İsmixan Yusubov

DİDAKTİK HEKAYƏLƏRİN

ŞİRİNLİ-ACILI ƏKS-SƏDALARI

      Söhbət, artıq dost deyə biləcəyim Rasim Qaracanın son zamanlarda mənə bağışladığı, məncə son – “Sənin toxunduğun hər şey” adlı kitabı ətrafında cərəyan edəcək inşallah. Bu kitab mənə verilən günü (30.04.2022), böyük hekayə ustadımız rəhmətlik Rafiq Tağının qadaşı İlqar da Rasimin ofisindəydi və o da mənə, Rafiqin “Alatoran” nəşriyyatında yenicə çapdan çıxmış, “daha istisi soyumamış” kitabını - “Qatilə didaktika dərsləri”ni hədiyyə etdi. Elə o zaman, o çox məhrəm və qarşılıqlı anlaşma ortamında qərar verdim ki, hər iki müəllifin hekayələri haqqında ayrı-ayrı yazılar yazacam və mən buna əmin idm ki, əgər “gözlənilən” şey baş verməsə bu iş olacaq, çünkü “Məşdibad”ın sözü olmasın, “mən bu işi çox təcrübədən keçirmişəm”.    Bir-iki kəlmə də yazının başında yer almış “didaktik” sözü üçün sərf edək deyirəm. Bu söz “öyrədici” anlamında olmaqla, mənə Rafiqin kitabından deyil, çox uzaqlardan (məkan və zaman etibarilə) gəlib çatmışdır. Hətta bir vaxtlar Türkiyənin elmi-kütləvi “Bilim və Ütopiya” jurnalında mənim “Hoca Nasreddin latifelerinden alınacaq didaktik dersler” adlı məqaləm çap olunmuş və bunun mabədi olaraq da Trabzondakı “19 Mayıs Üniversitesi”ndən gələn dəvət üzərinə, həmin universitetdə tələbə-müəllim kollektivi və tələbə valideynləri qarşısında çıxış etmişəm.     Lakin bu gün ələ alacağımız didaktika o “didaktika”dan deyil, keyfiyyətcə tamamilə başqa bir “dərs”dir. “Dərəsə” ərəb dilində “üyütmək” anlamına gəlir və bu mənada alınan əsl dərs adamın mənəviyyatındakı “dənləri un edərək”, o dərsi alanı ruhən (qəlbən) yumşaldır, onu daha rəhimli və daha insancıl edir. Eyni zamanda Con Lokk demiş, məzmunla forma arasında sıx bir bağ olduğundan, bu adam fiziki olaraq da ətrafındakılarla daha diqqətli və daha incə davranmağa çalışır. Demək ki, didaktik hekayələrin bu yönü həmişə mövcuddur.    Hekayələr didaktikasından istifadəsi baxımından da çeşidli ola bilir. Bunlardan biri haqqında, mən “Rafiq Tağı fenomeni...” adlı yazımda söz açmışam.

Bu hekayələr insanın duyğularını görükləyərək, onu həyəcanlandırır və yazılanların, özünəməxsus fikirləri olan həmmüəllifinə çevirir. Elə bil oxucu obrazların siluetlərinin “ətə-qana” dolmasında iştirakı ilə hekayənin şəxsi, özünə məxsus vitual həcminin faktik həcmdən hiss olunacaq dərəcədə böyük olmasına səbəb olur. Beləliklə bu dərslər, oxcu hiss və duyğularını, enerjisini bir “xoş istismar”a məruz qoymuş olur.    Rasim Qaracanın yuxaıda adı keçən kitabındakı hekayələr isə daha “demokratik”, daha “insaflı” və deməli daha “xeyirxah”dırlar. Bu hekayələr “daim közərən papiros”a bənzəyirlər, uyğun papirosu olanlar (“Naşa Marka”, “Kazbek”, “Belomor”, “Hersoqovino Flor”) minnət-sünnətsiz bu “köz”dən papirosunu yandırıb yoluna davam edə bilər. Bir zamanlar Ramiz Rövşənə, “filankəs sənin şeirindən istifadə edib” deyəndə, “deməli yandırmağa siqareti varmış ki, mənimkinin közündən yandırıb” cavabını vermişdi. Yazının qalan qismində mən bu prosesi, konkret misallarla əyani şəkldə sizə göstərməyə çalışacam.   

Lakin yazının “papiros yandırma” qisminə keçmədən, müəllifin ilk - “Gülara” hekayəsindəki birinci abzası və bir latış dostumun onunla səsləşən fikirlərini vermək istəyirəm burada:    “Hekayə yazmaqdakı səbəblərimdən biri keçmişdə qalan, unudulub getməsini istəmədiyim, mən yazmasam birdəfəlik zamanın qaranlığında itəcək insanlara öz kitabımda yeni həyat qazandırmaqdır”.     

