Öz həqiqətin

(povest)

davamı

Snejana Moskvaya getdi. Marina isə körpə uşaqla qaldı. Həftədə iki dəfə də Rüstəmlə görüşürdü.
Marinanın Alyanı sevməsini demək — heçnə deməməkdir. O, uşağı ilahiləşdirirdi. Balaca qız eynən atası kimi qarayağız, dümdüz kəsilmiş iri qaragöz idi. Gözlərinin ucu nə aşağı, nə də yuxarı, ikonalardakıtək dümdüzdür. Burnu düz, ağzı isə pişik balası ağzıdır. Snejananın ağzıdır. Ola bilsin, Oleq gözəldir. O vaxt nifrət hissi Marinanı elə bürümüşdü ki, oğlana heç düzəməlli baxmamışdır. O isə, yəqin, gözəl və kövrəkdir.
Snejana Oleqi atandan sonra Marina indi ona qarşı daha mülayim idi, ancaq görmək istəmirdi. Niyə də görməlidir? Uşağı da göstərmək istəmirdi. O, Aleçkayla heçkəslə paylaşmaq istəmirdi. Doğmaca atasıyla da. Düzünü desək, Oleq də heç israr etmirdi. Ot yeyən heyvan, özündən daha böyük heyvandan, məsələn, vəhşi öküzdən, qorxduğutək, Oleq də Marinadan qorxurdu. Yeməsə də, tapdalayıb keçər.
Hamilə Snejanaya yağdırdığı qarğışları yada salanda, Marina utanıb dəhşətə gəlirdi. Bəs Tanrı eşitsəydi? Şükür, allah səfeh dualara baş qoşmur. O, bu duaları qulaqardına verir. Səfeh nənəni bağışlayıbdır.
Aleçka böyüyür, inkişaf edir, hər ay yeni bir şey bacarırdı: “nənə”, “ver” deyirdi, əl çalırdı.

Payız gəldi, məktəb başladı. Aleçkanı körpələr evinə verməli oldular. Sonra uşaq bağçasına. Hərşey otuz il bundan öncə olduğutək yenidən başladı. Həyatın əvvəlindəkitək eyni kasıblıq da.
Rüstəm kömək etmirdi. Hardan edərdi? Qohum-əqrəbadan gələn natürmortlar ailəyə daşındı. O, iki ev saxlaya bilmirdi. Səkkiz martda dəvə yunundan hazırlanmış yaşıl, qara və qırmızı damalı şərf bağışladı. Tünd, gözəl bir şərf. Rüstəmdən pay bircə bu oldu. Marina heç bir pay-puş da ummurdu. Rüstəm onun həyatına yaraşıq və məna vermək üçün gəlibdir. Onun rolu-işi budur. Marina özünü yalnız Rüstəmin yanında vəhşi öküz kimi aparmırdı. Onun yanında göyərçinə dönürdü. Rüstəmin Marinagildə keçirdiyi iki gün bütün həftəni tarazlayıb işığa bürüyürdü.
Düzdür, kişilər var, dərk də edir, pul da qazanır, evlənirlər də. Amma başqalarının kişiləri.

Saşadan məktub gəldi. Oğlu olub. Adını Maksim qoyublar. İndi oğlanların hamısı ya Denisdir, ya da Maksim. Yermolay adlı bircə adam da yoxdur. Təkcə Soljenisində var.
Snejana yaxşı bir olana ərə gedib, adı Oleqdir. Yenə Oleq. Rusdur, əlləri qızıldır, avtomexanik işləyir.
Marina gözlərini məktubdan çəkdi. Avtomexanik də professor deyil. Fəhlə sinfidir. Saşa bazarda tərəvəz satır. Uşaqlarının həyatı samballı olmadı ki, olmadı.
Ən maraqlısı isə — Snejana Alyanı soruşmurdu: necədir, ölübmü-qalıbmı, nəcə dolanırsız? Snejana, Alya ilə birlikdə öz keçmiş həyatını kəsib atmışdı, çünki Alya da onun keçmiş həyatının bir hissəsi idi. Belə-belə işlər...
Marina, nənəsindən başqa heçkəsə gərək olmayan balaca nəvəsinə çox acıdı. Amma heçnə olmaz... Nənəsinin canı sağ olsun. Nənəsi ölməyib ki...

Səhər tez qalxırdılar. Marina məktəbə, Aleçka bağçaya gedirdi.
Birinci Marina qalxırdı. Nəvəsi, əllərini yanağının altına qoyub şirin-şirin yatırdı. Adamın oyatmağa ürəyi gəlmirdi. Marina işığı yandırırdı. Aleçkanın göz qapaqları qımıldayırdı. İşıq siqnalı onu dərin yuxudan dartıb çıxarırdı.
Sonra Marina otaqda o tərəf-bu tərəfə gedir, döşəmə cırıldayır, servantdakı qab-qacaq yavaşca cingildəyirdi. Bu səs siqnalları Aleçkanı dərin yuxudan çəkib çıxardırdı. Nəhayət, o, gözlərini açırdı. Biraz ağlayırdı. Yuxusu gəlirdi. Böyüməkdə olan orqanizm yatmaq istəyir. Ancaq qalxmaq lazımdır. Bu lənətə gəlmiş “lazımdır” sözü. İstəmirsən, amma lazımdır. Soruşan gərəkdir: kimə lazımdır?...
Rüstəm də Aleçkanı sevirdi, ayağında yelləyir, türkcə mahnı oxuyurdu. Marinanın ürəyi düşürdü: birdən uşağı əlindən salar. Yanında durub nəzarət edirdi.
Rüstəm gülməli oxuyurdu. Marina mahnının sözlərini anlamırdı. Alya sevinirdi. Marina rahat-rahat gülümsəyirdi. Müqəddəs ailə.
Adama elə gəlirdi, həmişə belə olacaq. Ancaq heçnə həmişə olmur. Qonşu qarı dediyi kimi: “Nə qədər təmizləsən də, kirlənəcək, nə qədər içsən də, yenə suzacaqsan...”

Perestroyka gəldi. Sumqayıt hadisələri baş verdi.
Çuşkalar — rayondan gəlmiş azərbaycanlıları belə adlandırırdılar — bulanıq çaylartək şəhərə axışdılar. Erməniləri qırırdılar. Çuşkalar mənzil idarəsinə gedir, sakinlərin siyahısını götürür, erməniləri seçib onların ünvanlarına yollanırdılar. Ölüm evə gəlirdi.
Belə şey 1915-ci ildən, türklərin erməniləri qeyri-insani amansızlıqla öldürdükləri zamandan bəri yox idi. Yetmiş ildən sonra hər şey təkrarlandı. Çuşkalar, ermənilərin arxasınca qaçır, onlarınsa günahları sadəcə erməni olmaları idi. Ermənilər bacardıqları qədər özlərini müdafiə edirdilər. Qarabağ, Qarabağ — bu söz, dağdan yuvarlanan daş kimi bütün ölkəni coşdurub-daşdırmışdı.
Azərbaycanlılar Qarabağı öz torpaqları sayırdı, çünki o, coğrafi olaraq Azərbaycanın ərazisində yerləşirdi. Ermənilər Qarabağı özününkü sayırdı, çünki əsrlər boyu bu torpağı şumlayıb becərmiş, orda məskan salıb yaşamışdılar.
Hər şeyi olduğu kimi saxlamaq da olardı, qoy hər kəs özününkü saysın. Nə fərqi var? Dostluq içində yaşayırlar, vəssalam... Lakin dostluğu nifrət əvəzlədi.
Nifrət — sevgitək məşum duyğudur, ancaq mənfilik işarəsiylə. Nifrət —epidemiyadır. Bütün məkanı əhatə edir və heçbir sərhəd tanımır. Ermənilərdən ruslara keçdilər. Kafirlər müsəlman torpaqlarını tərk etməlidirlər. Azərbaycan azərbaycanlılar üçündür. Bütün başqalar öz yurdlarına getsin. Bu millətçilik mərəzi məktəbə də gəlib çıxdı. Məktəb müdiri-azərbaycanlı ağzını toyuq dalı kimi büzüb bir xeyli susurdu. Uşaqlar səbəbsiz-filansız dalaşırdılar.
Marina özünü nədəsə günahkar hiss edirdi. O, avtobusda getməkdən qorxurdu, dükana girməyə qorxurdu. Ətrafdakı baxışlarda ondan iyrəndikləri oxunurdu. Ona qarşı kobud davranırdılar. Yönələn təhqirlərdən ən yumşağı “rus cələbi” olardı. Bir gün iki üfünət qoxan gənc oğlan, Marinanı həyətin bir küncünə çəkib kərpic parçasıyla başına vurdular. Zərbə düz yox, sürüşən kimi olduğundan başının dərisi soyuldu. Qan elə fışqırdı, sanki, qoyun başı kəsilmişdi. Marina var gücü ilə çığırmağa başladı. Çuşkalar qadının çantasını qapıb qaçdılar.
Çantada cəmi beş rubl və dodaq boyası var idi. Zərbə də — hiss edirdi — həyat üçün təhlükəli deyildi. Demək olar, canını yaxşı qurtarmışdı. Lakin Marina səsini kəsmirdi. Durub qışqırır, ağlayırdı — bu qışqırtıda isə hər şey var idi: şəhərin xəyanəti də, Rüstəmin xəyanəti də. Bir də aydınca anlayırdı: artıq heçnəyi dəyişmək mümkün deyil.

