (yəni, anlama!) əmrinə tabe olmur və yüksək səslə, “bunu bacarmam!” deyir.

   Yada salaq ki, oxumaq da, düşünmək də, anlamaq da zehni əmək sferamıza daxil olan anlayışlardır və bu dağ silsiləsinin (ərəbcə-zəncir) zirvəsi anlamaqdır. Burada informasiya ötürülməsi və onun yenidən (yeni ortamda) inşası baş verir ki, bunların hər biri haqqında danışmaq, yazmaq və üzərində dayanmağa dəyər məncə. Biz bunu nitq və ya dərs prosesi üzərində təhlil etməyə çalışaq. Əvvəla qeyd edək ki, Roma imperiyasının görkəmli dövlət xadimi və məşhur tribunu (natiqi) Mark Tulliy Siseron (b.e.ə. 106-43) nitqi 3 hissəyə ayırırdı: natiq, verilən fikir və dinləyici. Fikir-informasiya daşıyıcısı bütün hallarda söz olduğundan, əvvəlcə ona bir neçə kəlmə sərf edək. Məşhur uzunömürlü fransız riyaziyyatçı Jak Solomon (Suleyman) Adamar (1865-1963) özünün çox geniş yayılmış “Riyaziyyat sahəsində icad prosesi psixologiyasının tədqiqi” adlı kitabında sözü “fikrin tabutu” adlandırmışdır. Doğrudanda əgər fikir versək, səsləndirmək istədiyimiz bir fikir beynimizin çox dolaşıq (at işləməz) labirintlərində tam bir canlı ədası ilə dolaşdığı halda, onun sözlə ifadə olunması ilə eyni zamanda hərəkətinə də (azadlığına) son verilir, o fikir artıq ölmüş və söz tabutuna qoyulmuş olur.

   Ağsaqqalın bu ağıllı fikri ilə razılaşmaqla yanaşı, hesab edirəm ki, sözü “fikrin qozası” (məsələn ipək qurdu qozası) adlandırsaq, mahiyyətə daha yaxın olarıq. Doğrudan da içində fikir gəlinciyi olan bu qoza uyğun bir şəraitə (düşünən aktiv bir beyinə) düşərsə ondan əlvan naxışlı kəpənək çıxıb, yeni qurtcuqlaın (fikirlərin) yaranmasına səbəbiyyət verə bilər. Hər iki halda, istər tabutla, istər isə qoza ilə gələn fikrin yeni şəraitdə yenidən inşa olunması, inkişaf edib, yeni fikirlər doğura bilməsi çox uzun sürən ağır bir prosesdir və bunun da birinci pilləsi anlamaqdır. Mən hesab edirəm ki, bir şeyi anladan adam, o şeyin beyində olan modelindən yola çıxaraq anladır. Buna uyğun olaraq anlamaq deyəndə, qəbul edənin beynində adekvat modelin inşa olunmasını başa düşürəm. Fikrin verilmə üsulundan (tabut-qoza) da göründüyü kimi, yeni qurulan model (obraz) onu doğuran modeldən (proobrazdan) xeyli fərqlənə bilər.

   Bunun qarşısını almaq, mümkün qədər az təhriflə (itki ilə) aradan çıxmaq üçün müxtəlif üsullar vardır ki, bunların da hamısının təməlində konsentrasiya (diqqəti cəmləmək) durur. Əgər bu prosesə müəllim-şagird müstəvisində baxsaq görərik ki, müəllim, dediklərinin yaxşı (adekvat, olduğu kimi) anlaşılması üçün əsasən üç şeyə diqqət etməlidir. Birincisi sinifdə eşitmə ilə bağlı konsentrasiya təmin olunmalıdır. Bunun üçün sinifdə yanız müəllimin aydın, səlis nitqi və onun təbaşirinin yazı taxtası üzərindəki “ağacdələn taqqıltıları” hakim olmalıdır. Arı pətəyində doğulan ilk ana arının ilk işi pətək üzərində dolaşaraq digər “potensial anaları” təsbit və məhv etmək olmalıdır və olur. Bunun üçün müəllimin auditoriyada eşitmə konsentrasiyasını poza biləcək hər hansı ocağı, ocaq alışmadan söndürməsi lazım. Müəllimin danışıq tərzi səlis və kifayət qədər yüksək olmalıdır. Zəifləyən diqqəti canlandırmaq üçün, zaman-zaman intonasiyanı dəyişmək və bəzi vacib nöqtələri xüsusi vurğu ilə təkrarlamaqda yarar var deyə düşünürəm. Unutmamalı ki, eşitmə konsentrasiyasını pozan ən başlıca səbəb nitqin yeknəsəkliyidir.  