Bilən bilir, bilməyənlər də bilsin ki, Latviyadan olan əskərlik (Moskva, 1964-1967) dostum Aqris Redoviçlə bir-birimizi 54 il sonra, 2018-ci ildə tapdıq və intensiv məktublaşmalar sonucu, o, bizi (məni və həyat yoldaşımı) 2019-un yayında evinə dəvət etdi. Mən ayrılıqdan 55 sonra baş tutan bu görüşü və onun nəticələrini “Возвращение Одиссея или путь длиною в 55 лет (2019-1964)” («Odisseyin qayıtması və ya 55 il uzunluğunda olan yol (2019-1964)») adlı “broşura”da hekayələşdirmişəm. İndi bu münasibətlə Aqrisin yazdığı bur abzası olduğu kimi (rus dilində təbii olaraq) sizinlə bölüşürəm:     

«Я должен признать – именно Ты сумел показать ценность времени, которое мы проживаем, нередко даже не осознавая, что моменты, мгновения, переживания, вплоть до мельчайших событий, в целом составляют то уникальное, неповторимое переплетение жизненных потоков, которые, в конце концов, и есть смысл жизни. Смысл, который внутри нас, смысл, подтверждающий величие духа, воплощенное в каждом человеке и являющийся основой всего мироздания.     Да, на такие высокопарные выражения меня навели Твои заметки о пребывании у нас. Как будто ничего особенного, просто фиксация бытия, но именно в том и есть главная ценность. Жизнь не фиксированная утекает, словно ее и не было. Своими записями Ты превратил совместно прожитые с нами дни в что-то не переходящее. И это важно, потому что тем самим Ты обхитрил вечность. Давно у меня не было такого чувства – обретение ценности собственной жизни, собственного времени. Спасибо Тебе за это».             

Azərbaycan dilinə tərcüməsi: “Etiraf etməliyəm ki, ancaq Sən, bizə yaşadığımız zamanın dəyərini göstərə bildin.  Çox vaxt biz fərqində olmuruq ki, yaşadığımız anlar, yaşantılarımızın ən kiçik hadisələri, bütövlükdə həyatın təkrarolunmaz, bir-birinə sarmaş-dolaş olmuş axınları, sonunda həyatın mənasını təşkil edir. İçimizdə olan bu məna, ruhun böyüklüyünü təsdiq edən bu məna hər bir insanda təcəlli edir və onun dünyagörüşünün əsasını formalaşdırır.    Bəli, bizimlə birlikdə olmağınız haqda qeydləriniz məni belə təmtaraqlı ifadələr işlətməyə vadar etdi. Sanki xüsusi bir şey yoxdur, sadəcə yaşananların təsbiti, amma məncə elə budur əsas dəyər. Qeydə alınmamış yaşam, sanki heç nə olmamış kimi axıb gedir. Sən öz qeydlərinlə, birlikdə yaşadığımız günləri keçici olmayan bir şeyə çevirdin. Bu da vacibdir, çünki bununla Sən əbədiyyəti yaxalamış oldun. Uzun müddət məndə belə bir duyğu olmamışdı - öz həyatımın, öz vaxtımın dəyərini hiss etmək. Bunun üçün Sənə təşəkkür edirəm”.    Qeyd edim ki, tərcümə bu cür bərbad şəkildə bizim “çox hörmətli” avtomat tərəfindən həyata keçirilmişdir. Dedim yolüstü bunu da görəsininz. Amma tamamən “adam içinə çıxası” olmadığından, çox ayıb olmasın deyə bir qədər əl gəzdirdim (yalnız kosmetik).   

İndi gələk kitabın özünə və onunla bağlı irili-xırdalı əks-sədalara. Rasim Qaracanın “Sənin toxunduğun hər şey” kitabını ondan aldığım günün gecəsi bitirdim və gecə saat 12-də Rasimə belə bir mesaj göndərdim: “Bəy, xəbərin olsun, kitabda sənin toxunduun hər şeyə artıq mən də toxunmuş (artıqlaması ilə) oldum. Sənin toxunduqlarından gözəl, canayaxın və ibrətamiz bir kitab çıxdı. Mənim toxunduqlarımdan da bir “əks-səda” çıxar inşallah”.     

Kitab haqqında ümumi şəkildə onu deyə bilərəm ki, bu kitab xeyirxah bir məqsədlə yazılıb (müəllifin ilk abzasında bu var) və öz yazı stili ilə bizi dörd ölçülü məkan-zaman kontniumunun sonsuz ənginliklərinə pərvazlandırır! Təxəyyül xatirələrlə körüklənir və “əsnək əsnək gətirdiyi” kimi xatirə də yeni -yeni xatirələrə yol açır. Yas yerində “hərə öz ölüsünü ağladığı” kimi biz də Rasimin qısa xatirələrini oxuduqca, onların “tolerantlığından” sui-istifadə edib, özümüzün yetim qalmış, sahibsiz xatirələrimiz üçün“ağlayırıq”.     