Marina çıxıb getmək qərarına gəlir.
Moskvaya. Uşaqlarının yanına. Onun yeri — uşaqlarının yanındadır. Evli Rüstəmin böyründə oturmaqdan nə çıxacaq?..
Rusiyaya. Moskvaya, Moskvaya...

Vidalaşma anı gəldi.
Rüstəm əşyaları yığmağa kömək edirdi, Marokko apelsinlərinin boş qutuları və paltar qurutmaq üçün işlədilən kəndir topası gətirmişdi. Nə qədər olmasa, köməyi dəyirdi.
Səssizcə kitabları, qab-qacağı qabqardılar. Rüstəm işğuzar görsənsə də, məyus idi. Sonra başını qaldırıb soruşdu:
Bəs mən necə olacam?
Marina:
Sən arvadınla yaşayacaqsan, oğlunu böyüdəcəksən.
Rüstəm anladı ki, o hər şeyi bilir. Avam, indiyədək elə bilirdi, Marina büsbütün ona inanır.
Rüstəm başını aşağı saldı. Yalanı davam etmək istəmirdi. Daha doğrusu, istəyirdi, ancaq artıq bu yalanın heç bir mənası yox idi.
Marina soruşdu:
Oğluna nə olub?
Anadangəlmə ürək çatışmazlığı var.
Təhlükəlidir?
Rüstəm:
Onbeş yaşadək yaşayırlar.
İndi neçə yaşı var?
Beş.
Deməli, on ili qalıb. Biri var öz davamçını böyüdəsən, biri də var... Marina bu haqda düşünməyə belə qorxurdu. O, özünü Rüstəmin yerində təsəvvür belə etmək istəmirdi. Yazıq Rüstəm...
Marina soruşdu:
Nə vaxt evlənmisən? Məktəbin yanına gələndə? Ağlayanda?
Hə...
Bəs niyə demədin?
Deyə bilmirdim. Bağışla...
Rüstəm ağlamağa başladı, ancaq əvvəlkitək yox, başqa cür. Adətən o ağlayanda uşaqtək ağlayardı, sanki istəyirdi ağlamağını görüb ona təsəlli versinlər, sakitləşdirsinlər. O — basqı ağlaması idi. İndi isə kişi kimi ağlayırdı. Üzünü gizlədirdi.
Marina:
Səni bağışlayıram. — Onsuz da Rüstəm öz payını almışdı. İndi haqq-hesab çəkməyin yeri deyildi...
Marina onun başını qucaqladı. Rüstəmin saçlarından doğmalıq və xoş qoxu yayılırdı. Ümumi gələcək onları tərk etmişdi, keçmiş isə qalmış və hüceyrələrin hər birinə hopmuşdur. Nə də olmasa, məhəbbət əsl məhəbbətdirsə, insanda əbədi qalır. Xroniki xəstəlik kimi.

Marina Moskvaya əli boş getmirdi. Özünü toparlayıb mənzilini sərfəli qiymətə — altı min dollara — qonşularına satmışdı. O dövr üçün az pul deyildir. Rubla çevirsən — bir neçə milyondur. Hesab elə, milyonçu olmuşdur.
Marina hər şeyi öyrənmişdi: ya oğlunun, ya da qızının evində pasport qeydiyyatına düşə bilərdi. Müvəqqəti yox, daimi. Daimi qeydiyyatda olandan sonra öz ixtisası üzrə işə düzəlmək olar. Müəllimlərə ehtiyac vardır, çünki heçkəs az maaşa işləmək istəmir. Ancaq az pul da — puldur. Marina qənaət etməyin ustasıdır. O, hətta “Fərdin müasir şərtlərdə sağ qalması” adlı dissertasiya da yaza bilərdi.
Gələcək həyat ona belə görünürdü: Saşa arvadı ilə, iki uşaq — Maksim və Alya. Bir də özü — nəslin başçısı, təsərrüfatçısı və uşaqların tərbiyyəçisi. Cavanlar işləyir. Marina evi saxlayır. Hər şey məntiqlidir. Qarşıda — xoşbəxt qocalıq, çünki öz evladlarına xidmətdən daha böyük xoşbəxtlik yoxdur.

* * *

Qırx dəqiqədən sonra qatar yola düşürdü. Qutular, bağlamalar yerləşsin deyə, bütöv bir kupe alınmışdı. Yola salan Rüstəm idi. Ondan başqa kim olacaq?..
Marina vağzaldan Moskvaya zəng elədi. Moskva kodunu və Saşanın telefonunu yığdı.
Gənc yastı səs:
Alo. — Marina anladı, bu — arvadı Lüdkadır.
Marina qışqırdı:
Saşanı olar?
Marina texnikaya o qədər də bel bağlamırdı, səs yaxşı gəlsin deyə, qışqırırdı.
Evdə yoxdur. Kim soruşur?
Marina İvanovna. Anası.
Lüdka cansıxıcı səslə reaksiya verdi:
Hə... Nədir?
Saşaya çatdırın, gəlirəm. Sabah yox birisi gün səhər saat yeddidə məni qarşılasın, Bakı-Moskva qatarı, dördüncü vaqon, onaltıncı yer...
Marina gözləyirdi ki, Lüdka qələm götürüb hər şeyi yazacaq: qatarın gəlmə vaxtını, vaqonun nömrəsini. Lüdka isə narazı səslə:
Xeyir ola, qonaq gəlirsiz?
Qonaq niyə? Yaşamağa.
Bizə?
Marina təəcübləndi:
Bəs hara?
Lüdka kütbeyin imiş. Ana oğlunun yanına gəlir. Bu haqda uzun-uzadı danışmaq nəyə gərək? Lüdka isə, görünür, başqa cür hesab edirdi: fakt qarşısında qoymaq yox, əvvəlcə icazə almaq lazımdır.
Marina dəstəyi asdı. Vaqona sarı qayıtdı. Rüstəm Aleçkanın əlindən tutmuş, saatına göz atırdı. Marina Aleçkanın əlini öz əlinə alıb:
Get, — dedi.
Marina, qatarın tərpənməsini və ayrılığı bir neçə saniəyə barı gecikdirmək üçün vaqonun yanıyla Rüstəmin təngnəfəs qaçmasını görmək istəmirdi. Rüstəmə yazığı gəlirdi.
Özünə yazığı gəlməli idi — payız yarpağıtək yerindən qopub, nə evi, nə həyəti, heç bilinmir, orda onu necə qarşılayacaqlar. Heç qarşılayacaqlarmı?.. Özünə yazığı gəlməliydi, onunsa özünün üçüncü uşağı olan Rüstəmə yazığı gəlirdi. Görəsən, özünün də bir yazıq oğlu olan bu yazıq oğlan həyatdan necə baş çıxaracaq...
Gözyaşları gözlərini yandırırdı, lakin Marina dişlərini bərk-bərk bir-birinə sıxdı. Əmr verdi:
Get, Rüstəm. Get, arxaya da dönmə.
Rüstəm sözünə baxdı, ona tabe olmağa alışmışdı, geri baxmadan getdi. O, səadətin daha olmadığı, yalnız borc və əzabdan ibarət öz həyatına gedirdi.
Marina bütün gecə yatmadı. Özünə acıması, taleyini danlaması ürəyini yeyib qurtarırdı. Saşanın onu qarşılayıb-qarşılamayacağı da bir tərəfdən üzürdü.
Saşa vaqona yaxınlaşdı, dostlarını da gətirmişdi. Onlar bütün bağlamaları, qutuları cəld balaca “raf” maşınına doldurdular.
Bərk-bərk büründürülmüş Aleçka maşının yanında dayanmışdı. İqlim dəyişikliyinə görə Marina uşağın soyuqlamasından qorxurdu.
Aleçka:
Yuxuda balaca atlar gördüm, — dedi.
Saşa dərinə getmək istəmirdi, soruşdu:
Hə?
Marina anladı: gecə qatar tətrəyir, yırğalanırdı, Aleçkaya da elə gəlib, balaca atların üstündədir.
Marina əyilib öz qızı-nəvəsini öpdü. Yad, biganə adamların içində durmuş uşağa yazığı gəlirdi.
Moskva həyatı başlayırdı.

