Səid Riyad

Ədəbi prosesə çəpəki bir baxış

Ara-sıra mədəniyyət saytlarında, ədəbi portallarda, hətta sosial şəbəkələrdə qələm adamlarının çağdaş ədəbiyyatımızda mövcud olan müxtəlif problemlərə dair yazıları rastımıza çıxır. Ümumilikdə ədəbi mühitə, baş verən müəyyən ədəbi hadisələrə, yaxud müxtəlif yazarların yaradıcılığına aid olan həmin yazıların sonunda, əksər vaxtlarda, müəlliflər həll yolunu göstərmir. Bundan başqa, ədiblər nədənsə çəkinir, ehtiyat edirmiş kimi davranaraq, problemin özünü qabartsa da onun səbəblərinə toxunmurlar. Bu zaman bəzən “üz üzdən utanar” prinsipi ilə hərəkət edərək problemlərin həndəvərində dolaşır, əsasən də bir ucu hökumətə gedib çıxan mövzulara ya ümumiyyətlə toxunmurlar, ya da həmin mövzunu çox açıb-ağartmaq istəmirlər. Məsələn, AYB-ni və Anar Rzayevi gənclərin yolunu kəsməkdə ittiham edən hansısa ədib AYB haqqında ən sərt sözlər işlətsə də, bu qurumu bəsləyib ayaqda saxlayan hökumətə bircə söz də ünvanlamır. Yaxud hansısa bədii əsərin tənqidinə həsr edilmiş yazını oxuyanda tənqidçinin müəllifin çox xətrinə dəyməməsi üçün əl yeri qoyduğunu görə bilirik. Əksər vaxtlarda isə ədiblər bir qədər səthi məsələlərdəki problemləri dilə gətirdikləri halda, daha irimiqyaslı və əhəmiyyətli problemləri isə görməzdən gəlirlər.   

Buna görə də Azərbaycan ədəbi mühitində mövcud olan bir neçə problem barədə ədəbiyyata aidiyyatı olmayan neytral bir şəxsin yazmalıdır. Əvvəla, Azərbaycan ədibi oxuculardan hər nə qədər çox məlumatlı, hadisələrin gedişatından hər nə qədər çox xəbardar olsa da kənardan özünü görə bilmir. Bu cəhətdən neytral şəxs kənardan hadisələrin və şəxslərin necə göründüklərini ədiblərin özlərindən daha yaxşı təsvir edə bilər. İkincisi isə ədəblərlə sıx münasibəti olmayan neytral şəxsin üzü heç kimin üzdən utanmayacaq beynindən keçən hər bir fikri dərhal qələminə gətirə biləcək.  

Bu səbəbdən bu işi öz öhdəmə götürmək qərarına gəldim. Əslində mənim fəaliyyətimin bir hissəsi yazı-pozuya aid olsa da əbədiyyat sahəsində özümü yalnız oxucu kimi görürəm. Bədii ədəbiyyata uşaqlıqdan meyilli olmağım və illərdir həm Qərb, həm MDB ölkələrində, həm də ölkəmizdə baş verən ədəbi prosesləri də mütəmadi şəkildə izlədiyimə görə özümü pis oxucu hesab etmirəm. Buna görə də yuxarıda qeyd etdiyim kimi, neytral şəxs və oxucu kimi həm Azərbaycanın çağdaş ədəbiyyatı və onun nümayəndələri haqqında fikrilərimi, həm də ədəbi mühitdəki bir neçə əsas hesab etdiyim problemləri yazmaq qərarına gəldim.

Sənət növləri arasında məhz ədəbiyyatı seçib məqaləni bu sahəyə həsr etməyimin isə bir neçə səbəbi var.

