A.P.Çexov

MƏRC

I

Qaranlıq payız gecəsi idi. Qoca bankir kabinetində bir küncdən o birinə var-gəl edir və on beş il əvvəl, payızda axşam ziyafəti verməsini  xatırlayırdı. Həmin ziyafətdə xeyli sayda ağıllı şəxs vardı və maraqlı söhbətlər gedirdi. Yeri gəlmişkən, edamdan danışırdılar. Aralarında bir çox alim və jurnalist olan qonaqlar əksəriyyətlə edama mənfi yanaşırdılar. Onlar bu cəza üsulunu  köhnəlmiş, xristian dövləti üçün yararsız və mənəviyyatsız  sayırdılar. Onlardan bəzilərinin fikrincə, edamı elliklə ömürlük həbslə əvəz etmək lazım idi.

-Mən sizinlə razı deyiləm, - ev sahibi bankir belə demişdi. – Nə edamı, nə də ömürlük həbsi yoxlamamışam, amma a priori (əvvəlcədən, irəlicədən – lat.) mühakimə yürütmək olarsa, məncə, edam həbsdən daha mənəvi və humanistcədir. Edam dərhal, ömürlük həbs isə yavaş-yavaş öldürür. Hansı cəllad daha insanidir? Sizi bir-neçə dəqiqəyə öldürənmi, yoxsa həyatı sizdən bir çox illər ərzində çəkib alanmı?

-O da, o biri də eyni dərəcədə mənəviyyatsızdır, - deyə qonaqlardan kimsə qeyd etmişdi, - çünki eyni məqsədi – həyatı qoparıb almağı güdür. Dövlət allah deyil. Onun istədikdə qaytara bilmədiyindən məhrum etmək haqqı yoxdur.

Qonaqlar arasında iyirmi beş yaşlarında gənc bir hüquqşünas vardı. Fikrini soruşanda o demişdi:

-Edam da, ömürlük həbs də eyni dərəcədə mənəviyyatsızdır, lakin mənə edamla ömürlük həbs arasında seçim etmək təklif edilsəydi, əlbəttə, ikincini seçərdim. Necəsə yaşamaq heç cür yaşamamaqdan daha yaxşıdır.

Qızğın mübahisə qalxmışdı. Onda indikindən daha gənc və daha əsəbi olan bankir birdən özündən çıxmış, masaya yumruq çırpmış və gənc hüquqşünasa müraciət edərək qışqırmışdı:

-Doğru deyil! İki milyondan mərc gəlirəm ki, qazamatda heç beş il də otura bilməzsiniz!

-Əgər bu ciddidirsə, - deyə hüquqşünas ona cavab vermişdi, -beş deyil, on beş il otura biləcəyimdən  mərc gəlirəm.

-On beş? Olar! – bankir qışqırmışdı. – Cənablar, mən iki milyon qoyuram!

-Razıyam! Siz milyonları, mən isə azadlığımı qoyuram! – hüquqşünas belə demişdi.

Beləcə, bu vəhşi, mənasız mərc baş tutmuşdu! Onda milyonlarının hesabını bilməyən şıltaq və yüngülxasiyyət bankir mərcdən vəcdə gəlmişdi. Şam yeməyində o, hüquqşünasla zarafat edir və deyirdi:

-Cavan oğlan, hələ gec deyilkən ağla gəlin. İki milyon mənim üçün boş şeydir, siz isə həyatınızın ən gözəl üç-dörd ilini itirməklə risk edirsiniz. Üç-dörd deyirəm, çünkü daha çox otura bilməzsiniz. Ey zavallı, könüllü dustaqlığın məcburidən daha ağır olduğunu unutmayın. Hər dəqiqə azadlığa çıxma haqqınız olduğu fikri qazamatdakı bütün mövcudluğunuzu zəhərləyər. Sizə acıyıram!

İndi bankir bir bucaqdan o birinə var-gəl edərək, bütün bunları xatırlayır və özündən soruşurdu:

-Bu mərc nəyə gərəkdi? Hüquqşünasın həyatının on beş ilini itirməsindən, mənimsə iki milyonu tullamağımdan nə fayda? Bu, edamın ömürlük həbsdən pis, ya yaxşı olduğunu insanlara sübut edə bilərmi? Yox ki yox. Boş və mənasız bir şey. Bu mənim tərəfimdən tox adamın şıltaqlığı, hüquqşünas tərəfindən isə  pula qarşı sadəcə tamahkarlıq idi...