Moskva

Saşa arvadının şiddətli müqavimətini yatırtdı, Marinayla Alya da onların Brateyevo rayonundakı iki otaqlı mənzilinə köçdülər. Brateyevo — keçmiş kənd adıdır. Marinaya elə gəlirdi, Moskvaya yox, bir-birinə bənzər darıxdırıcı binaları olan Şevçenko şəhərinə düşübdür.
Brateyevoda qalırsansa, Moskvada yaşamağının nə mənası var? Belə halda Tambovda, ya da Tulada da yaşamaq olar.
Snejanayla əri Ximkidə ev kirayələyirdilər. Ancaq Marina ora heç gedib çıxa da bilmədi, dəvət etmirdilər deyə. Snejanayla əri özləri qonaq gəldi, tortla bir şüşə şampan gətirdilər. Aleçkaya — heçnə.
Hiddətdən Marinanın dili də tutulmuşdu. Dörd il qızını görməyəsən, özün də əli boş gələsən. Bu heç cür ağıla sığmırdı.
Moskvaya yola düşəndə Marina qorxurdu ki, Snejana Alyanı onun əlindən alacaq. Bu isə Snejananın ağlına da gəlmirdi. Onun bütün fikri-zikri yeni Oleq idi.
Yeni Oleqin saqqalı və gözləri Çe Qevaranınkına bənzəyirdi. Ancaq beretkasızdır. Təvazökar görünürdü.
Oleq ilə Snejana nəfəslərini yenicə dərmişdilər ki, Marina maraqlanıb mənzil məsələsini öyrəndi: onlar kommunal evin bir otağını kirayələyirdilər. Marina Oleqdən soruşdu:
— Bəs əvvəllər harda yaşayırdınız?
Oleq:
Valideynlərimlə.
Onda da kommunal evdə?
Yox. Bizim üç otaqlı mənzilimiz var.
Marina sorğu-sual edirdi:
— Orda qeydiyyatdasınız?
Hə...
Üç otağın birində yaşamaq daha yaxşı olmazdımı? Bəyəm kirayə daha yaxşıdır? Pulu havaya sovurmaq yaxşıdır?
Snejana sıxıldı. Görürdü: anasının vəhşi öküz ruhu yenə oyanıb, yoluna nə çıxsa, kim çıxsa — fərqi yoxdur — tapdalayıb keçəcək.
Oleq təmkinlə cavab verdi:
Mən ayrı yaşamağa üstünlük verirəm. — Oleq, qaynanasının xoşuna gəlmədiyini görüb çəkinirdi.
Marina başa düşdü: Oleqin valideynləri onun uşaqlı qadınla nigahından narazıdırlar. Snejananı qeydiyyata alsalar, Alya da avtomatik olaraq qeydiyyata düşməlidir. Onlar yad uşaq istəmirdilər. Yad uşaqlar kimə gərəkdir ki...
Marina yol göstərdi:
Mənzili iki başqa mənzilə dəyişə bilərsiz.
Valideynlərim dəyişdirmək istəmir. Oraya alışıblar. Onlarla məhkəmədə çəkişmərəm də.
Niyə? — Marina məhkəmədən savayı başqa yol görmürdü.
Oleq sərt baxışla qaynanasına baxdı:
Çünki bu, mənim prinsiplərimə ziddir. Valideynlərim artıq qocadır, mənsə cavanam. Peşəm var. Hər şeyi özüm qazanacağam.
Lüdka Oleqi dəstəklədi:
Düz eləyirsən. Kişi adamsan...
Lüdka üçün əsas məsələ — debatları bitirib badəni qaldırmaq idi. İçmək həvəskarı idi, üstəlik də masada Marinanın hazırladığı əla zakuska var: qara ciyar paşteti, üç cür salat, “şuba altında selyodka” salatı, isti yeməklərdənsə — sobada bişirilmiş ballı ördək. Yeməyin ətri bütün evi bürümüşdü.
Ailə birləşməsi sağlığına! — Saşa sağlıq deyib badəni başına çəkdi.
Marina fikir verdi ki, oğlu içmir — ard-arda başına çəkir. Öyrəşib. Bundan başqa Marina onun kişiləşdiyini, çiyinlərinin genişləndiyini, boyu atasınınkından uca olsa da, bədəninin Volodkanın bədəninə bənzəməyə başladığını gördü.
Ailə, zakuskaların üstünə düşdü. Maksim, davranış qaydalarına uyğun olaraq çəngəllə yox, daha çox yemək yesin deyə xörək qaşığıyla yeyirdi.
Marina çəngəli onun tərəfinə yaxınlaşdırdı, üstəlik də uşağın əlinin üstündən yavaşca şappıldatdı. Lüdkaya oxşadığına görə Marina Maksimi sevmirdi. Kopiyası idi. Anasındakı kimi balaca gözləri və sərçə burnu vardı. Öz nəvəsini sevmədiyini Marina özü özünə də etiraf etməyə utanırdı. Alyanı özündən də çox istəyirdi, Maksimə isə qanı qaynamırdı. Elə bil o uşaq yaddır. Lüdka bunu görüb inciyirdi: bir uşaqla gəlib bunlarda lövbər salması, beş adamın iki otaqda sığınması sanki azmış. Yataqxanadır. Yataqxanadan başqa da — Maksimi sevmir, sevməməyini heç gizlətməyə də çalışmır. Yad ərazidə öz qayda-qanunlarını yeridir. Evin yiyəsi Lüdka da bunların hamısına dözməlidir...
Ancaq indi kefi kök idi, qabağında gerçək içki, zakuska və desert üçün qızılgüllərlə bəzədilmiş tort var.
Marina şampan içkisini sevməzdi, içəndə gəyirərdi. Qara ciyarın zayını çıxaran ağır, yağlı tortlar da yeməzdi.
Marina ayağa qalxıb mətbəxə keçdi. Mətbəxin işi bitən deyil: sobada pıqqapıq ördək bişirdi. Marina sobanın ağzını açdı. Qaynar hava üzünə vurdu.
Düşündü: “Qazanacaq. Görəsən, nə vaxt qazanacaq? Buna on il gedər. Bütün cavanlığı pul qazanmağa sərf olunar. Pul yığmaq... Hər şeydə qənaət etmək, boğazından kəsmək... Bəs nə zaman yaşayacaqsan?”
Snejana mətbəxə girdi. Susub dayandı. Sakitcə soruşdu:
Ərim xoşuna gəlmir?
Marina təəcüblənmiştək:
Nə işimə qalıb?! Onunla yaşayan sənsən.
Snejana sərt şəkildə:
Ay sağol. Səndən artıq dərəcədə xahiş edirəm, qarışma. Yaxşı? Ondan xoşun gəlmirsə, bir də bura gəlmərik.
Deməli, Snejana öz anasını və balasını yad dilənçiyə dəyişməyə hazırdır. Sövdələşməyə gəlmişmiş ki, vəhşi öküz onun taxılını tapdamasın.
Marina dikəlib Snejana baxırdı. Beş il bundan qabaq aeroporta geyindiyi həmin o qara kostyum. Deməli, indiyədək başqasını ala bilməmişdilər. Həmin pişik ağzı, uşaq gözləritək narahat gözləri. Bunun hamısı əvvəllər də vardı... Bu, keçilmiş dərsdir.
Marina qızını qucaqladı, qızının cücə çiyinlərini hiss etdi. Snejana bir az kənara çəkilərək:
Səndən ördək qoxur.
Bu da olmuşdu — Marinayla öz anası arasında. Ancaq onda kələm qoxusu gəlirdi...
Axı niyə ən yaxın, ən lazımlı insanlar bir-biriləri ilə dil tapmır? Çünki Rusiya Azərbaycan deyil. Orda böyüklərə hörmət var. Yaşca böyük olana müəllim deyirlər. Burda isə — səfeh qarı...