Əvvəla, Azərbaycanda heç bir sənət növünün nümayəndələrinin sayı ədiblərin sayı qədər deyil. Yəni ölkəmizdə ədəbiyyatı təmsil edən şəxslərin sayı qədər rejissor, aktyor, rəssam, heykəltəraş, musiqiçi, fotoqraf, rəqqas və s. yoxdur. Əgər yanılmıramsa, təkcə elə AYB-yə üzv olan ədəbiyyat xadimlərinin sayı iki minə yaxındır, üstəlik, bir o qədər də müstəqil fəaliyyət göstərən, heç bir dövlət qurumuna üzv olmayan və hansısa məmur-yazıçının ya özünün, ya da onun mədəniyyət portalının ətrafında birləşən və onun sifarişlərini yerinə yetirən ədib yazıb yaratmaqla məşğuldur. Bundan başqa ölkəmişdə xeyli sayda prokuror şair, deputat şair, hakim şair, polkovnik şair və general şairlərin olmasını da qeyd etmək lazımdır. Yəni hazırda Azərbaycanda minlərlə yazıçı/şair mövcduddur ki, bu da ədiblərdən ibarət böyük ordu deməkdir. Hərçənd, say məsələsində səhvə yol vermiş ola bilərəm, ancaq təkcə sosial şəbəkələrdə rastıma çıxan müxtəlif adlar, təxəllüslər, bu və ya digər ədəbi mövzularda müxtəlif təxəllüslü ədiblərin adlarının tez-tez hallanması, xüsusilə onların bəzilərinin vaxtaşırı nümayiş etdirdikləri epataj nümunələri say cəhətdən bu cür düşünməyimə əsas verir.

İkincisi, müşahidələrimə və araşdırmalarıma görə istər televiziya məkanında, istər sosial şəbəkələrdə ədəbiyyat əhli digər sənət nümayəndələri ilə müqayisədə bir sıra mövzularda daha çox aktivlik və fəallıq nümayiş etdirir, onlar digər sənətkarlardan daha səs-küylü, daha enerjili və daha qıvraq görünürlər. Təbii ki, burada da yersiz, mənasız və bayağı epatajların olduğunu da xüsusi şəkildə vurğulamalıyam.

Üçüncüsü, xeyli sayda ədibin özləri haqda olan böyük iddialarını digər sənət nümayəndələrində müşahidə etməmişəm. Yəqin digər oxucular da bu fikirlə razılaşar ki, istər kifayət böyük qələm təcrübəsi olan, istərsə də qələm təcrübəsi az olan istedadlı və istedadsız ədiblərin böyük əksəriyyəti özləri haqda çox yüksək fikirdədirlər. Belə ki, ədiblər özlərini digər sənət nümayəndələrindən daha mütaliəli, daha savadlı və bilikli, həm də daha ağıllı hesab edirlər. Onların böyük əksəriyyətin iddiaları isə “ölkənin ən istedadlı yazıçısı/şairi statusu”ndan tutmuş, dünyanın ən nüfuzlu ədəbiyyat mükafatı olan Nobelə qədərdir. Mənim heç kimi özü haqqında olan iddiasına görə qınamaq və bu iddiaları qəbahət, çatışmazlıq kimi dəyərləndirmək fikrim yoxdur. Kim özü barədə necə istəyir, o cür də düşünə bilər. Mən sadəcə ədəbiyyat mövzusuna müraciət etməyimin səbəblərini qeyd etmişəm.

Azərbaycanda həqiqətən də fantastik dərəcədə böyük yazıçı/şair ordusu var. Apardığım araşdırmaya görə, bizim ədiblərin sayı aşağı-yuxarı, təxminən elə əhalisinin sayı Azərbaycandan 14-15 dəfə çox olan Rusiyadakı ədiblərin sayı qədərdir. Ədiblərin sayının çox olmasında savayı, bəzən onların həm yazı üslubu, həm adları, həm də təxəllüsləri də bir-birlərinə o qədər bənzəyir ki, şəxsən mən özüm də ooxucu kimi hərdən onların bəzilərini qarışdırır, səhv salıram. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi bu balaca ölkədə nə üçün onlarla, yüzlərlə deyil, minlərlə ədibin fəaliyyət göstərib, yazıb yaratmasının səbəbi barədə heç bir fikrim yoxdur. Lakin burada haşiyəyə çıxıb, Seymur Baycanın məhz bu məsələ barədə bir neçə il öncə məqalələrinin birində işlətdiyi fikirləri bura əlavə etmək istəyirəm.