Rasim bəy bir ara məndən yaddaş haqqında soruşmuşdu. Onun nə olduğunu mən bilmirəm əlbəttə, amma onu bilirəm ki, bir bilginin uzun müddət və dəyişikliyə uğramadan saxlanması üçün, o bilgiyi “sevə - sevə” əldə etmək və bunun nəticəsi olaraq da onu zaman-zaman “zikr etmək” lazımdır. Mənə elə gəlir ki, iybilmə mexanizması daha qarışıq və anlaşılmaz bir şeydir. Təsadüfi deyildir ki, bu sahədə kiçik bir irəliləyiş, keçənlərdə Nobel mükafatına layiq görüldü. Amma mən, uzun müddət SSRİ EA-nın Novosibirsk filialında kimyaçı olaraq işləmiş və bir çox elmi yeniliklərlə imza atması ilə yanaşı, erməni məsələsi ilə yaxından məşğul olmuş 90 yaşlı Qarabağlı Salih Bəyin mənə yönəltdiyi “Sizcə burun nə üçündür?” sualına, “Uşaqlıqdan mənə deyiblər ki, oğul, burnun girməyən “deşiyə” başını soxma və məncə burun elə “deşiyi” kontrol üçündür” cavabını verib, canımı qurtarmışam.    Kitabdakı hekayələrin (17 ədəd) mövzuları o qədər müxtəlifdir ki, içlərində mütləq səndəki “sarı simə” toxunacaq, onunla rezonans təşkil edəcək hekayələrə rast gələcəksən və təbiətin bu gözəl, gözəl olduğu qədər də möhtəşəm olan rezonans hadisəsi sənin toz basmış xatirə dağarcığını elə silkələyəcək ki, çoxdan unutmuş olduğun xatirələr də sıçrayıb yaddaşımızın projektorlarla işıqlandırılmış “səhnəsinə”, tamaşaçıların qarşısına çıxacaqlar. Bu arada yadımdan çıxmamış bir vacib şeyi elə buradaca, həm də Rasim bəydən üzr istəyərək qeyd etməliyəm.     

“Rafiq Tağı fenomeni...” adlı yazımda onun hekayələrindəki “təfərrüatlar kaleydoskopu” haqqında (yaddaşa pərçimlənmə metodu) söhbət açarkən Mixail Şoloxovdan, Fazil İskəndərdən və Rafiq Tağıdan misal gətirmişəm. Mən bu yazını ələ almamışdan qabaq Rasimin kitabını təkrar oxuyan zaman məlum oldu ki, Rafiqin adına yazdığım misal, məgər Rasimin kitabındakı 4-cü - “Yol” hekayəsindən götürülüb: “Babil müəllimin hüzür yerində, masanın üstünə çox milçək toplaşmışdı. Qadın gedib bir tərəfi qopmuş milçəköldürən tapıb gətirdi. Başladı milçəkləri öldüməyə”.     

Etdiyim bu səhv bir tərəfdən məni sevindirdi ki, Rasimin misalını (təfərrüatını) Ustada layiq görmüşəm. Bu xətanın səbəbi haqqında düşünərkən, ağlıma ancaq bir izah gəldi. Axı Rafiq haqqında yazı yazanda mən artıq onun “Qatilə didaktika dərsləri” kitabını da oxumuşdum və orada demək olar ki, bütün hekayələrdə (13 ədəd) bu və ya digər şəkildə ölümdən bəhs olunurdu. Və Rasimin, tərəfimdən Rafiqin adına yazılan misalı da ölümlə bağlı, yəni “doğma mövzulu” hekayədən götürülüb.     Bir neçə kəlmə də rəssam (Kəbirə Həşimova) işi və hekayələrin sayı barədə. Rəssam işini çox bəyəndim, çox gözəldir, adamı o dumanlı, “qeyri səlis” mühitdə axtarışa, itənlərin tapılmasına, yarımçıqların bərpasına səsləyir sanki. Şəkillər həmçinin A.Çexovun məşhur “Şinel” hekayəsinin animasiyasını 1981-də yaratmağa başlayan (amma təfərrüatlar çoxluğundan hələ də bitirə bilməyən) məşhur animasiya ustası Yuri Norşteynin stilini xatırladır.   