Lüdkanın iki çür əhvalı olurdu: yaxşı və pis. Lüdka univermağın ətriyyat şöbəsində işləyirdi. Gün ərzində adamlardan yorulurdu. Evə kefsiz gələrdi: yemək istəyər, bir də Saşanı qısqanardı. Ona elə gəlirdi ki, əri hamıya lazımdır. Əri bazarda sanki vitrində durub, hər qadın da — minlərlə qadın — yaxınlaşıb tərəvəzə toxunduğutək onun ərinə toxuna bilərdi. Lüdkanın gözündə Saşa şık, cazibəli idi, heç bir rəfiqəsinin əri Saşanın kəsilmiş dırnağı da ola bilməzdi. Kimsə Saşa haqda xoşagəlməz bir şey desəydi, Lüdka sevinərdi. Sanki ərini onun əlindən almaq istəyənlərdən biri azalırdı.
Lüdka evə taqətsiz gələr, keçib masanın arxasında oturardı. Masanın üstündə təmiz salfetkayla örtülmüş yemək olardı. Bu cür bir zamanlar Marina Rüstəmi gözləyərdi. Salfetkanın altında isə — lobya, göyərti, paştet. Tavada — qoyun ətindən lüləkabab. Marina Azərbaycan məktəbini keçmişdi: göyərti və ədva çox olmalıdır. Yazıq Lüdka heçvaxt belə qidalanmazdı. Onun gündəlik yeməyi kolbasayla yumurta, bir də dükan düşbərəsi idi.
Lüdka pis əhval-ruhiyyə içində dinməzcə yeyər, sonra tualetə gedər, ordan isə yüngülləşmiş, şıltaq, gumrahlaşmış qayıdardı.
Üzünü Marinaya tutardı:
Ana...
Sadə el tərzi ilə qaynananı “ana” çağırmaqdan Marinanın xoşu gəlmirdi. Ancaq boş verirdi.
Birinci mərtəbədə qonşumuz var — alkaş Dimka Prozorov.
Marina ürəyində tez qeyd edir: “Prozorov” aristokrat soyadıdır. Yəqin, Dimka səfil aristokratdır.
Deməli, onun üç otaqlı mənzili var, üstündə pul verib iki otaqlıyla dəyişə bilərik.
Marina anlamadı:
Hansı iki otaqlını deyirsən?
Bizimkini, əlbəttə. Bizim axı iki otağımız var. Üç olar. Hərənin bir otağı. Biri — Alya ilə sənə. Biri — Saşa ilə mənə. Üçüncü də — Maksimə.
Marina:
Bəs televizor harda?
Sizdə. Yataq otağında olmayacaq ki.
Deməli, siz öz seriallarınıza baxıb qurtaranacan gözləyəcəyik? Uşağın rejimi var.
Lüdka mehribanca:
Yaxşı da, ana. Vallah, bu məsələni sonra həll edərik. Axı üç otaq iki otaqdan
daha yaxşıdır.
Lüdka qalxıb bir daha tualetə getdi. Oradan yanaqları pörtmüş, işləri xod gedənlər kimi kefi kök, damağı çağ çıxdı.
Marina alkoqolikin mənzilini təsəvvür elədi. O evə girmək asan iş olmaz.
Soruşdu:
Üstünə nə qədər qoymaq lazımdır?
— Beş min. — Lüdka çantasından bahalı siqaret çıxartdı.
Beş min nə ilə?
Necə yəni nə ilə?.. Əlbəttə ki, rublla yox.
Marina dəqiqləşdirdi:
Dollarla?
Lüdka siqaretini yandırdı:
Hə... — Evdə siqaret çəkmək yaxşı deyil — uşaqlar var, ancaq Marina susdu.
Marina təəcübləndi:
Bəs üç otaqda o tək yaşayır?
Ailəsi var, amma qaçıb.
Lüdka ayağını ayağının üstünə aşırıb gözəl-gözəl siqaret çəkirdi. Ayaqları kapron corabda parıldayırdı.
— Qaçsalar da, qeydiyyatda vardılar ki, — məntiqlə Marina qeyd etdi.
Bizimkinə düşərlər qeydiyyata. Biz onları küçəyə atmırıq ki. Onlara iki otaqlı mənzil veririk. Eyni blokda. Vərdiş də az şey deyil...
Marina ürəyində götür-qoy eləyir: “Beş min evin üstündə verilməlidir. Min də — təmirə. Bu da altı. Deməli, uşaqla bir qəpiksiz qalacaqlar. Xəstələnmək də olmaz. Qarşıda isə — tənha xəstə qocalıq gözləyir. Qacalıq həmişə tənha və xəstə olur, uşaqların əhatəsində olsa da.”
Marina qətiyyətlə:
Pulum-mulum yoxdur.
Yaxşı da, ana... Mənzilinizi satmısız. Sizdə bizdən çoxdur.
Hardan bilir? Yəqin, Aleçka ağzından qaçırıb. Aleçka qoca qarılar kimi burnunu hər yerə soxur. İki nəfərin bildiyini də, deyərlər, aləm bilər. Yəni Lüdka bilər.
Marina qətiyyətlə:
Vermirəm! Əlli yaşım var. Götü açıq qalmaq istəmirəm.
Ana... Axı bura gəlmisiz... Burda yaşayırsız. Sizi qovmuram ki. Niyə də köməklik etməyəsiz? Niyə də ailəyə öz payınızı qoymayasız?
Marina oğul böyüdüb, Lüdkanın ərini. Ödəyəcəyi pay da budur.
Marina:
“Yox” sözünü başa düşmürsən?
Yaxşı... Yoxdur — yoxdur. — Lüdka bunu fəlsəfi tərzdə deyib tualetə girdi.
Oradan çıxmaq əvəzi yerə yıxıldı.
Marina onun başının üstündə dayanıb nə edəcəyini bilmirdi. Lüdka at kimi ağırdır. Marina gəlinini kilimin üstünə sürüyüb, kilimin üstündəcə də, xizək kimi, yataq otağına sürüdü. Uşaqlar yanında qaçır, sevinirdilər. Elə bilirdilər — oyundur.
Sonra üçü birlikdə Lüdkanı çarpayıya dırmaşdırdılar. Maksim onun ayaqqabılarını çıxarırdı. Aleçka üstünə yorğan örtürdü.
Uşaqlar Lüdkanın xətrini istəyir, ondan qorxmurdular.

Marina tualeti yoxlamaq istədi, su çəlləyindən bir araq şüşəsi tapdı. Hər şey aydın oldu: deməli, yaxşı əhval-ruhiyyəni Lüdka burdan alırmış...
Axşam Saşa evə gəlcək Marina soruşdu:
Lüdkanın içdiyini bilirsən?
Saşa:
Necə düşünürsən? Sən bilirsən, mənsə — yox?
Oğlu yorğun və acdır. Marina sevgi dolu gözlərilə onun yemək yeməsinə baxırdı. Ac uşağı yedizdirməkdən daha ləzzətli heçnə yoxdur. Yayındırmamaq üçün sual verməməyə çalışırdı, ancaq dözə bilmədi:
Normal, təmiz qız qəhət idi? Gərək elə mütləq tör-töküntü tapardın?
Saşa sakitcə cavab verdi:
Gec idi. Maksim doğulmuşdu.
Bəs mənə niyə yazmırdın?
Saşa sualı başa düşmədi:
Nəyi yazmadım? Maksim doğulanda yazdım.
Arvadının içki düşkünü olduğunu niyə yazmadığını deyirəm.
Sənin bilməyini istəmirdim. İndi bilirsən.
Marina:
Bəs nə edək?
Bilmirəm. Uşağı içəyən ananın üstünə atıb gedə bilmərəm. Lüdkanı da ata bilmərəm.
Niyə?
Yazığım gəlir. Özün düşün: atsam, başına nələr gələr...
Özünə yazığın gəlsin. Sənin öz həyatın nəyə dönəcək...
Deməli, qismət beləymiş...
Saşanın sifəti sakit, şövqsüz idi. Bolodkadakı kimi. Başqasına özündən daha çox acımaq cəhəti isə anasından keçmişdi. Lakin Marina vəhşi öküz inadını mərhəmətlə uzlaşdıra bilirdi. Saşada isə nə inad, nə də şöhrətpərəstlik var. Mərhəmət və taleyə itaətdən başqa heçnə yoxdur.