Seymur Baycan ədəbiyyata bu qədər insanın axın etməsinə dair təxmini belə bir məzmunda fikir bildirmişdi ki, Azərbaycanda yaradıcılıqla məşğul olmaq, tanınmaq istəyən xeyli sayda gənc var və onlar özləri üçün yaradıcılıq sahəsi seçərkən böyük əksəriyyət sonda gəlib məhz ədəbiyyatın üzərində dayanır. Bunun səbəbi isə gənclərin ədəbiyyatın digər sənət nümunələri ilə müqayisədə həm daha ucuz başa gəlməsini, həm də ədəbiyyatı ən asan sənət növü hesab etmələrindədir. Yəni, deyək ki, rejissorluqla məşğul olmaq üçün kamera, işıq, montaj avadanlıqları və s., təsviri incəsənətlə məşğul olmaq üçün rəng, fırça, palitra və digər ləvazimatlar, musiqi ilə məşğulolmaq üçünsə musiqi aləti almaq, üstəlik ən azı solfecio bilmək tələb tələb olunur ki, bunlar hamısı xərc tələb edir. Bundan başqa, musiqi, rəssamlıq, rejissorluqla məğulolmaq üçün də fitri istedad tələb olunur ki, bu bacarıq da hər kəsdə olmur. Bu qədər xərc və həngamənin içində isə həm müftə başa gələn, həm də bacarıq cəhətdən gözə ən asan görünən sənət sahəsi ədəbiyyatdır. Yaradıcılıqla məşğul olub məşhurlaşmaq istəyən gənc hesab edir ki, heç bir xərc və əziyyət çəkmədən, sadəcə Vörd proqramını açıb orda yan-yana cümlələr düzməklə mətn ərsəyə gətirib, ya vəlvələdən, ya zəlzələdən haradasa 2-3 dəfə çap olunub yazıçı/şair statusu qazanmaq qədər asan heç nə ola bilməz. Beləliklə də ədəbiyyata bu qədər kütləvi axın baş verir. Lakin ədəbiyyatın sənət nümunələri arsında nəinki asan, hətta ən qəliz, ən məşəqqətli, ən çox insanı yoran və hətta depressiya salan sənət növü olmasını yazmağa isə ehtiyac yoxdur, bu barədə dəfələrlə deyilib və yazılıb. Lakin ədəbi mühitdə olan say çoxluğunu və gənc ədiblərin ədəbiyyatın ən asan sənət növü hesab etmələrini böyük problem hesab etmirəm. Mənim nəzərimdə digər böyük problemlər mövcuddur ki, mən məhz onlar barədə yazmaq və həmin problemlərin həlli istiqamətində müəyyən çıxış yolları göstərmək istəyirəm.

Ölkəmizdə minlərlə yazıçı/şair olduğu halda, təəssüf ki, ədəbi mühitdə heç bir proses mövcud deyil. Düzdür, ədəbi mühitdə bu və ya digər miqyasda müxtəlif hadisələr baş verir, hətta ara-sıra proses yaratmaq üçün müxtəlif cəhdlər də edilir, bu istiqamətdə süni şəkildə də olsa epataj xaraketrli müəyyən süni gedişatlar gözə dəyir, lakin təəssüflər olsun ki, bunların heç biri prosesə çevrilə bilmir. Mənim fikrimcə, müstəqillik dövründə Azərbaycan ədəbiyyatında sonuncu ən iri miqyaslı proseslər AYO-nun əksmədəniyyət fenomeni kimi təzahür edərək AYB-yə qarşı müharibə elan etdiyi, stereotipləri qırdığı, ədəbi mühitə yeni nəfəs gətirdiyi zamandan başladı və AYO-nun çöküşündən bu günə qədər Azərbaycan ədəbiyyatında həmin miqyasda proses olmayıb. AYO-nun çökdürülməsi, proseslərin qarşısının necə və hansı yollarla alınması barədə də çox yazılıb, çox deyilib. Təkrarçılıq çıxsa da qısa xülasə ilə yazım ki, mütəmadi olaraq AYO-da vaxtilə ağzından alov püskürən gənc və proqressiv yazıçı/şairlərin əksəriyyəti neft pulları hesabına müxtəlif hökumətyönümlü saytlara və fondlara gətirildilər, bununla da AYO-nun vuran əlləri sıradan çıxarıldı. Vaxtilə hansısa dəyərləri ələ salıb onları lağa qoyan həmin gənc ədiblər isə neftdən gələn gəlirlərin sayəsində elə həmin dəyərlərin əsirinə çevrildilər. Beləliklə də AYO tamamilə çökdürüldü, hazırda isə gördüyümüz kimi AYO-nun adı var, özü isə yoxdu. AYB-yə gəlincə isə, bu qurumun nə proses yarada biləcək potensialının, nə bunu etməyə cəsarətinin, nə də meylinin olması hamıya yaxşı məlumdur. AYB formal olaraq ilin müəyyən günlərində, xüsusilə seçkiqabağı sifariş qəbul edib mövcud hökumətin xeyrinə “ziyalı mövqeyi” səsləndirmək və ayrılan dotasiyalardan ipə-sapa yatan mənasız əsərlərə pul ayıraraq müstəqil gənc ədiblərə göz dağı vermək üçün bəslənən qurumdur. AYB-nin bundan savayı nə ədəbiyyata, nə də cəmiyyətə bir faydası var.  