Hekayələrin sayı olan 17 ədədinə gəldikdə, bu ədəd 2 üstü (2 üstü 2) + 1 = 24 + 1 şəklində sadə ədəddir. Və məşhur fransız hüquqşünası və riyaziyyatçısı Pyer Ferma (1601-1665) hesab etmişdir ki, 2 üstü (2 üstü n) + 1 şəklində olan ədədlər bütün natural n-lər üçün sadə olacaq (ancaq özünə və 1-ə bölünə biləcək). Amma deyir, “Sən saydığını say, ay Ferma, görək dahi hesablayıcı Leonard Eyler (1707-1783) nə sayır”. O böyüklükdə dahi, eləmə tənbəllik, hesablayıb tapıb ki, 2 üstü (2 üstü 5) + 1 = 2 üstü 32 + 1 ədədi özündən fərqli 641 ədədinə bölünür, yəni sadə deyildir. İndi harda Ferma ədədlərundən söz düşsə, haqlı olaraq Eylerin də adı çəkilir.     Bu 17 ədədi həmçinin “riyaziyyatçıların kralı” fəxri adını daşıyan alman Karl Fridrix Qaussla (1777-1855) da bağlıdır. Yunan dili və ədəbiyyatı ilə ciddi şəkildə məşğul olub, yaxşı nəticələr almaqda olan Qauss, 19 yaşında isbat etdi ki, tərəflərinin sayı sadə ədəd olan düzgün çoxbucaqlını xətkeş və pərgar vasitəsi ilə ancaq o zaman qurmaq olar ki, tərəf sayı Ferma tipli sadə ədə olsun. Bu işdən sonra Qauss bütün həyatını riyaziyyata həsr etdi. Hazırda onun Kalininqraddakı (keçmiş Köniqsberq) qəbirüstü abisənin üzərində özünün vaxtilə xətkeş və pərgarla qurmuş olduğu düzgün 17 bucaqlı cızılmışdır. Allah rəhmət eləsin.     

Kitabdakı hekayələrə keçmədən öncə daha bir ümumi cümlə yazmaq istəyirəm: “Rasim, Sənin hər bir hekayən, potensial oxucu üçün hekayə yazmağa bir dəvətiyyədir, nə az-nə çox! Sanki oxucuya, “görürsən, hekayə yazmaq nə qədər sadədir” deyərək, onu qələmini sınamağa motivə edir, həvəsləndirirsən. Nə qədər alicənabsan, üzünə demək olmasın”.    Birinci hekayə, şagirdlərinin ancaq onu ağlatdıqdan sonra sakitləşdikləri, gənc rus dili müəlliməsi Gülaranın, bütün gənc və qəşəng müəllimələrin başına gələnlərə bənzər olan, N şəhəri 14№li məktəbin 6B sinfində (müəllif də bu sinifdəydi) keçən müəllimlik həyatının təsviri ilə başlayıb, təqaüdə çıxdıqdan sonra şəhərdən kəndə - ata evinə köçərək, “bu kif qoxuyan evdə” tək-tənha qalması səhnəsinin təsviri ilə, hüzünlü bir şəkildə sonlanır. Burdakı N şəhəri, 14№-li məktəb, 6B sinfi və “Göz yaşları yuvarlaq üzündə şırım açırdı” parçalarının hər biri birər təfərrüat olmaqla, hekayənin dadının-duzunun ürəyimiz istəyən kimi (sevilən) olmasını və yadda qalmasını təmin edir. Bunlarsız “duzu kəm” olardı hekayənin.   

Buradakı “N” (rusca “Н”) hərfi rus ədəbiyyatında yayqın olaraq işlədilir və məncə “Неизвестный” (“Naməlum”) sözünün baş hərfidir. Məncə bizim halda “M” hərfi daha uyğun olardı, yəni “Məlum” (rusca “İzvestnıy”) sözünün baş hərfi, axı biz şəhərin “Əli Bayramlı” (indiki Şirvan) olduğunu bilirik. Gələcəkdə bu kitabın rus dilinə tərcüməsində “İ” («И») hərfi işlədəcəklər inşallah.     Bu hekayə mənim yadıma özümün “rəhmətlik” rus dili müəllimlərimi saldı. Bunlar Nina Yaxyayevna (Yəhya qızı, mənim uşaq ağlımda bu söz “yaxma” kimi özünə yer etmişdi), Lida (rus), Cəmaləddin və Cəlil müəllimlər olmuşlar. Nina, sinif müəlliməsi və əmim qızı olan Zöhrənin rəfiqəsi olaraq hərdən bizə gəlirdi. Təvazö dairəsindən kənara da çıxsam deməliyəm ki, məni – hələ rus dili dərsi keçməyən I sinif şagirdini bəyənmiş, ona rus dili dərsi vermək arzusunu dilə gətirmişdi. Bu arzunun nəticəsi olaraq da, Nina (Yaxmayevna) xanım həftənin bəlli günlərində, kirayədə qaldığı evində mənə rus dili dərsi deyil, “rus dilində dərs” verirdi. Sonra o, kəndimizdə olan hərbi hissədən bir zabitlə evləndi və başqa yerə təyinat alan ərinə qoşulub məni, mənim kəndimi tərk etdi. Ondan mənə qalan yalnız rus dilində “Hüsnxət” («Правописание»), “Hesab məsələləri toplusu” («Сборник арифметических задач») və öz əli ilə kəsib-tikdiyi “Lüğət” («Словарь») dəftəri oldu.     