Marina yuva qurmağa başladı. O, hər yerdə yuva salardı, qatarda gedəndə kupedə də fincanları, salfetkaları düzür, səliqə yaradırdı. Əsl qadındır. Rüstəmin neçə illərdir ondan əl çəkməməsi boş yerə deyildi...
İlk növbədə Marina köhnə “Minsk” soyuducunu atdı. Qırx il yaşı var idi soyuducunun. Qapısını rezin daha kip tutmurdu, içəriyə isti hava girirdi. Yemək xarab olurdu. Marina “Minsk”i Dima Prozorova verdi, evə isə Almaniyanın “Boş” firmasının soyuducusunu aldı. Marina öz müqəddəs xəzinəsinə, öz dollarlarına girib ordan böyük bir məbləğ, altı yüz dollar, çıxarıb evə soyuducu gətizdirtdi. Yeni soyuducu bəyaz, parıltılı, üç buz kameralı, buzu da öz-özünə açılan idi. Bundan yaxşısı dünyada ola bilməzdi.
Onu görcək sevincdən Lüdkanın ayaqları dözməyib qatlandı.
U-ya, — uzadaraq dedi. — Bu sona quşunun qiyməti neçədir?
Marina, təvazö və ürək açıqlığı ilə:
Önəmli deyil, — dedi. Bu, Marinanın evə payı idi.
Lüdka tualetə yollandı. Marinaya görə, əsas məsələni danışmağın vaxtı çatmışdı. Lüdka qayıdıb kefinə kef qatmaq üçün siqarerini yandıranda, Marina elan etdi:
Qeydiyyata düşəcəyəm. — Marinanın tərzidir: soruşmaq yerinə adamı fakt qarşısında qoyardı. — Qeydiyyata düşəcəyəm, — təkrarladı.
Harda? — Lüdka diqqətini artırdı, hətta ayıldı. Baxışı mənalılaşdı.
Marina icəşəntək:
Necə yəni harda?.. Oğlumun yanında. Başqa harda olacaq?...
Lüdka ayılıb sərt şəkildə sözü kəsdi:
Deməli belə. Oğlunuzun bu mənzilə heç bir aidiyyatı yoxdur. Bu mənzili mənə atam alıb. Anamla atam öz qocalıqları üçün yığırdı, amma mənə verdilər, kooperativ üçün. Ərim başqa şəhərdən gəlib deyə. Bu bir.
Marina araya girdi:
Saşa ki burda qeydiyyatdadır...
Lüdka davam etdi:
İkincisi, qeydiyyata düşsəniz, mənzil sahəsinə haqqınız çatacaq, evi də dəyişdirmək istəsək, mənə üçdə bir hissə çatacaq. Evi dəyişdirib məni kommunal mənzilə soxacaqsız.
Aydın oldu: Lüdka Marinaya inanmır və qaynanasından hər cür hiylə gözləyir.
Saşayla yaxşı yaşamağımızı istəsəydiniz, ev üçün pul ayırardınız. Siz isə istəmirsiniz...
Marina, Lüdkanın göründüyü qədər də ağılsız olmadığını qeyd etdi.
Marina mülayimcə araya girdi:
Lüdka...
Marina demək istəyirdi ki, mənzil qeydiyyatı olmayan adam cəmiyyətdən kənarda qalır. Bomj sayılır. Onu nə işə götürürlər, nə də hətta rayon poliklinikasına qeydiyyata salırlar... Lüdka isə heçnə eşitmək istəmirdi.
Lüdka qışqırdı:
Yox! “Yox” sözünü anlayırsız?
Marinanın xəyalında yaratdığı bütün həyat quruluşu partladılmış ev kimi göz qabağında darmadağın olmaqdaydı.
Deyə bilərdi: “Yoxdur — yoxdur. Tanrı bilən məsləhətdir...” Bu pulun bir çıxacağı var idi, o da Saşadan çıxdı.

Saşa bazarda alver edirdi, amma rəqabətə tab gətirə bilmirdi. Azərlərin –Azərbaycanlıları belə adlandırırdılar — tərəvəz işində, onun becərilməsi və satışında xüsusi istedadı var. Onlar ustalıqla alıcıları cəlb edir, sehirbazlar kimi malı soxuşdura bilirdilər. Gənc sarışın qızlara endirimlər edirdilər. Yaşlı xalalardan tərəzi fırıldaqları ilə əlavə pul da qoparırdılar. “Kiloqram” sözünü “tçiloqram” kimi tələffüz edirdilər. Onları nə qədər öyrətsələr də, yenə də yazıq kiloqram “tç” səsiylə qalırdı.
Saşa isə elə durduğu yerdə durardı. Alıcılar onun yanından ötüb keçərdi, öz işinə can yandırmaması Saşanın bazarını soyudurdu.
Alıcılar soruşurdu: “Üzüm xarici üzümdür?” Yanındakı rəqibləri gözlərini bərəldir, sinələrinə döyürdülər: Krasnodar üzümüdür... Ancaq apreldə üzüm hardandır?
Saşa isə razılaşırdı: hə, xaricidr. Deməli, üzüm parniklərdə yetişdirilib, içində vitamin-filan da yoxdur. Elə-belə, bəzəkdir... Sadəcə sudur. Qoxusu da sudur.
Bahalı mal qalıb xarab olurdu. Sahibi cərimələyirdi. Hər dəfə Saşa ziyana düşürdü. O, kimdənsə asılı olmaq istəmirdi, ancaq ikiqat — həm alıcıdan, həm də sahibkardan — asılı olurdu.
Saşa evə yorğun-ağrın, taqətsiz qayıdırdı.
Marina onu yedizdirər-içizdirir, canla-başla dinləyir, gözləri ilə balasını oxşayırdı. Soruşurdı:
Evə daha erkən gələ bilmirsən?
Öz palatkam olsaydı, ora Əhmədi qoyardım, özümsə evdə, sənlə uşağın yanında oturardım.
Marina anlamadı:
Əhməd kimdir?
Muzdlu işçi. Tacikdir.
Onu tanıyırsan?
Yox əşi. Onların hamısı Əhməddir. Taciklər azərlərdən daha təvazökardırlar. Daha az oğurlayırlar.
Onda onu qoy.
İlkin kapital olmalıdır. Bilirsən, palatka neçəyədir? Üç min dollara.
Məbləği eşidən Marina yerindəcə donub qaldı. Üç min — evinin yarı qiymətidir.
Palatkanı metronun yanında qoyardım, qeydiyyatdan keçərdim, yerin pulunu ödəyərdim və — irəli. On faizi Əhmədin, qalanı isə özümün olardı. Təmiz gəlir. Kiçik kapitalizm.
Marina maraqlandı:
Daha ucuz palatka var?
Pul yerə görə verilir, palatkaya görə yox. İmzalayanlara ödəməlisən.
Pul verməsən olmaz?
Olar. Ancaq onda alver eləməyə imkan verməyəcəklər.
Marina anladı:
Mafiya?
Hərənin öz qabı var. Qazanmaq istəyirsənsə, xərcləməlisən.
Saşa, uşaqlıqdakı kimi çörəyi geniş dişləyərək yeyirdi. Adam baxanda kövrəlirdi.
Marina qalxıb mətbəxdən çıxdı. Bir neçə dəqiqədən sonra qayıdıb Saşanın qarşısına otuz dənə yüz dollarlıq pul qoydu.
Saşa onları iki əliylə götürdü, üzünə yaxınlaşdırıb öpdü. Yəqin, elə bilirdi, yuxudadır. Ona görə yoxlayırdı ki, görsün — yuxudadır ya yox.
Marina təəcüblə:
Neyləyirsən? Kirlidir axı...
Sənin pulların kirli deyil. Onlar müqəddəsdir. Yarım ildən sonra hamısını sənə geri qaytaracağam...
Marina güzəştlə:
Yaxşı görək. Nə vaxt imkanın olar, onda da qaytararsan.
O, öz yardımçı rolu ilə fəxr edirdi. İçində hər şey nəğmə çalır, işıq saçırdı.
Saşa yoxladı:
Heyfin gəlmir?
Marina başını buladı:
Yox... — Dediyi büsbütün həqiqət idi.
Divarın o biri tərəfində Lüdka kimsə ilə telefonla danışırdı. Qalın səsi ilə nəsə danışırdı. Ondan xəbərsiz və onun arxasında hansı tarixi hadisələrin baş verdiyindən xəbərsiz idi.

Marina, yenə də Lüdkadan xəbərsiz, yerdə qalan pullarını MMM bankına apardı. Bu bank haqda televizordan eşitmişdi. Heçbir proqram Lenya Qolubkovsuz keçinmirdi. Lenya, Çapayev kimi xalq qəhrəmanına dönmüşdü. O, xalqın heçnədən varlanmaq röyasını həyata keçirirdi.
Camaat avamca inanırdı: pulu banka qoysa, pul ağactək artacaq. Qoçaq Mavrodilər, xalqın bu avamlığı və sadəlövhlüyündən, üstəgəl iqtisadi savadsızlığından istifadə edirdi. Elə bir piramida yaratmışdılar ki, o, hökmən uçmalıydı. Uçdu da. Maraqlısı da bu idi: aldadılmış müştəri kütləsi Mavrodinin hiyləgərliyinə inanmaq istəmirdi, mitinqlərə yığışaraq onu müdafiə edirdi.
Marina mitinqə getmədi. Hər şeyi bir andaca anladı. Marinada sadəlövhlüklə biclik həmahəngdir. Ona görə də həm xalqı, həm də Mavrodini anlayırdı. Bir də onu anladı ki, pullar ona birdəfəlik “sağol” deyib gedibdir. Qaytarmaq mümkün deyil.
Marinanın ağzı qurudu — qanına adrenalin sıçradı. Bu yolla insan orqanizmi stressə cavab verir. O, tez-tez xaç çəkib “Atamız” duasını başdan ayağa oxudu. Bundan başqa nə etsin? Milisə qaçmayacaq ki.