Ancaq Azərbaycanda ədəbi prosesin olmaması heç də o demək deyil ki, ölkədə normal bədii mətn yarada biləcək ədiblər yoxdur. Bunu iddia etmək, bunu dilə gətirmək ən azı cığallıq sayılar. Azərbaycanda az sayda olsa belə ortaya ciddi mətn qoya biləcək potensiala malik ciddi müəlliflər mövcuddur. Hətta Azərbaycanda elə yazıçı\şairlər var ki, onların həm bədii potensialları, həm düşüncə tərzi Qərb ölkələrinin ən trenddə olan, ən çox oxunan ədiblərindən heç də geri qalmır. Təbii ki, burada söhbət minlərlə yazıçı/şair ordusundakı maksimum 50-60 nəfərə yaxın şəxsdən gedir. Məsələ Azərbaycanda bədii əsərlərin hansı keyfiyyətdə yazılmasında, yaxud ədiblərin hansı potensiala malik olmasında deyil. Əslində, Azərbaycan ədəbiyyatında mövcud olan əsas problemlər tamam başqadır.

Azərbaycan yazıçısının maddi və sosial durumunun heç də ürəkaçan olmaması heç kimə sirr deyil. Yazıçı/şair vaxtını, enerjisini, zehni əməyini yaradıcılıq məhsulunun ərsəyə gəlməsinə sərf etməli olduğu halda dolanışıq üçün əksər hallarda ya tərcüməçi, ya redaktor, ya hansısa xəbər saytlarında jurnalist işləmək məcburiyyətində qalır. İstedadlı gənclərin iaşə xidməti sahəsində işləyənlər də olub, indi də var. Bəzən cavan yazıçıların hazırladıqları reportajlarda yaratdıqları bədii təsvirlərdə onların əslində bir növ gözünün qurdunu öldürdüyünü də hiss etmək olur. Əksər hallarda istedadlı yazıçının öz əməyini qeyri bədii əsərə xərclənməsi bir oxucu kimi məni də çox məyus etsə də, bəzən ədiblərin bu cəhətdən tənqidi hədəfini ya bilərəkdən, ya da bilməyərəkdən yanlış istiqamətə yönəltməsi isə təccüb doğurur. İstər fitri istedadlı, istər orta səviyyəli, istərsə də bədii cəhətdən zəif yazıçı/şairlərin bəzən öz hirsini AYB-nin, hətta birbaşa Xalq Yazıçıları Anar Rzayevlə Fikrət Qocanın üstünə tökdüyünün şahidi oluruq. AYB və şəxsən Anarın özünə qarşı səslənən ittihamlar onların ədəbiyyatın inkişafının qarşısını almaqda, dövlətin ayırdığı dotasiyaları faydasız istiqamətlərə sərf etməkdə, hansısa həyata keçməsi mütləq sayılan layihələrə əhəmiyyətsiz yanaşmalarına aid olur.

Burada kiçik haşiyəyə çıxıb daha sonra əsas problemlərin üzərində dayanmaq istəyirəm. Yazacağım bu sözlərə görə oxucu və ədiblərdən dəfələrlə üzr istəyirəm, belə hesab edirəm ki, AYB-yə və Anara qarşı səslənən ittihamların arxasında kiçik riyakarlıq dayanır. Mən Anarın yaxud Fikrət Qocanın kimsənin əlindən qələm almadığını, hiperreallıq dövründə sosial şəbəkələrin böyük KİV-dən də daha çox təsir gücünə malik olduğu dövrdə kimsənin qarşısını kəsməyin qeyri-mümkün olduğunu bir kənara qoyuram. Oxucular fikir veriblərsə, şəxsən Anarı, Fikrət Qocanı tənqid edənlər elə həmin qurumun üzvü olan Xalq Yazıçısı Elçin, yaxud akademik Kamal Abdulla kimi məmur-yazıçıları, əllərində mətbu orqan olan Rəşad Məcidi, deputat Aqil Abbası və s. tənqid etməkdən çəkinirlər, yaxud tənqid etsələr də barıtını bir qədər az edirlər. Məgər onlar AYB üzvü deyillərmi? Və əgər AYB yazıçıların qarşısını kəsirsə, bu fikirdən Kamal Abdullaya, Elçin Əfəndiyevə pay düşmürmü? Bəs düşürsə, niyə o zaman yalnız heç bir dövlət vəzifəsi tutmayan şəxslər, yəni Anar, Fikrət Qoca ittiham edilir? Mənim qənaətim belədir ki, əgər Anar və Fikrət Qoca hansısa nazirlikdə, dövlət, yaxud hökumət qurumunda yüksək post tutsaydılar, onlar da tənqid edilməyəcəkdilər, yaxud onlara ünvanlanan tənqidlərin dozası az olacaqdı. Yaxud əksinə, əgər Kamal Abdulla, Elçin Əfəndiyev kimi yazıçılar heç bir vəzifə sahibi olmasaydılar Anar və Fikrət Qocanın siyahısına onlar da əlavə olunacaqdılar.