Sonra o, təsvir olunan axşamdan sonra nə baş verdiyini xatırladı. Hüquqşünasın öz həbsini ciddi nəzarət altında, bankirin həyətində tikilmiş  bir fligeldə çəkəcəyi qərarlaşdırılmışdı. On beş il ərzində onun fligelin astanasına ayaq basmaq, canlı insanları görmək, insan səsi eşitmək, məktub və qəzet almaq  hüququndan məhrum olacağını şərtləşmişdilər. Ona musiqi alətinə malik olmaq, kitab oxumaq, məktub yazmaq, şərab içmək və tütün çəkmək  icazəsi verilmişdi. O, xarici dünya ilə məxsusi bununçün qoyulmuş xırda pəncərə vasitəsilə, susqunluqla əlaqə qura bilərdi. Lazım olan hər şeyi, kitabları, notları, şərab və sairi istədiyi miqdarda, yazışma ilə, amma yalnız pəncərədən  ala bilərdi. Müqavilə həbsi ciddi olaraq təkbaşına edən bütün təfərrüatları və xırdalıqları nəzərə alırdı və hüquqşünası 14 noyabr 1870-ci il saat 12-dən 14 noyabr 1885-ci il saat 12-dək,  düz on beş il oturmağa məcbur edirdi. Hüquqşünas tərəfindən, vaxta iki dəqiqə qalana qədər belə,  şərtləri pozmağa xırda bir cəhd bankiri ona iki milyon ödəmək vəzifəsindən azad edirdi.

Həbsin birinci ilində hüquqşünas, onun qısa yazılarına əsasən, təklikdən və darıxmadan güclü şəkildə əziyyət çəkirdi. Gecə-gündüz onun fligelindən daim royal səsləri eşidilirdi. O, şərab və tütündən imtina edirdi. Şərabın istəkləri qıcıqlandırdığını, istəklərin isə məhbusun birinci düşmənləri olduğunu yazırdı; üstəlik də yaxşı şərab içməkdən və heç kəsi görməməkdən darıxdırıcı heç nə yoxdur. Tütün isə otağındakı havanı korlayır. Birinci il hüquqşünasa əksəriyyətlə yüngül məzmunlu kitablar: mürəkkəb eşq intriqalı romanlar, cinayət və fantastika hekayələri, komediyalar və sair  göndərilirdi.

İkinci ildə fligeldəki musiqi artıq susmuşdu və hüquqşünas öz yazılarında yalnız klassikləri tələb edirdi. Beşinci il yenə musiqi eşidildi və məhbus şərab istədi. Pəncərədən izləyənlər onun bütün bu ili yalnız yeyib-içib yataqda uzandığını, tez-tez əsnədiyini, acıqla öz-özü ilə danışdığını  deyirdilər. O, kitab oxumurdu. Bəzən gecələr yazmaq üçün oturur, uzun-uzadı yazır və səhərüzü bütün yazılanları xırda-xırda doğrayırdı. Onun necə ağladığını dəfələrlə eşitmişdilər.

Altıncı ilin ikinci yarısında məhbus səylə dillərin öyrənilməsi ilə, fəlsəfə və tarixlə məşğul oldu. O bu elmlərdən elə acgözlüklə yapışdı ki, bankir onun üçün kitabları almağı güclə çatdırırdı. Dörd il ərzində onun tələbi ilə altı yüz cildə yaxın kitab alınmışdı. Yeri gəlmişkən, bu aludəlik mərhələsində bankir öz məhbusundan belə bir məktub almışdı: “Əziz zindanban! Bu sətirləri sizə altı dildə yazıram. Onları bilici adamlara göstərin. Qoy oxusunlar. Əgər onlar heç bir səhv tapmasalar, yalvarıram, bağda tüfəngdən atəş açmaq əmri verin. Bu atəş mənə səylərimin boşuna getmədiyini deyər. Bütün əsrlərin və ölkələrin dahiləri müxtəlif dillərdə danışırlar, ancaq hamısında eyni alov yanır. Əgər onları başa düşə bildiyimə görə indi qəlbimin necə bir səmavi səadət duyduğunu bilsəydiniz!” Məhbusun istəyi yerinə yetirildi. Bankir bağda iki dəfə atəş açılmasını əmr etdi.

Bunun ardınca, onuncu ildən sonra hüquqşünas hərəkətsiz halda masa arxasında əyləşdi və yalnız İncili oxudu. Dörd ilə altı yüz cildin öhdəsindən gəlmiş insanın asan anlaşılan və qalın olmayan bir kitabın mütaliəsinə bir il sərf etməsi bankirə qəribə gəlirdi. İncilin ardınca dinlərin tarixi və ilahiyyat gəldi.