Yarım il keçdi. Saşa pulları sadə bir səbəbdən qayrata bilmədi. Səbəbi öncədən görmək mümkün idi. Rəqiblər gəlib palatkanı yandırdı. Səhər Saşa metrodan çıxanda külə dönmüş palatkasının dəmir dirəyini gördü. Üç min tüstüyə dönüb göyə sovrulmuşdu.
Saşa, palatkasıtək özü də öz içində yanmış, yaralanmış, evə gəldi. Qəflətən Marina anladı: Saşanı palatkasıyla birgə yandıra bilərdilər, ya da binanın blokunda güdüb güllələyə bilərdilər. Ancaq palatkayla kifayətlənmişdilər. Şükürlər olsun... Marina tez-tez xaç çəkə-çəkə “Allah, özün kömək ol...” deməyə başladı.
Tanrıdan başqa üz tutulası kimsə yox idi...

Narazılıqlar yığışıb çoxalır, kritik həddə çatırdı. Günlərin bir günü də partlayış baş verdi.
Səbəb, həmişə belə vəziyyətlərdə olduğu kimi, boş bir şeyə görə idi.
Uşaqlar oyuncaq üstündə dalaşmışdı. Marina Alyanın, Lüdka isə, təbii, Maksimin tərəfini saxladı. Uşaqları qoyub şəxsiyyət təhqirlərinə keçdilər, sözün əsl mənasında bir-birini döyməyə başladılar.
Saşa otağa girdi, Lüdkanı dartıb anasından ayırmağa başladı. Lüdka isə döyüş itləritək döyüşürdü. Saşa qrafindəki suyu onun üstünə tökdü. Lüdka bir anlıq aralandı. Saşa onu əllərilə tutdu, hara aparacağını bilmədi, balkona sürüdü.
Lüdka bağırdı: “Məni balkondan atacaq!” Uşaqlar ulaşdı. Saşanın sifəti heyvan sifətinə dönmüşdü. Marina qorxuya düşdü — birdən oğlu həqiqətən də gəlini yeddinci mərtəbədən aşağı atar. Sonra da həbsxanaya düşər.
Marina Saşanı Lüdkadan ayırmağa cumdu. Bir təhər ayıra bildi.
Lüdka hönkür-hönkür ağlayırdı. Saşa əsirdi, əsəbdən əsməcə tutmuşdu. Marinanın ağzı qurumuş, dili yuna dönmüşdü. Yaxşı ki, araya qan düşməmişdi.
Yatmağa dağılışdılar. Axşam saat onbir idi.
Gecə Marina yatmadı. Narazılıqların heçyana yoxa çıxmayacağını, əksinə, çoxalacağını anlayırdı. Zaman keçdikcə ziddiyyətlər yox olmur, kəskinləşir. Marina Lüdkanın sərxoşluğuyla heçvaxt barışmayacaq. Lüdka isə, mənzildə ildırım toputək gəzən və rastına çıxan hərşeyi yandırıb-yaxan deyingən qarıyla yola getməyəcək.
Lüdkanın öz həqiqəti var idi: spirtli içkiyə olan həvəsi atasından keçmişdi. İrsi xəstəlikdir. Başqa xəstəliklər kimi. Məsələn, şəkər xəstəliyi. Niyə şəkər xəstəsi olmaq ayıb deyil, alkoqolik olmaq isə ayıbdır? Onun sevimli şairi Vısotski də alkoqolik idi. Heçnə də olmadı. Düzdür, tez öldü, amma çatdırıb çox şey elədi.
Əlbəttə, müalicə olunmaq olar, ancaq, deyirlər, qadın alkoqolizmi pisdir, müalicəyə tabe olmur. Özünü kodlaşdıra bilərsən, ancaq onda sən sən olmursan — başqası olursan. Tikilmək olar, dözə bilməyib içərsənsə — bir saatın içindəcə ölərsən. Belə risk nəyə lazımdır? Qoy necə var, elə də qalsın. (Tikilmə — spirtli içki asılılığından müalicə yollarından biridir. Yançaq əzələlərinə “Esperal” kimi maddəylə dolu özəl kapsula yerləşdirilir. Tikiş qoyulandan sonra maddə qana qarışır. Alkoqol qanda bu maddə ilə qarşılaşdığında, insanın halı pisləşir, qəflətən ölə bilər.-Tərc.)
Marina, otağın ortasına qoyulmuş bir şkaftək ona mane olurdu. Oturduqları yerdə hardansa qaynanası peyda olub, səssiz-səmirsiz bir yerdə durmaq əvəzi rəhbərlik edir, başqasının ərazisində öz qayda-qanunlarını yeridir. Buna heçbir heyvan dözməz: boğazını gəmirər, buynuzuna keçirər...
Bu gecə Marina yatmadı. O, Saşaya görə qorxurdu. Çıxılmaz vəziyyətdə qalıb, həqiqətən də bir gün Lüdkanı ya balkondan aşağı atacaq, ya da unitazda boğacaq. Sonra da neçə il iş kəsəcəklər.
Yaxşısı budur, özü çıxıb getsin. Özünüləğv etsin. Amma hara getsin? Snejananın yanına getmək mümkün deyil, könlü də istəmir. Qalır dövlət. Qaynar nöqtələrdən gəlmiş qaçqınlarla məşğul olan miqrasiya xidmətləri var.
Hardasa qaçqınları növlərə ayırıb məskunlaşdırırlar. Harda olduğunu öyrənmək lazımdır. Hansısa qaçqınlar düşərgəsindədir.
Səhərə yaxın Marina qərara gəldi: Alyanı anasına verəcək. Özü — qaçqınlar düşərgəsinə yollanacaq. İndiki vəziyyətindən daha da pis olmaz. Özünə görə narahat da deyildi. Marina mağarada da yaşayar, gündə bir tikə quru çörək də yeyər. Təki uşaqları yaxşı dolansın.
Səhər saat altıda Marina ayağa qalxdı. Kiçik bir məktub yazdı. Sonra çıxıb getdi. Çantasında beşyüz rubl varıydı.