AYB-yə gəlincə isə, SSRİ-dən qalma bu mənasız və heç bir ədəbi əhəmiyyət kəsb etməyən qurumun saxlanmasının səbəbini yuxarıda qeyd etmişəm və bu səbəb elə hamıdan çox yazıçıların/şairlərin özlərinə bəllidir. İldə bir neçə dəfə hökumətdən savayı heç kimə xeyri dəyməyən bəyanatlar verməkdən başqa əhəmiyyətli funksiyası olmayan qurumu ədəbiyyatın guya qarşısını kəsməkdə ittiham etmək eşşəyi qoyub palanı döyməkdən başqa bir şey deyil. Mən əminəm ki, nə Anar, nə Fikrət Qoca nə də yaşı səksəni haqlamış köhnə nəslin çoxu heç gənc yazarların əksəriyyətini tanımır, o ki qaldı onların qarşısını kəssinlər. Ədəbiyyatda inkişafının qarşısını kəsən, prosesin mövcud olmamasının səbəbləri tam başqa amillərdən asılıdır ki, bunun da əsas günahı elə ədiblərin özlərindədir.  

Azərbaycanın gənc nəslinin yazıçılarının ən böyük problemlərindən biri bir neçə istisna xaric, onların böyük əksəriyyətinin Azərbaycan dilindən savayı heç bir dil bilməməsidir. Xarici dil müasir ədəbi trendlərdən, dünya ədəbiyyatında hazırda baş verən hadisələrdən isti-isti xəbər tutmaq üçün çox önəmlidir. Hazırda informasiyalar işıq sürətilə yayılır və onlardan xəbər tutumaq üçün operativlik tələb olunur. Azərbaycan ədibinin operativliyini ləngidən amil isə nəinki ingilis, yaxud fransız dillərini, hətta rus dilini də bilməməsindədir. Bu cəhətdən də gənc ədiblər trendlərdən ya ümumiyyətlə xəbərsiz olur, ya da çox gec məlumatlanırlar ki, o zaman həmin informasiya artıq köhnəlmiş və aktuallığını itirmiş olur. Biz sosial şəbəkələrdə yazıçıların/şairləri mütəmadi olaraq dünya və yerli ədəbiyyat nümunələrini paylaşdıqlarını, hazırda oxuduqları nümunələri nümayiş etdirdiklərini görürük. Bəzən bu paylaşımların bəziləri sadəcə görüntü, yəni ədibin “mən mütaliədə artıq bu levelə çatmışam” mesajını ifadə etsə də bəzən hansısa ədib həqiqətən də oxuduğu kitabdan aldığı təəssüratları bölüşmək istəyir. Paylaşılan ədəbiyyatların böyük əksəriyyəti ya klassiklərdən, yaxud 20-ci əsrin nüfuzlu Qərb ədəbiyyatçılarına aid olur. Lakin müasir ədib üçün təkcə klassikləri mütaliə etmək tam kifayət etmir. Müasir ədib püxtələşməsi üçün dünyada baş verən cari ədəbi hadisələrdən, proseslərdən də xəbərdar olmalıdır. Burada Qərb ölkələrində hansı ədəbi jurnalların nəşr edildiyi, Qərb ədəbi platformalarda hansı mövzuların aktual olması, hansı ədəbi müsabiqələrin keçirilməsi və həmin müsabiqələrdə hansı proseslərin getməsini bilmək nəzərdə tutulur. Azərbaycan yazıçısı isə bütün bunlardan ya ümumiyyətlə kənarda qalır, ya da iş işdən keçəndən sonra, çox gec xəbər tuta bilir. Mən şəxsən bunu bir neçə dəfə bir yazıçının/şairin sosial şəbəkələrdə yeni aldığı informasiyanı paylaşdığını və ona şərh verdiyinin şahidi olmuşam, halbuki, həmin informasiya Qərb ölkələri üçün artıq köhnəlmiş hesab edilib. Buna görə də Azərbaycan ədibləri ən yaxşı halda 20-ci əsrin son oniliklərinin mövzularında, hadisələrində ilişib qalırlar. Çağdaş ədəbi dünyadakı trendlərə yadlıq gənc ədiblərin həm yazdıqları əsərlərdə, həm sosial şəbəkələrdə yazdıqları statuslarda, həm də onlarla söhbət zamanı aydın şəkildə nəzərə çarpır. Beləliklə də gənc ədiblərimiz “köhnəfikirli” qalmaqda davam edirlər. Azərbaycan yazıçısının xaricə çıxmasının qarşısını Anar və Fikrət Qocadan daha çox qeyd etdiyim səbəblər və birbaşa xarici dil bilməzliyindən irəli gəlir.   