Lida bizə dərs verəndə balacaydıq və onu ağladacaq gücdə deyildik. Amma bilirdik ki, yuxarı sinif uşaqları onu acımasızcasına ağladırlar (Görəsən məktəb müdiriyyətinin bu barədə fikri nəydi?). Cəmaləddin müəllim A.S.Puşkinin “Balıqçı və balıq” nağılının tamamını əzbər dediyimə görə (əslində kiçik bir parça vermişdi əzbərləməyə) mənə avtoportret və bir ümumi dəftər hədiyyə etməsi, Cəlil müəllim isə (son siniflərdə) hər dərsdə mənim gündəliyimə yekə bir “5” (bəzən də “+5”) yazması ilə yadımda qalıb. Allah hamısına rəhmət eləsin.    Bu yerdə İslam Səfərlinin, məktəbimizin dram kollektivinin tamaşaya qoyduğu “Göz həkimi” pyesi yadıma düşdü. Sürücü işləyən Həsənağa bir minvalla, xəstəxanada tibb bacısı işləyən sevgilisi Gülnarla görüşdükdən sonra, ağzında papiros olmaqla, bu görüşə mane olmağa çalışmış gözətçi Əmir kişiyə “Papirosum yana-yana; Od düşdü şirin cana; Mən yarımla görüşdüm, ay Əmir əmi; Sən də qal yana-yana!” deyərək, ona yanıq verir. Mən də bu “sevimli” hekayələrlə görüşdən sonra özümün “papirosumu” Rasim “papirosunun oduna” yandırıb yoluma davam edərkən, kimsəyə yanıq vermirəm, sadəcə təşəkkürümü bildirirəm Rasimə.       İkinci “Batana” hekayəsində müəllif Şirvanın, evlərinin yerləşdiyi “28 aprel” küçəsindəki 30 evdən, bu evlərdəki adı çəkilən həmyaşıdları ilə münasibətlərindən, “Batana” adı verdiyi çəpər qonşuları Rafiqlə dostluğundan və nəhayət valideynlərin “çəpər davası” üzündən illərlə onunla küsülü qalmasından söhbət açır. Böyüdükdən sonra bu işin mənasızlığına başa düşsələr də, hər ikisi “adət-ənənə qəlibindən”, tısbağa çanağından çıxa bilmədiyi kimi çıxa bilmirlər. Artıq çəpər qonşusu müəllif üçün “Batana”deyil sadəcə Rafiq idi. Amma onun ölümündən xəbər tutanda özündən asılı olmadan “Batana, Batana...” deyə təkrarlayır. Bu, ancaq “ölüm”ün, hər canlıda qarşısıalınmaz vahimə yaratmaqla yanaşı, orada olan sünii əngəlləri, çəpərləri bir ilahi küləktək süpürüb atan bu möhtəşəm təbiət hadisəsinin sayəsində mümkün olmuşdur. Məncə hekayənin bütün dadı-duzu bu iki dəfə təktrarlanan “Batana” sözündə cəmlənmişdir (“Ağ atlı oğlan” nağılında olduğu kimi, “Adı başına, dadı başına” deyərək yazılana oxşayır).   

Mənə elə gəlir ki, bu “Batana” sözü gürcülərin kişi xeylağına hörmət mənada, adın qabağına qoyulan “Batono” (Qazax zonasındakı “Qağa”nın həmcinsi) sözünün transformasiyası sayəsində yaranmışdır. Doğrusunu isə yerdə Rasim, göydə Allah bilir əlbəttə. Məncə bu söz pıçıltı ilə, ürək döyüntülərinə həmahəng şəkildə səslənmişdir...    Və bu ürək döyüntüləri mənə, Vətən müharibəsi iştirakçısı Yusif Əzimzadənin, uşaq vaxtı, Mustafa adlı kiçik qardaşı müharibədən qayıtmayan atamın xahişi ilə dəfələrlə sevə-sevə oxuduğum “İlk görüş” kitabında, cəbhədən böyük oğlunun “qara kağızı”nı alan Ananın, düşməndən qardaşının qisasını almaq üçün cəbhəyə yollanacaq olan kiçik oğlu ilə vida səhnəsindəki ürək döyüntülərini xatırlatdı. Ana oğlunun qərarının qəti olduğunu, hərbi komissarlığın da buna artıq izin verdiyini bildikdən sonra, heç bir söz demədən oğlunu bərk-bərk qucaqlayır və otağın “ölü səssizliyi”ndə onlar yalnız bir-birinin ürək döyüntülərini eşidirdilər...     