Ruslar Özbəkistandan, Bakıdan, Çeçenistandan qaçırdı...
Qaynar nöqtələrdən gəlmiş köçkünlərlə məşğul olan məmurların başlarına azqala hava gəlirdi. Bircə məqamda hər şeyini itirmiş insan seli onların üstünə gəlirdi. Biri hər şeyini itirəndə, ətrafda isə heçnəyini itirməyənlər, öz evlərində yaşayanlar, öz qablarından yemək yeyənlər gəzəndə, ədalətin tarazlığı pozulur. İncimişlər də — dəqiq desək, ədalətə zidd olaraq incidilmişlər də — it kimi yarıheyvana dönürlər: onlar nifrət də eləyir, hürür də, yalmanır da. Yağlı tikə uğrunda adamı dişləməyə də, atılan tikəni birinci tutmaq üçün yuxarı hoppanmağa da hazırdırlar.
Marinaya nə yalmanmağa, nə də hoppanmağa gərək olmadı. O, sakitcə avtobusla Ağ evin yaxınlığındakı qeydiyyat məntəqəsinə gəlib çıxdı. Onu, özü kimisilərlə birgə qeydiyyata aldılar. Qaçqınların çoxu Bakıdan idi, bu da adamı sevindirirdi. Elə bil müharibədə həmyerlilərinlə rastlaşırsan.
Qeydiyyatdan sonra avtobus gətizdirib hamını Bolşevo stansiyasındakı boş sanatoriyaya apardılar.
Bəzilərini sanatoriyada yerləşdirdilər, Marinanınsa bəxti gətirdi: onu, sanatoriya xidmətçiləri üçün qırmızı kərpicdən yeni tikilmiş bir evə məskunlaşdırdılar. Xidmətçilər gözləyər, onların sahəsi var. Qaçqınlarınsa heçnəyi yoxdur.
Marinaya iki otaqlı mənzildə ayrıca bir otaq düşdü.
Qonşu otağa Çeçenistandan rus qaçqın qadın Verka ilə on yaşlı qızı Allanı yerləşdirdilər. Belə balaca uşaq üçün Verka bir qədər qoca idi. Əlli yaş vermək olardı. Bəlkə gec doğubdur.
Qız, koreyalılara bənzəyirdi, Verkadan əsər-əlamət yox idi. Bəlkə oğurlayıb. Bəlkə də əri koreyalı idi.
Verka dəhşət şeylər danışırdı: yaraqlılar gəlib işkəncə verir, camaatın dişlərini çıxarırdılar. Marina qulaq asıb yerindəcə donurdu. Bəxti, demək, gətiribmiş: bircə dəfə başından, o da yavaşca, vurmuşdular.
Marina soruşdu:
Axı nəyə görə?
Necə yəni nəyə görə? Rus olduğumuz üçün.
Dünyanın ağlı qaçıbdır. Erməniləri erməni olduğu üçün öldürürdülər. Yəhudiləri — yəhudi olduqları üçün. Rusları da — rus olduqları üçün.
Marina:
Bəs dişləri nə ilə çəkirdilər?
Kəlbətinlə... — Verka ağzını açıb körpə uşaqlarda olduğutək ağzının dərinliyindəki çılpaq damağını göstərdi...
Marina təəcübləndi. Verkanın qabaq dişləri yerindəydi, kök dişləri yox idi. Yaraqlılar kəlbətinlə işləsəydi, asanlıqla əlçatan dişləri, yəni qabaq dişləri dartıb çıxarmalıydılar.
Marina, Verkanın aferist və hoqqabaz olmasından şübhələnirdi. Qaçqınların içində necə adam desən varıydı. Camaatın yazığı gəlsin deyə, bəziləri özünü kasıb göstərir, cır-cındır geyinirdi. Digərləri, əksinə, qır-qızıllarını taxıb özlərinə elmi adlar verirdilər.
Marksist-leninist fəlsəfəsi üzrə həqiqi professor da vardı. O, yaxşı yemək bişirirdi deyə, ixtisasını dəyişib aşbaz olmuşdu. Sanatoriyanın mətbəxində çalışırdı.
Qaçqınlara gündə üç dəfə yemək verilirdi. Pis yedizdirmirdilər, ona görə də heçbir mağaradan və quru çörək parçasından söhbət ola bilməzdi.
Verka ayda bir dəfə Moskvaya, Erməni döngəsinə gedirdi. Orda Qırmızı Xaç uşaqlara məvacib verirdi. O pula pul demək olmazdı.
Marina yerini rahlayıb qonşu bağ evlərində özünə dolanışıq yeri tapdı.
Sanatoriyanın ətrafında yeni rusların kərpic kotecləri vardı. Marina pəncərə silir, ev yığışdırır, yemək bişirirdi. Saatına iki dollar verirdilər. Bu, Erməni döngəsində verilən qəpik-quruş deyil.
Verka ali təhsilli olduğunu, ona görə də varlı adamların dalınca zir-zibil yığmağı özünə yaraşdırmadığını deyirdi. Onun öz sözüylə desək — göt silə bilməzdi... Marina belə hesab etmirdi. Göt də silmək olar. İşləmək ayıb deyil. Oğurluq eləmək ayıbdır.
Yeni ruslar və onların arvadları Marinayla ünsiyyət qurmurdular. Ediləsi işi deyir, işə qəbul edir, pulunu ödəyirdilər. Şəxsiyyət kimi Marina onlara tamamilə maraqsız idi.
Sahiblərin ikinci kateqoriyası — varlı təqaüdçü qadınlardır. Keçmiş olanlardandılar. Keçmiş həyat yoldaşları, keçmiş gözəlçələrdir. Onlar Marinayla tanış olur, vəziyyətini öyrənir, dinləyir, təsəlli verirdilər. Marina həvəslə onlarla əlaqəyə girib tezcə götür-qoy edirdi: bu dostluqdan nə qoparmaq olar? Ancaq heçnə qoparmaq olmurdu. Olsa-olsa — köhnə pal-paltar. Dostluq dostluq yerində, pullar isə — ayrıca.
Marina, zəhləsi getmiş Lüdkadan canını qurtardığına görə xoşbəxt idi. Ayrılıqda nifrət şiddətlənmişdi. Gəlinini yada salanda sözün əsl mənasında qadını əsməcə tuturdu. Aleçka üçün darıxırdı, beş yaşlı qızın böyüklərlə bir otaqda yatmasından əzab çəkirdi.
Alyasız həyat bir qədər mənasını itirmişdi. Sadəcə sağ qalmaq həyatın mənası ola bilməz. Marina, özü kimi məğlub olmuşların əhatəsində idi. Bu, adamı bərabərləşdirir və sakitləşdirirdi. Marina, professor-aşbaz ailəsindən başqa heçkəsə paxıllıq etmirdi. Professor Bakıdan öz arvadı ilə birgə çıxıb gəlmişdi, onlar, Qoqa ilə Maqoqa kimi əlləri
qoynunda yan-yana gəzirdilər. (Qoqa və Maqoqa — dini kitablarda Yəcuc və Məcuc kimi də adı keçən iki mifik xalq adıdır. — Tərc. )
Marina da uşaqlarının ayağına dolaşa-dolaşa yox, bax beləcə — əlləri qoynunda gəzmək istəyirdi.
Xoşbəxtliyin yoxluğu sağlamlığa ziyandır. Beyin narazılıq hormonu ifraz edir, insan da nəm çəkmiş royal kimi kökdən düşür. Xaric səslər çıxarmağa başlayır. Cütlük olmalıdır. Dəst olmalıdır. Marina öz dəstsizliyini gizlədirdi, amma gözlərinin dibindən yalnızlıq oxunurdu.
Rüstəm, hardasan? Əslində, harda olduğu məlumdur. Öz arvadı İradənin yanında. Başqası lazımdır. Kim olur-olsun...
Aşağı mərtəbədəki qırx yaşlı mühasib Qalina özünə nişanlı tapmışdı. Amma heçkəsə göstərmirdi. Yəqin, utanırdı. Paxıl Verka fərziyyə yürüdürdü: Qalina təmənna üçün ərə gedir. Lakin əsl sevgi də elə təmənnadır, faydadır. İnsan güclü duyğu alır, güclü duyğu da verir. Bərabər mübadilədir.
Bir gün Qalina gəlir, özü də sözlü adama oxşayır. Nişanlısının qohumu var. Qoca deyil, 55 yaşındadır. Ailə qurmaq üçün biri ilə tanış olmaq istəyir. Moskvada öz mənzil sahəsi, şəhər kənarında da odunla istiləndirilən, hamamı-tualeti olmayan bir evi vardır. Elanlarla tanış olmaqdan qorxur, necə adama rast gələcəyini bilmək olmaz. Vasitəçi ilə tanış olmaq daha yaxşıdır. Qalina Marinanı məsləhət bilmişdi.
Marina xatırlatdı:
Axı yaşlıyam.
Guya o cavandır?
Verka:
Bu altmış yaşlı pergüntlar otuz yaşlı axtarır. (Henrik İbsenin “Per Günt” dram əsərinin qəhrəmanının adından yaranmış söz. Qocalanadək bir qadının yanında qərar tutanmayan kişilərə işarə. - Tərc.)
Qalina açıqladı:
Otuz yaşlı olmaz. Ürəyi xəstədir.
Marina şübhələndi:
Onda öləcək ki...
Ölər — evi sənə qalar...
Qalina telefon nömrəsini qoyub getdi. Sanballı görünməkçün Marina iki gün gözləyib zəng etdi.
Səsindən bəsit adama oxşayırdı. Zabit səsidir. Hə, nə olsun? Rüstəm də hərbçi idi. Bəs kimlə tanış edəcəklər? Nobel laureatı ilə?
Görüş haqda razılaşdılar. Namizəd özünü təqdim etdi:
Adım Vladimir Konstantinoviçdir. Sizi “Sokol” metrosunun yanında gözləyəcəyəm.
Marina təklif etdi:
“Belorusski” daha yaxşıdır.
Niyə?
Mənə daha yaxındır.
Marina Moskvanı tanımırdı deyə, yolu azmaqdan qorxurdu.
Soruşdu:
Bəs sizi necə tanıyacağam?
Əlimdə qazet olacaq. Soyadım Mikolayçukdur.
Soyadınız nəyimə gərəkdir? Milisioner deyiləm ki...
Görüş gününü, saatını, yerini təyin etdilər.
Görüş yerinə bir zamanlar Rüstəmlə tanış olmaq üçün getdiyi kimi getdi. Lakin xallı şərfdə deyil, başında beretka ilə, saçlarının yarısı ağarmış, boyanmamışdı deyə.
Marina vağzaldan çıxdı, metroya qədər addımladı, birdən Vladimir Konstantinoviçi gördü. O, boz plaşda, ucaboylu və qələmqabı kimi düzkünc idi. Boz saçları arxaya daranmışdı, dik burunlu, boz sifətli. Meyid sifətitək. Əlində, danışıldığı kimi, qazet tutmuşdu.
Marina dayanmadı. Addımlarının sürətini azaltmadan ötüb yanından keçdi. Eyni bu qətiyyətli yerişlə platformayadək addımlayıb elektriçkaya girdi. Elə həmin anda qatar yerindən tərpəndi. Marina sevindi, sanki təqibdən qaçırdı.
Yol boyu pəncərəyə baxırdı. Həyat hekayəsi tamamilə tərsinə təkrarlanmışdı. Telefonla tanışlıq. Əldə qazet, taleyin dəyişəcəyinə ümid. Ancaq o vaxtlar bu yüngül idi, qaçaraq, əl-ələ tutaraq idi. İndisə Vladimir Konstantinoviç, dikinə qoyulmuş tabut təki dayanmışdı. Sifəti də tabut sifəti idi. Hardasan, Omar Şərif? Hardasan, cavanlığım, öz şəhərim?
Marina səssizcə ağlayır, çöçələ barmağıyla gözünün yaşını silirdi. Öz otağına girəndə isə, paltarını soyunmadan çarpayıya yıxılıb var gücü ilə hönkür-hönkür ağladı, eynən bir zamanlar o Bakı həyətinin ağzındakı kimi. Duyğu da eyni idi: büsbütün çarəsizliyə məhkumluq, nəyisə dəyişdirməyin də mümkünsüz olması duyğusu. Yəqin, uçqun altında qalmış şaxtaçı özünü belə hiss edər.
Marina ulayır, sanki həyatla vidalaşırdı. Qız isə dayanıb, qara balaca koreyalı gözlərilə qorxa-qorxa baxırdı.