Heç şübhəsiz, Azərbaycan coğrafiyası üçün yazıçının ana dilinin incəliklərinə qədər bələd olması çox mühüm şərtdir. Amma heç uzağa getməyək, qonşu ölkələrdə belə yazıçıları/şairlər ya əsərlərini MDB oxucularına çıxmaq üçün rus dilində, Qərbə çıxmaq üçünsə ingilis dilində yazırlar. Lap yaxın qonşularımız olan erməni və gürcülər əsərlərini soradan ingilis, fransız, rus dillərinə tərcümə edirlər ki, bu barədə də elə ədiblərin özləri çox deyib, çox yazıblar. Hətta Sovet dövründə Anar, Elçin, Əkrəm Əylisli və digər yazıçılıar da sonradan əsərlərini rus dilinə özləri çevirirdilər.Təbii ki, yazıçının funksiyasının yalnız mətn yazmaqdan ibarət olması, bundan sonrakı proseslərlə, yəni əsərin kitab halına gəlməsi, kitabın nəşrinin, PR-ın qurulmasının, satış prosesinin, əsərin sonradan xarici dilə tərcümə ediliməsənin yazıçıya aid olmadığı mənə də məlumdur. Yəni ədibin işi yalnız və yalnız mətn yazmaqdan ibarətdir, sonrakı proseslərlə ədiblər məşğul olmamalıdırlar. Lakin ədib də hansı coğrafiyada, hansı ölkədə, hansı hakimiyyətin üsul-idarə sistemi altında yaşadığına da bilməlidir.  

Daha bir təəccüb doğuracaq məqam ondan ibarətdir ki, xarici dil bilməyən ədiblər tərcümədən oxuduqları əcnəbi müəlliflərin kitabları haqqında fikir yürdüəndə onun üslubuna, dilinə məftun olduqlarını ifadə edir. Hazırda ölkədə bədii əsərlərin dilimizə orjinal dildən çevrilməsi nadirən baş verdiyi, bədii əsərlərin daha çox ikinci – rus dilindən çevrildiyi bəllidir. Təəccüb doğuran budur ki, bizim gənc ədiblər dilimizə orijinaldan deyil, hətta ikinci dildən tərcümə edilən əsərləri oxuyarkən həmin yazıçının üslubunu, dilini necə müəyyən edib ona məftun olurlar? Təbii ki, bunlar əksər hallarda sadəcə göstəriş üçün edilir. Ümumiyyətlə Azərbaycanın gənc ədibləri özlərini əslində olduqlarından fərqli nümayiş etdirməyə çox meyillidirlər. Onlar süni şəkildə özünü bilikli, mütaliəli, yaxud modern, müasir düşüncəli, avropasayağı zehniyyətdə olduqları barədə az qala qışqıra-qışqıra danışıb, özlərini nümayiş etdirirlər. Bu daha çox, uşaqlıq və yeniyetməlik dövrünü, hətta gəncliyinin bir neçə ilini yalnız kənddə yaşayan gənc ədibin əsələrində süni şəkildə urbanistik amilləri qabartmasında da dərhal hiss edilir. Məsələn, şeirində “radioda blyuz musiqisi səslənir, “blue label viskisi içirəm” kimi misraların müəllifi çox zaman kənddə milli musiqilərin, aşıq musiqisinin sədaları altında böyüyən və “başı xamırlı şaftalı arağı”ndan başqa spirtli içki tanımayan şəxs olur.