   Görmə ilə bağlı konsentrasiyanı təmin etmənin ilkin şərti, dinləyicilərin hamısının müəllimi görə bilməsi, onun yazdıqlarını seçə bilməsidir. Yazının taxtadakı yerini və ölçülərini təyin edərkən buna xüsusi olaraq fikir vermək lazımdır. Görmə konsentrasiyasının qorunub saxlanmasında müəllimin hərəkət tərzi və geyim formasının da xüsusi yeri vardır. Çox sürətli hərəkətlər və ya bir yerdə ilişib qalmaq, eyni zamanda həddən artıq səliqəli və ya çox səliqəsiz formada olmaq, görmə konsentrasiyasını fokusunu müəllimin dərsindən ayırıb onun öz üzərinə sürüşdürə bilər ki, bu da arzu olunan deyil.

   Yəqin ki, konsentrasiyalar içərisində təmin olunması və kontrolu ən çətin olanı fikri konsentrasiyadır. Bu konsentrasiyanın pozulması ilə, həmin fərdin dərsi də bitmiş olur. Bunu ayaqda tutmanın bir neçə yolu var ki, bunların da başında əks əlaqə mexanizmi durur. Ola bilər ki, adam guya sənə baxır, amma səni görmür və ya guya sənə qulaq asır, amma səni eşitmir. Bunun belə olmadığın təyin etmək üçün zaman-zaman auditoriyaya və ya ayrı-ayrı fərdlərə sualla müraciət etmək lazım gəlir. Və eyni zamanda onların da anlamadıqları şeylər barədə sual vermələrinə şərait yaratmaq lazımdır və bu şərait dərsin sonunda “xala xətrin qalmasın” şəklində deyil, dərs boyu yaradılmalıdır. Bütün bu həngamə yalnız bir şeyin xətrinə həyata keçirilir, o da dinləyici beynində adekvat modelin yaranmasını təmin etmək. Belə bir modeli olan adam mövzunu anlamış hesab olunur və o da artıq öz növbəsində bu modeldən yola çıxaraq başqalarına həmin mövzunu anlada bilər. Əlavə edək ki, anlatma prosesi əzablı bir iş olmaqla yanaşı, nəticə istənilən kimi olmadıqda adama həm də kədər (ərəbcə - qaralmaq) yaşadır. Xoşbəxtlik ondadır ki, bir anlayanın bizə yaşatdığı sevinc, on anlamayanın gətirmiş olduğu qüssə-kədəri silib-süpürmək gücünə sahibdir, əlhəmdülillah!

   Aşıq Alı demişkən haqqında söz demək istədiyimiz daha “nə qaldı”? Bəli, doğrudur, əməl qalıb. Əməl deyərkən biz bəşər övladı olaraq iş başa düşürük. Yaxşı və pis işlər barədə söhbət aça bilərik. Rəhmətlik Şeyx Nizami Gəncəvi (1141-1209) “Xeyir və Şər” mənzuməsində “Gəncin biri Xeyir, birisi Şərdi; Onlar adları tək işlər görərdi” deyə xeyir və şər əməllərdən söz etmişdir. Xeyirxah iş və ya saleh (yararlı) əməl sahibləri əsasən inanclı insanlar olurlar. Təsadüfi deyildir ki, Adəm babamızın “elminə” görə, mələklərə, “Ona səcdə edin!” əmri verilərkən, əmrə uymayan və “Mən atəşdən, o, isə torpaqdan yaranıb!” deyərək, Adəmə baş əyməyən Şeytan Cənnətdən qovularkən belə demişdir: “Bir haldakı bu Adəmin üzündən qovuluram, mən ondan törəyənlərə sağdan-soldan, öndən-arxadan girişib, hamısını doğru yoldan azdıracam. Amma inanclı və saleh əməl sahibləri istisna olmaqla!”. İnanc və saleh əməlin iş birliyi Şeytanın özünü belə yenmək qüdrətinə sahib olur! Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi oxumaq, düşünmək və anlamaq prosesləri bizi məcazi olaraq “yuxarı” qaldırdıqları halda, xeyir və ya şər əməl sahibi olmaq üçün, “aşağı-yer səthinə” enmək lazım gəlir.