Verka firmada iş tapmışdı: qida əlavələri yayırdı. Hər satılmış dəstdən faiz alırdı. Gəliri öz israrlılığından asılı idi. Verka, ensefalit gənəsi kimi adamlara yapışırdı. Malı almaq mübahisə etməkdən daha asan idi.
Marina dəmir sərtliyi göstərdi. O, heçbir əlavələrə inanmırdı, üstəlik — yenə növbəti bir Mavrodinin insan sağlamlığı üzərində biznes etməsindən şübhələnirdi. Verka and içir, qaraçılartək sinəsinə döyürdü. Bununla belə Marina dirənə bildi. Onun məqsədi vardı: pul yığıb yayda Aleçkanı harasa aparmaq istəyirdi. Aleçka üç ay təbiət qoynunda olacaq, yeni ruslardan da yaxşı. Əlbəttə, onlara çata bilməz. Amma yenə də — səma hamı üçün birdir, hava da hamı üçün birdir.

Qaçqınlar düşərgəsində təşviş başlamışdı. Sanatoriya rəhbərliyi, evi boşaldıb qanuni sahiblərinə verilməsini tələb edirdi.
Hər tərəfin öz həqiqəti var idi. Qaçqınlar, dövlətin qurbanı olduqlarını bəyan edirdilər. Onlar da insandır, evsiz it sürüsü deyillər.
Növbədəkilərin həqiqəti o idi ki, onlar sanatoriya üçün on il, demək olar ki, pulsuz işləmişdilər. Mənzil xətrinə. Onlar bu mənzilləri allahdan bir tikə çörək payı kimi gözləyirdilər. Bəlkə ondan da çox. Bir tikə çörəklə ac qarnı doyuzdurarsan, evdə isə ömrünün sonunadək yaşayacaqsan. Bu qanuni növbə gözləyənlər də dövlətin səhvlərinə cavabdehlik edəsi deyillər. Qoy qaçqınlar varıb Neçernozemyeyə getsinlər. Heçkəsin olmayan o boş torpaqlara. Başqalarının mənzil sahəsini tutmaq yerinə, orda özlərinə ev tiksin, fermer təsərrüfatı yaratsınlar.
Professorun Dövlət Dumasında tanışı var idi. O dedi: evi verməyin, qanun sizin tərəfinizdədir.
Beləcə, Fələstində, Qəza bölgəsindəkitək qarşıdurma başladı.
Qaçqınlar mənzillərində barrikada qurub durdular, növbədəkilərsə qaynayan kütlələr şəklində aşağıda yığışır, hədələr yağdırır, hətta daş da atırdılar.
Marinanın mənzilinə qanuni sahiblər — gənc cütlük, ər-arvad qalxdı. Sakit-sakit başa saldılar ki, Marina üç günün içində burdan çıxmasa, ailəsinin üstünə gedəcəklər.
“Üstünə gedəcəklər” sözünün mənasını Marina bilmirdi deyə, sözü məcazi deyil, əsil mənada, “maşınla əzəcəklər” kimi anlamışdı. Lüdkanı əzsələr, yenə eybi yoxdur. Bəs Aleçkanı əzsələr necə?...
Marina qaçıb qəsəbəni dolaşdı. Stansiya yaxınlığında aynabəndli bir otaq kirayələdi. Vladimir Konstantinoviçdəki kimi, tualetsiz, hamamsız evdir. Ancaq baha deyildi. Qadın, əşyalarını bağlamalara doldurub gün ərzində hamısını bir-bir yeni mənzilinə daşıdı.
Verka atmaca atdı:
— Qoyunun yanında qurd olursan. Qurdun yanında isə qoyuna dönürsən.
Marina soruşdu:
— Sən özün kimsən?
Mən heçkəsdən qorxmuram. Həyatda görmədiyim qalmayıb...
Verka qaldı. Gerçəkdən də, onun mübarizə və qarşıdurmada böyük təcrübəsi var idi. O, qorxusuz və həyasızdır — sağ qalmaq üçün iki vacib keyfiyyəti var.
Professoru arvadıyla birlikdə sanatoriyada saxladılar. Tanrı onu aşpaz yaratmışdı. Bu peşədə həvəskarlar peşəkarları ötüb keçir.
Mühasib Qalinanı saxladılar. Onun bütün sənədlərdən başı çıxırdı, onunla heç bir vergi təftişinin qorxusu yox idi.
Yaxşı ixtisasçılar işə yaradılar. Qorxmazlar və riskə getməyi bacaranlar özləri yerindən tərpənmədi. Qalanları Kimrıya, fermer təsərrüfatı yaratmağa getdilər. Bu Kimrının harda yerləşdiyini düzəməlli bilən yox idi, ancaq bu “Kimrı” sözündən adamın nəsə gözü heç su içmirdi.

Yay müddətinə Aleçka Marinaya verildi. Hər gün onlar ağac qoxusu gələn evdə oyanır, açıq pəncərədən çiçəklənən alma ağaclarını görürdülər. Marinaya elə gəlirdi ki, qış boyu uşaq aclıqdan sınıxıbdır. O, nəvəsinə keçi südü içizdirir, vitaminlərlə zəngin yeməklər verirdi. Aleçka həqiqətən də gültək açmışdı, sifəti əriktək buğdayı-çəhrayı olmuşdu. Adam qıza baxdıqca baxmaq istəyirdi.
Yayın ortalarında Snejana Oleq ilə gəlib baş çəkdilər. Marina otağı onlara verdi, özü isə Aleçkayla birgə aynabəndə keçdi. Ailənin bir yerdə olması Marinanı sevindirirdi. Hər şey hamıda olduğutək idi. Marina hətta Oleqin də başına fırlanmağa, qulluğunda durmağa hazır idi.
Oleq işə getmirdi. Snejana deyirdi — ezamiyyətdədir. Lakin nahardan sonra bağ evinin yanında bir maşın dayandı, içindən dazbaş və çüşkafason iki qaraşın adam çıxdı, tullanıb hasardan həyətə keçdilər.
Marina onları sərt səslə dayandırdı:
Hara? Uşaq yatıbdır.
Aleçka həqiqətən də yeməkdən sonra yatırdı.
Çuşkalar dayandı. Oleq göründü — onları pəncərədən görmüşdü. Üçü də hasardan o yana keçdi. Sinxron olaraq maşına oturub harasa getdilər. Hər şey — sakitcə. Kinodakı kimi.
Snejana sahənin ortasında dayanmışdı. Onların arxasınca baxırdı.
Marina soruşdu:
Onu hara apardılar?
Snejana tutqun səslə:
İşləməyə.
Marina işlərin xarab olduğunu hiss etdi, qızından həqiqəti dartıb çıxarmağa başladı. Məlum oldu ki, bir il öncə Oleq böyük məbləğdə borc pul götürüb, vaxtında isə qaytara bilməyibdir. Onu sayğaca otuzdurublar. Marina, pulun quldurlardan götürüldüyünü anladı. Təmiz adam olsaydılar, sayğaca oturtmazdılar.
Marina təəcübləndi:
Bəs quldurları hardan tapıb?
Snejana izah elədi:
İndi ölkənin yarısı quldurdur. İndi problem — təmiz adam tapmaqdır, quldur tapmaq yox.
Oleqin mexanik ustalığı allah vergisidir. O, maşını yaxşı həkimtək hiss edirdi. Dərhal diaqnoz qoyurdu. Belə ustalar qısa zamanda bərk getməyə başlayır, öz emalatxanalarını açır, pul əllərinə sel kimi axır. Quldurlar isə Oleqi öz əllərinə keçirib, ona oğurlanmış maşın nömrələrini sökdür&u

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5