Ədəbi trendləri izləyən şəxslərə yaxşı məlumdur ki, adətən xarici müəlliflər sosial şəbəkələrə çox az zaman ayırırlar. Əksər əcnəbi müəlliflər Facebook, Tvitter və digər şəbəkələrdən yalnız bir vasitə kimi istifadə edir, bu platformalarda əsasən, yeni planları barədə məlumatlar verir, öz müsahibələrini, işıq üzü görəcək əsərlərinin anonsunu verir, bir sözlə sosial şəbəkələrdən bir növ oxucu ilə özləri arasında körpü kimi istifadə edirlər. Hətta əksər əcnəbi müəlliflər sosial şəbəkələrdə oxucuları ilə interaktiv ünsiyyət də qurmurlar. Bizim gənc ədiblər əksinə, səhər tezdən gecəyarısına kimi günlərinin çox hissəsini sosial şəbəkələrdə keçirirlər. Bəzən gənc ədibin facebookda səhər tezdən gecə yarısına qədər gah statuslar yazdığını, gah müxtəlif paylaşımlar etdiyini, gah da başqalarının statuslarına rəy yazdıqlarını, bununla da saatlarla şəbəkələrdə ilişib qaldıqlarını müşahidə etmək olar. Müəyyən postun altında 2-3 yazıçının bir-biri ilə etdiyi lağlağılar, “sən məndən istedadsızsan”, yaxud “mən səndən istedadsız olsam da filankəs ikimizdən də istedadsızdır” tipli zarafatlaşmalar onlar haqqında yaınız qeyri-ciddi təəssürat yaradır. Mən hələ günaşırı spirtli içki qəbul etdikdən sonra məzmunsuz, bayağı, gah klassikləri, gah öz müasirlərini aşağılayıcı məzmunda statuslar yazıldığını, tvitlər atıldığını, səhəri gün isə həmin statusların, tvitlərin silinməsini bir kənara qoyuram. Yazıçı/şairlərin təbirincə desəm, ədəbi prosesdə durğunluq hökm sürən ölkədə oxucu qıtlığı, kitab satışındakı zəiflik kimi problemləri olan yazıçının sosial şəbəkələrdə saatlarla, günlərlə nə işi var?! Sosial şəbəkələrin vaxtı necə israf etməsi barədə məlumatlı olmayan yoxdur, onsuz da göz qırpımında keçən zamanı bura xərcləmək nəyə lazımdır? Gənc yazar sosial şəbəkələri bağlayıb ancaq özünü yetişdirməli, dil öyrənməli, dünyada gedən proseslərdən xəbər tutmağa çalışmalı, mənimsədiyi informasiyaları digər qələm yoldaşları ilə də paylaşmalı, ölkədəki mövcud ədəbi problemlər barədə günlərlə baş sındırmalı, başqalarını da bu buna vadar etməli, müxtəlif çıxış yolları axtarıb tapmalıdır.

Azərbaycan ədəbiyyatının zəif nöqtələrində biri də yazıçıların “kruq” söhbətləri, bir-birilərinə paxıllıq etmələri, bəzən qələm yoldaşlarına qarşı yersiz və heç bir məna kəsb etməyən qısqanclıqları və bu qısqanclıqla assosiasiya olunan müxtəlif tipli atmacalar, aşağılayıcı sözlərdir. Bu bölücülük onsuz da yaman gündə olan, irəli gedə bilməyən çağdaş ədəbiyyatın inkişafını daha da ləngidir. Müəyyən mədəniyyət saytı ətrafına toplanan yazıçılar/şairlər yalnız bir-birilərinin və yaxın dost çevrəsinin yaradıcılıq nümunələrinə reaksiya verir, münasibət bildirir, sosial şəbəkələrdə yalnız bir-birilərinin əsərlərini və məqalələrini paylaşırlar. Və bu hallar ədəbiyyatın inkişafının ləngidiyini deyən yazıçıların özləri tərəfindən edilir.    

Gənc yazıçılar/şairlərin dekadent əhval ruhiyyədə olmasına, bədbinlik, ahu-zar, melonxolik duyğulara həddən artıq kökləndiklərini və bu əlamətlərin təksə yaradıcılıq nümunələrində deyil, adi həyatlarında tez-tez müşahidə olunduğunu görmək olar. Azərbaycanın gənc ədibləri daim şikayət edir, nədənsə narazıdır, həmişə deyinir: “Oxucu yoxdur, kitab oxumurlar, dövlət ədəbiyyata qayğı göstərmir, AYB kötük kimi yolumuz kəsib, gürcü və ermənilər dünyaya çıxdılar, biz isə çıxa bilmirik”... Və əsas məsələ də budur ki, illərlə sözügedən giley-güzar eyni lad üstündə təkrarlanır və bir dəfə də olsun Azərbaycan yazıçısı “gəlin nəsə edək” tipli çağırış etməyib.