Növbəti ələ almaq istədiyim, sıra nömrəsi 11 olan “Karlos” hekayəsidir. Karlos, 1997-nin martında Rusyadakı sevgilisi Nastyadan qarşılıqlı razılıq şəraitində ayrılıb, vətəni Azərbaycana dönən Sadiqin pişiyinin adıdır və bu pişik bir təsadüf sayəsində Sadiqin 7000 (yeddi min) dollarını harami gömrükçülərdən saldıra bilmişdi. Məsələ burasındadır ki, Dağıstanda sərhəddi keçən zaman kəmərində gizlətdiyi pulu deklarasiya etsə, sərhədçilər bu barədə ortaq olduqları yolkəsənlərə 100% məlumat verəcəkdilər və onda böyük bir ehtimalla min cür əziyyət hesabına bu neçə ildə toplamış olduğu sərvətlə vidalaşmalı olacaqdı Sadiq qardaş. Yox əgər, pulu deklarasiya etməsə və gömdükçülər yoxlama zamanı tapsaydılar, pulun tamamını “qanun”la əlindən alacaqdılar. Sadiq pulu gizlətməyi qərara alır və yoxlama zamanı yük çantasının baş ucundakı kiçik heybəyə qoyulmuş Karlos öz “myau”su ilə gömrükçülərin təbəssümünə və bunun nəticəsi olaraq da diqqətlərinin yoxlamadan yayınmasına səbəb olur.    Karlos bir də dörd ay sonra səhnəyə çıxır və bu dəfə özünün ölümü ilə Sadiqin, Nastyadan gəlmiş “sevgi işartılarıyla süslü” və əlaqələri bərpa etmək naminə Karlosu soruşduğu məktubuna, “Karlos öldü, Azərbaycanın istisinə davam gətirmədi” cavabını verərək, bilmərrə azadlığa qovuşmasına səbəb olur. Demək bir pişik əvvəl mıyıltısı ilə sahibinin malını, ikinci dəfə isə öz ölümü bahasına onun canını qurtarmış olur. Əhsən belə pişiyə! Heykəli qoyulmalıdır.   

Yeri “getməmişkən” Rasim Qaraca hekayələri ilə Rafiq Tağı hekayələri arasında asanlıqla nəzərə çarpacaq dərəcədə bir doğmalıq müşahidə olunur. Güman edirəm ki, bunun səbəbi onların bir fərd olaraq, xarakterləri və həyat hekayələri arasındakı bənzərlikdən irəli gəlir. Doğrudan da onların hər ikisi XX əsrin sonlarındakı o təlatümlü, təlatümlü oldugü qədər də maraqlı olan illərdə Rusiyada olmuş və “Azəri bəy ilə Rus xanımın dastanı” mövzusunda qələmə aldıqları hadisələrin canlı şahidləri olmuşlar. İndi Rasimin bu hekayəsi ilə Rafiqin, kiçik qardaşı Moskvaya gəlib qayıtdıqdan sonra arvadından boşanan (sadəcə kiçik qardaşın xatirinə müvəqqəti atəşkəs elan edilmişdi) və artıq onun üçün darıxmağa başlamış böyük qardaş haqqında hekayəsi arasındakı paralelliyi görməmək mümkün deyil. Böyük qardaş, qadın ilə əlqələri bərpa etmək üçün, kiçik qardaşın Bakıdan ona göndərəcəyi və onların keçmiş “xoşbəxt” yaşamlarından xəbər verən fotosesiyaya bel bağlayır, güvənirdi. Bakıdan gələn və fotolentlərin xarab olmasını bildirən xəbərlə, Karlosun ölməsi haqqındakı xəbərin hər ikisi də bir “gəlin” kimi “ayırmaq” işinə xidmət etmişdilər.    Üzərində durmaq istədiyim növbəti - 14 cü hekayə müəllifin sinif yoldaşı, ikinci adı İbadət olan Tapdıq haqqındadır. Müəllif 35 il görmədiyi Tapdığı, “əgər evlərinin qabağından keçən qaz borusunun üstündə orturmuş görməsəydi, qətiyyən tanımazdı”. O qədər dəyişmişdi İbadət bu illər ərzində. “Üzünü tük basmış, gözləri çuxura düşmüş”, məhəllə futbol komandasının hücumçusu və dəstənin cüvəllağısından əsər-əlamət qalmamışdı. Bir zamanlar hamının diqqətini çəkən bir dəliqanlı, indi “aciz, köməksiz, xəstəxal bir varlığa” çevrilmişdi.    Bu hekayə də Şirvan şəhəri, “Köhnə Şəhər” məhəlləsi, “Foto Arzu”dan “Könə Pekarnı”ya gedən keçmiş “28 aprel” küçəsi, “14 №li məktəb” və “Salyan pavarotu” kimi təfərrüat halqalarından inşa olunmuş göz və könül oxşayan zəncirlə süslənmişdir. Tapdıqla görüşüb, hal-əhval tutduqdan sonra sağollaşan müəllif, bir az gedəndən sonra dönüb ondan, “Tapdıq, anan sağdır?” deyə soruşur. Elə “bu yerdə Kərəmi ağlamaq tutur”, çünkü alınan cavab A.P. Çexovun məşhur “Dərd” («Тоска») hekayəsini yada salmaqla, həssas ürəklərə köz basır: “Anam da ölüb, arvadım da”. Arxasınca da Rasimin məntiqli xülasəsi gəlir: “Bir insan yoldan ötən birisinə durduğu yerdə (durup-dururken) “Anam da ölüb, arvadım da” deyirsə, məncə bu, insan tənhalığının son həddi olmalıdır”. Çexov hekayəsində isə əvvəl arvadını, sonra da cavan, xəstə oğlunu itirən ixtiyar faytonçunun dərdini dinləyən bir müştəri gün boyu tapılmadığından, bu qəlbi yaralı adam öz dərdini, axşam üstü karvansarada, boynuna yem torbası taxmaqda olduğu “atına danışası” olur.    Daha iki hekayə haqqında söhbət açmaq istəyirəm. Bunlardan biri “üç para” kəndin fotoqrafı olan Davudun dörd qız övladdan sonra dünyaya gələn və müəllifin yaşıdı olan İlyas adlı oğlunun çox da uzun sürməyən (59 yaş, ürəktutması) hayatından bəhs edilir. Ailə başçısı Davudun təlim-tərbiyyə məsələsində çox sərt davranması, mənə bir tərəfdən öz atamı, digər tərəfdən isə Arçibald Kroninin “Broudi qəsri” (“Замок Броуди”) adlı əsərinin əsas qəhrəmanı Broudini xatırlatdı. Atamı xatırladan cəhət, onun öz tək oğluna vəsiyyət səviyyəsindəki tövsiyyəsi idi: “Heç vaxt yalan danışma!”. Atamın tövsiyyəsi də dörd kəlmədən ibarət idi (bir kəlmə təkrar olunduğundan, əslində üç fərqli kəlmə): “Yalan danışma, yalan murdardı!”. Bu tövsiyyə o qədər təkrarlanmışdı ki, yalan eşidəndə qusmağım gəlirdi və gəlir.   