Həbsin son iki ilində məhbus,  hər hansı fərq qoymadan, fövqəladə dərəcədə çox oxudu. Gah təbiət elmlərilə məşğul oldu, gah da Bayron, yaxud Şekspiri tələb etdi. Ondan eyni vaxtda kimya, tibb dərsliyi və roman, hansısa fəlsəfi, yaxud ilahiyyat traktatını göndərməyi xahiş etdiyi məktublar olurdi. Onun mütaliəsi sanki gəmi parçaları arasında dənizdə üzdüyü və həyatını qorumağa çalışaraq, acgözlüklə gah bu, gah da o biri parçadan yapışdığı kimisinə  bənzəyirdi!

II

Qoca bankir bütün bunları xatırlayır və düşünürdü:

“Sabah saat on ikidə o, azadlığını əldə edir. Şərtə görə, ona iki milyon ödəməli olacağam. Əgər ödəsəm, hər şey məhv oldu: mən tamamən müflis oldum...”

On beş il əvvəl o, milyonlarının sayını-hesabını bilmirdi, indi isə nəyinin – pullarının, yoxsa borclarının  daha çox olduğunu özündən soruşmağa qorxurdu. Azartlı birja oyunu, riskli spekulyasiyalar və qocalığında da əl çəkə bilmədiyi qızğınlıq yavaş-yaşaş işlərinin süqutuna gətirmişdi və qorxusuz, özündənrazı, məğrur varlı şəxs qiymətli kağızların hər cür qalxıb-düşməsindən həyəcanlanan ortabab bankirə çevrilmişdi.

-Lənətə gəlmiş mərc! – deyə qoca ümidsizliklə başını tutaraq mızıldandı. – Niyə bu adam ölmədi? Hələ qırx yaşı var. Məndən sonuncu pullarımı götürəcək, evlənəcək, həyatdan zövq alacaq, birjada oynayacaq, mən isə dilənçi kimi paxıllıqla ona baxacaq və hər gün ondan eyni ifadəni eşidəcəyəm: “Həyatımın bəxtiyarlığına görə sizə borcluyam, icazə verin, sizə kömək edim!” Yox, bu, həddən artıq olar! İflas və biabırçılıqdan yeganə xilas bu adamın ölümündədir!

Saat üçü vurdu. Bankir dinşədi: evdə hamı yatırdı və yalnız pəncərələrin arxasındakı üşümüş  ağacların səslənməsi eşidilirdi. O, səs çıxarmamağa çalışaraq, yanmayan şkafdan on beş il ərzində açılmamış evin qapısının açarını götürdü, paltosunu geyindi və evdən çıxdı.

Bağ qaranlıq və soyuq idi. Yağış yağırdı. Kəskin rütubətli külək ulartı ilə bütün bağ boyu çoyuyur və ağaclara dinclik vermirdi. Bankir baxışını gərdi, amma nə torpağı, nə ağ heykəlləri, nə fligeli, nə də ağacları görmədi. Fligelin olduğu yerə yaxınlaşaraq, gözətçini iki dəfə səslədi. Cavab gəlmədi. Gözətçinin pis havadan gizləndiyi və indi, hardasa, mətbəxdə, yaxud oranjereyada  yatdığı aşkar idi.

“Əgər istəyimi yerinə yetirməyə iradəm çatsa, - deyə qoca fikirləşdi, - şübhə hər şeydən əvvəl gözətçinin üzərinə düşər”.

O, qaranlıqda pillələri və qapını əllədi və fligelin dəhlizinə daxil oldu, sonra əl havasına balaca koridora keçdi və kibrit yandırdı. Burda ins-cins yox idi. Kiminsə yatacaqsız çarpayısı vardı, küncdə də çuqun soba qaralırdı. Dustağın otağına aparan qapıdakı möhürlər salamat idi.

Kibrit sönəndə qoca gərginlikdən əsərək, xırda pəncərədən içəri boylandı.

Dustağın otağında şam ölgün-ölgün yanırdı. Özü isə masa arxasında əyləşmişdi. Yalnız kürəyi, başının tükləri və əlləri görünürdü. Masanın, iki kreslonun və xalçanın  üstündə açıq kitablar vardı.

Beş dəqiqə keçdi, dustaq bir dəfə də qımıldanmadı. On beş illik dustaqlıq ona hərəkətsiz oturmağı öyrətmişdi. Bankir barmağı ilə pəncərəni döydü, dustaq isə bu taqqıltıya heç bir hərəkətlə cavab vermədi. Onda bankir ehtiyatla qapıdakı möhürləri qopardı və açarı qıfıla saldı. Paslanmış qıfıl xırıltılı səs çıxardı və qapı cırıldadı. Bankir dərhal təəccüb çığırtısı və addım səsləri eşidiləcəyini gözlədi, amma üç dəqiqə keçdi, qapı arxasında isə əvvəlki kimi sakitlik idi. O, otağa daxil olmaq qərarına gəldi.