Ədiblər özlərini ən mütaliləli, bütün günü kitab-dəftər içində olan zümrələrdən bir hesab edir və məntiqlə onlar ölkəni də, ölkədəki hakimiyyətə də, sistemə də yaxşı bələddir. Azərbaycan ədibi çox gözəl bilir ki, dövlət heç vaxt kitaba, təhsilə, ədəbiyyata qayğı göstərməyəcək, ən yaxşı halda müəyyən qlamur nəşriyyat yaradıb bu nəşriyyata da qazanc gözü ilə baxacaq. Onlar AYB-nin nə üçün bəslənməsinin səbəbini də hamıdan yaxşı bilirlər. Və onlar bunu bildikləri və onların giley-güzar dolu səslərinə səs verilməyəcəklərindən xəbərdar olduqları halda yenə də deyinməyə davam edirlər? Nə üçün yazıçı/şairlər qollarını çırmalayıb özləri nəsə etmək istəmirlər? Ədiblər proses yaratmaq üçün özləri səy göstərmək yerinə tənbəlliklərinə sığınıb şikayət edir, oxucu qıtlığından, kitab satılmamasına görə deyinməsi şəxsən mənə heç cür çatmır. Azərbaycan ədəbi anlamalıdır ki, onun taleyinə bu coğrafiyada və bu cür ölkədə doğulub yazıb-yaratmaq yazılıb. Yuxarıda da qeyd etdiyim kimi normal ölkələrdə yazıçının işi ancaq mətn yazmaqdır və o, hazır mətnin sonradan başına gələcək işlərlə məşğul olmur, amma nə etmək olar, bura ki, Azərbaycandır. Azərbaycan ədibi anlamalıdır ki, güman yalnız onun özünədir. Buna görə də Azərbaycan ədəbi şikayətləri, ahu-zarı biryolluq bir kənara qoyub, özündə iradə tapmalıdır və qollarını çırmalayıb özü problemlərin həlli üçün çalışmalıdır. Yuxarıda qeyd etdiyim minlərlə ədib ordusunun arasındakı həmin 50- 60 nəfər bir yerə yığılıb proses yaratmaq barədə düşünməlidirlər. Əlbəttə, “kruq” söhbətləri də bir kənara qoyulmalı, müvəqqəti küsülülüklər və riyakarlıqlara da son qoymaq lazımdır. İndiyə qədər statuslarda yazılan “ədəbiyyat naminə” ifadəsi təkcə sözdə yox, əməldə də icra edilməlidir. Uzun zaman ədiblərin dilindən düşməyən “ölkədə kitab oxuyan yoxdur”, yaxud “kitab satılmır” ifadəsinin əslində kökündən yanlış olduğunu öz kitablarını küçədə satan gənc ədiblərdən biri göstərdi. Bundan başqa, ədiblərin çoxunun bəyənmədiyi Varis Yolçuyevin, Rövşən Abdullaoğlunun, Qaraqanın kitablarını on minlərlə nüsxədə satılması da göstərir ki, kitab oxuyan var, sadəcə oxucuları düzgün yerə istiqamətləndirmək lazımdır. Onlara istiqamət vermək üçünsə oxucularla işləmək lazımdır. Bunun üçün lazım gəlsə kəndbəkənd gəzib insanlara mütaliəni təbliğ etmək, onları oxumağa alışdırmaq, mütaliəyə meyilli olan, amma ciddi nümunələri oxumayanlara isə öyrətmək lazımdır. Maliyyə çatışmazlığını da ianə toplamaqla həll etmək olar. Ədiblər birdəfəlik anlamalıdırlar ki, Azərbaycan yazıçısı/şairi olmalarının taleyi ilə barışmaq və işin altına özünü vermək lazımdır. Azərbaycan ədəibindən savayı, heç kim mövcud porblemləri həll etməyəcək. Bunun yolu isə birləşmək və gücü bir yerə qoymaqdan keçir. Azərbaycan ədibi özündə iradə tapıb passionar olmadıqca hər şey elə bu cür də davam edəcək.