 Qusmaq demişkən, Davud “müəllim” onun tərbiyə prinsipinin xilafına olaraq, qonşuda yemək yeyən İlyasa, “Bu saat get evin qullabanına (?-İ.Y.) yediklərini qus!” deyir və bu iş də o dediyi kimi olur. Davud əmrin yerinə yetirilməsini kontrol etdikdən sonra (“Доверяй, но проверяй!”), oğluna, “Bax, bundan sonra elə ye ki, qusmalı olmayasan!” deməyi də unutmamışdı. Broudinin sərtliyi və ciddiliyi isə özünün müflis olmasına (şlyapa fabriki vardı), qızının isə inşa yazı yarışmasında birinci yer tuta biməməsi səbəbindən, atasının qəzəbindən qorxaraq intihar etməsinə gətitib çıxartmışdı.     İlyasla bağlı əsas canalıcı fenomen isə onun 14 yaşı olana qədər təxminən 300 foto şəklinin olması idi. Müəllifin etirafına görə, onun uşaqlıq dövrünə aid heç 20 şəkli də yoxdur. Amma 14 yaşdan sonra İlyasın şəkil sayında ani bir düşüş, azalma baş verir, səbəb isə elə o vaxtlar Davudun dünyasını dəyişib, ömrünü biricik oğluna bağışlaması idi. Hadisələrin şəkillərlə bağlı bu cür gözlənilməz inkişafı mənim yadıma, gənc yaşlarında Latviyanın müstəqilliyi uğrunda öz kamerası ilə vuruşaraq, 1991-də şəhid olan latış kinooperatoru Qvido Zvayqzneni saldı. Latış dostum Aqris Redoviç Qvido haqqında, senarisini özünün yazdığı və qəhrəmanın ölümünün 30 illiyinə həsr olunmuş bir sənədli film göndərmişdi 2021-də mənə.     Daha öncə Litvada baş verən qırğını (bizim 19 yanvara bənzər, kiçik miqyasda) lentə alıb bütün dünyaya yaydığına görə, Qvido rus xüsusi xidmət orqanlarının hədəfindəydi artıq və “atəş” də onu Latviyada olan qarışıqlıq zamanı iş başında yaxaladı. Və bu ciayətdə, 1990-da bizdə olduğu kimi beynəlxalq konvent tərəfindən istifadəsinə qadağa qoyulmuş, kimyəvi tərkibi yaranın sağalmasını çətinləşdirən asimmetrik güllələrdən istifadə olunmuşdu. Filmdə Qvidonun ölümü zamanı körpə olan qızının ürək parçalayan bir ifadəsi ilə, İlyasın başına gələnlər arasında bir əlaqə, bir bağlantı qurmaq çətin deyil məncə: “Çox təəssüf edirəm ki, mənim yüzlərlə uşaqlıq şəkillərim arasında atamla olan şəkilləri barmaqla saymaq olar. Axı biz əsasən kameranın əks tərəflərində (obyektiv və okulyar tərəflərində) yer alırdıq!”...    Və nəhayət gəlib çıxdıq kitaba öz adını verən sonuncu 17-ci - “Sənin toxunduğun hər şey” adlı hekayəyə. Hekayənin leytmotivini “Sənin toxunduğun hər şey mənim üçün əzizdi, doğmadı, müqəddəsdi” kimi xarakterizə etmək olar və buradan yaxşı mənada fetişizm qoxusu gəlir. Bu hekayə-kaftan tam da mənə görə biçilmişdir. Sadəcə mənim şüarımda “Sənin toxunduğun”la yanaşı “Mənim toxunduğum” da yer alır və “Mən” doğmalıq açısından “Sən” dən geri qalmır. Misal üçün mənim 5-6 yaçımdan üzü bu yana çəkdiyim şəkillər, oxuduğum uşaq kitablarım, uşaq vaxtı “Beşdaş” oyunu zaman istifadə etmiş olduğum “5 dənə daş”, keçən əsrin 50-ci illərində Bakıdan kəndimizə (Poylu) qonaq gələn iki bacıdan böyüyünün, tüklü səthinə dırnağı ilə adlarımızı yazmış olduğu kiçik heyva, orta məktəb, həmçinin ali məktəbə aid kitab -dəftərlərim, mənə gələn məktublar, 1962-ci il ADU-nun mexanika-riyaziyyat fakultəsi 1-ci kurs B qrupu tərkibində Bayıldakı su hovuzunda keçdiyimiz üzgüçülük dərslərində geymiş olduğum üzgüçülük papağı və s. və i.a., hamısı qorunub saxlanmaqda, zaman-zaman “gün işığına” çıxarılmaqdadırlar.    