   Elə buradaca “Kərəmi ağlamaq tutur”. Burada maraqlar toqquşduğundan və hərə közü öz qabağına çəkmək istədiyindən, zəruri olaraq Xeyir-Şər qarşıdurması yaranır. Məsələ burasındadır ki, oxuma-düşünmə-anlama zəncirinin nəticəsi “aşağı” enib, maddi gücə çevrilmək yolunda olduğu zaman, yer üzərindəki güclü zorbalar bu nəticəyə sahiblənir və ondan özlərinə sərf edən yöndə istifadə etməyə çalışırlar. Bunu anlamaq üçün atom enerjisindən istifadə olunması tarixinə nəzər salmaq kifayətdir. 1945-ci ilin iyul ayının 16-da ABŞ ilk atom qurğusunu partlatdıqdan az sonra, artıq avqustun 6-da Yaponiyanın Xirosima, 9-da isə Naqasaki şəhərləri təyyarədən atılan atom bombaları ilə yerlə bir edilib, xarabazara çevrildilər. Bunlar əlbəttə şər əməllər idi. Tez bir zamanda (1949) Sovet İttifaqı da atom bombasına sahib oldu və çalışma tempini artıraraq, 1952-ci ildə hidrogen bombasını sınaqdan keçirən ABŞ-dan az sonra, 1953-də özünün hidrogen bombasını sınaqdan keçirdi. Bu sınaqla bağlı bizim dediklərimizi təsdiqləyən bir diqqətəşayan əhvalat da baş vermişdir. Kremlin Qurultaylar sarayında, nəticəsi gözləniləndən çox artıq olmuş bu sınaq münasibətlə verilən banketdə, bu işdə böyük xidməti olmuş və bombanın dəhşətli dağıdıcı gücünü öz gözü ilə görmüş fizik Andrey Saxarov (1921-1989) təklif edir ki, bunun hər hansı məqsəd üçün istifadə olunması cinayət sayılsın, çünki bu istifadə bəşər övladının məhvinə səbəb ola bilər. Banketdə iştirak edən, bu proyektin, o cümlədən SSRİ DTK-sının başında duran Lavrentiy Beriya (1899-1953) isə ona xitabən “Siz fiziklərin işi bombanı hazırlayaraq müdafiə qüdrətimizi artırmaq idi. Vəssalam. Arxası, yəni onun tətbiqi bizə aiddir!”.

   Kimyaçıların icad etdikləri, sinir sistemini müxtəlif dərəcədə iflic edən zəhərli qazlar, eyni zamanda bioloqların icad etdikləri öldürücü mikroblar da atom bombası kimi kütləvi qırğın silahı olaraq hazırlanmış və anbarlarda özlərinin tətbiq saatını gözləyirlər. Daha iki əməl – bir birinin ziddi olan xeyir və şər əməli xatırlatmaq istəyirəm. Onlardan birincisi Vətəni – Siciliya adasının Sirakuz adlı yunan şəhərini, Roma sərkərdəsi Mark Klavdiy Marsellin başçılığı ilə işğala cəhd edən Roma eskadrasını məhv etmək üçün, eramızdan əvvəl III əsrdə yaşamış Arximed (e.ə. 287-212)  dühasının yaratdığı güzgülər sisteminin və daşatan mancanaqların tətbiqi idi ki, bunu xeyirli əməl hesab etməliyik, çünki bu əməl Vətəni qorumaq kimi müqəddəs bir işə xidmət edirdi. Bundan başqa, yenə Arximed dühasının məhsulu olan və haqlı olaraq kaşifinin adını daşıyan qaldırıcı qüvvənin, link və bloklar sisteminin tətbiqi də saleh əməllərdən sayılır əlbəttə. Amma misal üçün rus yazıçısı qraf Aleksey Tolstoyun (1883-1945) “Mühəndis Qarinin hiperboloidi” əsərinin mənfi qəhrəmanı Qarinin icad etdiyi hiperboloid (əslində paraboloid olmalıdır) vasitəsilə bütöv bir şəhəri acımadan yandırmaq istəməsi, artıq bir şər əməlin başlanğıcı idi. Əsərdə müəllifin iradəsi ilə bu əməl baş tutmadı, amma real həyatda belə şər əməllərə hər addımda rast gəlirik.