Hekayədə bu mövzuya aid misallar içərisində əsas ağırlıq, müəllifin, keçən əsrin 90-cı illərində Əli Bayramlıdakı ata evini (anası Adilədən küsərək) tərk edib, arvadı ilə birlikdə Rusiyaya üz tutan dostu Nazimin ölümündən sonra, Adilə xalanı ziyarəti zamanı baş verən hadisədir. “Yaylı çarpayının altından bir sandıq çıxartdı. Bax, burada Nazimin toxunduğu hər şeyi saxlamışam, dedi”. Yeganə övladına aid əşyaları (uşaq vaxtı geydiyi ana toxuyan corablar, rəngbərəng uşaq köynəkləri, pioner qalstuku, əskərlikdən anaya yazdığı məktublar, komsomol bileti, espander və s.) bu sandıqda göz bəbəyi kimi qoruyurdu Adilə xala. Əbəs yerəmi? Müəllifə görə, “Xeyr! Bu ananı yaşadan güc qaynağı idi”. Əlavə edim ki, bu tükənməz enerji qaynağının mayası, ananın evladına bəslədiyi sonsuz bir sevgi ilə yoğrulmuşdur və məzkur enerinin tükənməzliyi, ana sevgisinin sonsuzluğu ilə təmin olunmuşdur.    Üç yaşı olarkən anası ilə birlikdə atası tərəfindən tərk edilmiş bir yapon uşağının ibrətamiz yaşamı barədə “Okrobito” adlı yapon filmi də bu mövzu ilə bağlı xatırlanmağa dəyər bir obyektdir. Tokioda işləri yavər getməyən 33 yaşlı, artıq kifayət qədər professional violençel ustası olan bu oğlan, anası öldükdən sonra əyalətə- kəndinə qayıtmağa qərar verir. Az sonra onun tokiolu gənc arvadı da ona qovuşur və onlar həyatlarını qurmağa çalışırlar. Özünə iş axtaran gənc ailə başçısı, “Uğurlama” (“Okrobito”) adlı firmanı turizm şirkəti hesab edərək, ora müraciət edərkən məlum olur ki, bu uğurlama,  “son uğurlama”dır, başqa sözlə bura bir dəfn bürosudur. Artıq iş-işdən keçmiş, təklif olunan avansın miqdarı həddindən artıq cazib olmuşdur bizim qəhrəman üçün.     Günlərin birində, artıq dünyasını dəyişmiş (tənha) atasından qalan əşyalara sahib durmaq üçün məktub alır oğlan və getmək istəmir. Amma arvadının israrı sonunda onlar N şəhərində olan morqun yolunu tuturlar. Orada atasını son yolçuluğa (əslində sobada yandırılmağa) hazırlayacaq olan adamların cənazə ilə kobud davranışlarına dözməyən oğlan, “okrobito” işini öz üzərinə götürür. Və əsas - “Kərəmi ağladan hadisə” də elə bu vaxt baş verir. Atasını normal vəziyyətə gətirmək (əl barmaqları mərhumun sinəsi üstündə daraqlanmalıdır) üçün onun bükülü yumruğunu açarkən, atanın ovucundan yuvarlaq bir daş düşür və hər şeyi oğulun yadına salır. 30 il qabaq, çay qırağında atası oğluna, özünün gələcək həyatına oxşayan nahamvar bir daş verib, ondan da atasına bir daş verməsini istəmişdi. Artıq tərki-cahan olmuş atanın ovcundan düşən daş, oğulun “toxunduğu” və 30 il əvvəl çay qırağında atasına verdiyi daş idi. Atanın təxəyyülündə, o, ölərkən tək deyildi, göydə Allah, yerdə isə “oğlunun toxunduğu daş” onun həmdəmi idilər...   

İsmixan Yusubov

Poylu,

8.08.2022 

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5