   Xeyirli bir işi anlayıb, ona düzgün əməl etməyən, onu başqaları ilə paylaşıb xeyir əməl sayını artırmaq istəməyən adamlar haqqında Quran-i Kərimdə “Kitab yüklü eşşək” təbirindən istifadə olunmuşdur. Bu təbir 62-ci Cümə surəsinin 11-ci ayətində, “Tövratı yüklənib, ona əməl etməyənlər kitab yüklü eşşəkdirlər ancaq...” şəklində keçməkdədir. Xorasandan olan böyük İslam filosofu və mütəsəffifi Əl Qəzali (1057-1111) anladıqlarını paylaşmayan və ya paylaşa bilməyən insanları da eşşəyə (yəqin ondan üzr istəyərək) bənzədir. İslam Qərbinin XII əsrin başlarında Qranadada doğulmuş və 1185-də Mərakeşdə vəfat etmiş böyük yazıçı-şairi, filosofu və həkimi, İbn Tüfeyl adı ilə dünyada məşhur olmuş Əbu Bəkr Mühəmməd özünün, elə özü qədər məşhur olan “Hayy ibn Yaqzan” romanında insanları Allahdan onlara qismət olan nuru istifadə açısından dörd sinfə ayırmışdır: 1. Aldığı nurdan heç pay verməyən (mütləq qara cisim və ya eşşək); 2. Heç bir işə yaramayan sistemsiz bilik və tövsiyələri ilə  vəzzariyyət edən (əzik-üzük olmuş metal qutunun bənzəri); 3. Aldığı nuru məqsədli şəkildə müəyyən istiqamətə yönəldərək ehtiyacı olanların yolunu aydınladan (müəllim, müstəvi güzgü bənzəri); 4. Aldığı nuru bir nöqtəyə cəm etməyi, fokuslandırmağı bacaran və bununla da insanların qəlblərində məşəl yandırıb, düşüncələrinə hakim ola bilən (peyğəmbər, paraboloid şəkilli güzgü).

   Digər tərəfdən anlayan və saleh əməl sahiblərindən, Quran-i Kərimdə “iman əhli və səbir edən” insanlar olaraq bəhs edilir. Onlardan 10 nəfərin 100 kafirə, 100 nəfərin 1000 kafirə üstün gələ biləcəyi (ki, tamamilə mümkündür) iddia edilsə də, arxasınca, insanın yaranışdan zəif məxluq olmasını nəzərə alaraq, verilən öhdəçilik, “sizlərdən iman əhli və səbir edən 100 nəfər 200 kafirə, 1000 nəfər isə 2000 nəfər kafirə qalib gələ bilər” şəklində azaldılmışdır (8-ci Ənfal surəsinin 65-66 ayətləri). Mənim aləmimdə ən böyük kafir cahil adamdır və bizim davamız cəhalətə qarşı olmalıdır. Əgər sən tək canına iki cahili imana gətirsən, onlar artıq 4 nəfəri, onlar da öz növbəsində 8 nəfəri imana gətirə bilsələr iman edənlərin (cahil olmayanların) sayı həndəsi silsilənin hədlər cəmi olaraq sürətlə artar və bir qar uçqunu misalı hər tərəfi ağ örtüyə bürüyər. İslamın “Dövri-səadət” adlanan Həzrəti Məhəmməd dönəmində, savadsız ərəb əsgərinə oxuyub-yazmaq öyrədən savadlı hərbi əsir azad olunurdu. Həzrəti Əli ibn Əbu Talibin (599-661) məşhur “Mənə bir hərf öyrədənin 40 il köləsi olaram” kəlamı o vaxt yaranmış və məncə möhtəşəm müsəlman renessansının təməlləri bu sözlər, bu əməllərlə atılmışdır.

   Deyirəm kifayət qədər uzanmış söhbətimizə iki nəfər məşhur zatı qırıq olmayan zatın insanlıq halı ilə bağlı söhbəti və ona gətirəcəyim səbəb-nəticə izahı ilə son verək. Haqqında bəhs edəcəyim hədis Türkiyənin məşhur tribun-şairi Necip Fazıl Kısakürek”in (1904-1983) “Sahte kahramanlar” kitabından əxz olunmuşdur. Millət önündə söhbət edən zatlardan biri İbrahim Ethem (718-777), digəri isə Şakik-i Belhi”dir (VIII əsrin əvvəlləri-810 ) və birinci zat bir müddət ikinciyə xocalıq etmişdi. İlk söz alan tələbə, ona fikir bildirən isə onun müəllimi İbrahim olmuşdur. Mən də bu qısa söhbəti nəzmə çəkdim ki, sizinlə paylaşmağa uyğun olsun: Dedi “Bir şey tapınca şükr edirik Allaha. Tapmayınca səbr edib, batmayırıq günaha”. “Olmaz qürura səbəb bu cür işlər” dedilər, “Küçələrdə dolaşan köpək də belə edər. Bizsə bir şey tapanda, tez onu paylaşırıq. Tapmayanda şükr edib, qarlı dağlar aşırıq”. Göründüyü kimi bunlar çox fərqli fəlsəfələr, davranışlardır. Müəllim deyir ki, xeyirli bir şey əldə edəndə sadəcə şükür etmək azdır, əlinə gələni gecikmədən paylaşmalı, bir şey tapmayanda isə şükür etməlisən.

   Bu cür davranışın səbəbləri barədə fikirləşərkən bilirdim ki, əldə olunandan pay vermək müsbət bir keyfiyyət olmaqla, elə ən böyük şükürdür. Bununla məcazi olaraq elə bil ki, toplanmış məhsulu içindəki alaqlardan təmizləmiş olub, onu özün üçün daha xalis, daha halal vəziyyətə gətirirsən. Amma bu izah məni qane etmirdi. Nəhayət mən bu cür davranışın izahını, “Müsəlmanın andı” adlandıra biləcəyimiz “Aməntü”də tapmış oldum. “Aməntü billahi vəl məlaikətihi və kütubihi və rusulihi...” ilə başlayan bu “And”da müsəlmanın inandıqları sadalanır və sonda da “Kəlmeyi-şəhadət”ə yer verilir. İnanclar içərisində bir inanc diqqətimi çəkdi ki, bu da Allaha, O-nun Mələklərinə, Kitablarına, Elçilərinə, Axirət Gününə inancdan sonra gələn, “Xeyir və Şər qədərinin Allahdan olmasına” inanc idi. Burada dayandım və dedim ki, əgər bu sonuncuya inanırsansa, onda onlara (xeyir və şərə) münasibətin eyni olmalıdır. Odur ki, bir müsibətlə qarşılaşınca dərdi-sərini dost-aşna, qohum-əqrəba ilə paylaşdığın kimi, qismətinə düşən xeyir-bərəkəti də eyni şəkildə, sevə-sevə paylaşman lazım. Müsibət, şər səndən yan ötəndə şükür etdiyin kimi, xeyir-bərəkət səndən yan ötəndə də şükür etməlisən.

   Nəticə olaraq deyə bilərik ki, içdən gələn bir istəklə (mənbə kənarda da ola bilər) yazı yazmaq da bir paylaşmaq işi olduğundan, mən bunu hər zaman sevərək etdim. Potensial oxucular üçün xeyirlərə vəsilə olması diləklərimlə, onları Allaha əmanət edirəm.

   P.S. Bizim Əlibabanın “Qırx qulduru” metodu ilə işləyən “Riyaziyyat” seminarımızda məndən yaşlı ağsaqqalların olmasına baxmayaraq, mənim “Ağsaqqal”a verdiyim tərif xoşa gəldiyindən, verilən ümumi qərarla seminarın ağsaqqalı olduq. Mən bu tərifi verən zaman M.V.Suvorovun (1730-1800) zərbi-məsələ çevrilmiş bir ifadəsindən bəhrələnmişdim: “Ordunun döyüş qabiliyyəti əsgər sayı ilə onların ruh yüksəkliyinin hasilinə bərabərdir”. Mən də dedim ki, “Ağsaqqal olmaq üçün dörd xüsusiyyətin olması zəruridir: yaş, baş, şabaş, paylaş!”. Məncə buradakı “yaş, baş, şabaş” üçlüsü, yazının mövzusu olan “oxumaq, düşünmək, anlamaq” üçlüsü ilə səsləşdiyi kimi, sonuncu “paylaş” da “saleh əməl” ilə tandem təşkil edir.

İsmixan Məhəmməd oğlu Yusubov

Riyaziyyatçı, yazıçı-publisist   

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5