Adi insanlara bənzəməyən adam masa arxasında hərəkətsiz oturmuşdu. Bu, dəri çəkilmiş, uzun qadın hörüklü və pırtlaşıq saqqallı skelet idi. Onun sifətinin rəngi torpaq çalarlı sarı idi, yanaqları çökmüşdü, kürəyi uzun və ensiz idi, tüklü başını saxlayan əli isə baxılması dəhşətli olacaq qədər nazik və arıq idi. Saçları artıq çallaşmışdı və üzgün qoca sifətinə baxaraq, heç kəs onun yalnız qırx yaşı olduğuna inanmazdı. O yatırdı... Əyilmiş başının qarşısında, masanın üstündə xırda xəttlə nə isə yazılmış bir vərəq kağız vardı.

“Yazıq adam! – deyə bankir fikirləşdi. Yatır və ehtimal ki, yuxusunda milyonları görür. Ancaq bu yarımölünü götürüb, yatağa tullamağım və balncla yüngülcə boğmağım kifayətdir ki, ən məsuliyyətli ekspertiza da zorlu ölümün əlamətlərini tapmasın. Amma əvvəlcə onun burada nə yazdığını oxuyaq...”

Bankir masanın üstündən vərəqi götürdü və bunları oxudu:

“Sabah gündüz saat 12-də azadlıq və insanlarla ünsiyyət hüququ əldə edirəm. Ancaq bu otağı tərk etməzdən və günəşi görməzdən əvvəl sizə bir neçə söz deməyi lazım bilirəm. Təmiz vicdanla və məni görən allah qarşısında sizə azadlığa da, həyata da, sağlamlığa da və kitablarınızda dünya nemətləri adlandırılan hər şeyə də nifrət etdiyimi bildirirəm.

On beş il ərzində yer üzərindəki həyatı diqqətlə öyrəndim. Doğrudur, torpağı və insanları görmədim, lakin sizin kitablarınızda ətirli şərablar içdim, mahnılar oxudum, meşələrdə maralların və vəhşi qabanların ardınca qaçdım, qadınları sevdim... Dahi şairlərinizin möcüzəsilə yaradılmış bulud kimi hava gözəlləri gecələr yanıma gəldilər və mənə başımı sərxoş edən qəribə nağıllar pıçıldadılar. Sizin kitablarınızda Elborus və Monblanın zirvələrinə qalxdım və oradan səhərlər günəşin necə çıxmasını və axşamlar onun al-qızılı rənglə səma, okean və dağ zirvələrinə  yayılmasını gördüm; oradan məndən yuxarıda şimşəklərin buludları doğrayaraq, çaxmasını gördüm; mən yaşıl meşələr, çöllər, çaylar, göllər, şəhərlər gördüm, sirenlərin oxumasını və çoban tütəklərinin səsini eşitdim, allah barəsində danışmaqdan ötrü yanıma uçub gəlmiş gözəl mələklərin qanadlarını duydum... Sizin kitablarınızda dibsiz uçurumlara atıldım, möcüzələr yaratdım, öldürdüm, şəhərləri yandırdım, yeni dinlər təbliğ etdim, bütöv çarlıqlar istila etdim.

Sizin kitablarınız mənə müdriklik verdi. Usanmaz insan fikrinin əsrlərlə yaratdığı hər şey kiçik topa şəklində kəlləmə yerləşib. Hamınızdan ağıllı olduğumu bilirəm.

Və kitablarınıza, dünyanın bütün nemətlərinə və müdrikliyə nifrət edirəm.  Hər şey xırda, fani, miraj kimi xəyali və aldadıcıdır. İstəyirsiz, məğrur, müdrik və gözəl olun, ancaq ölüm sizi yerin altındakı siçovullarla bərabər yer üzündən siləcək, nəsliniz, tarix, dühalarınızın ölümsüzlüyü  isə yer kürəsilə birlikdə donacaq, yaxud  yanacaq.

Siz ağlınızı itirmisiniz və lazımi yolla getmirsiniz. Yalanı doğru, eybəcərliyi isə gözəllik  kimi qəbul edirsiniz. Hansısa səbəblərdən  alma və portağal ağaclarında meyvə əvəzinə qurbağalar və kərtənkələlər yetişsəydi, yaxud qızıl güllər tərləmiş at iyi versəydi, təəccüblənərdiniz; eləcə mən də səmanı yerə dəyişmiş sizlərə heyrətlənirəm. Sizi anlamaq istəmirəm.

Yaşadıqlarınıza nifrətimi əməldə göstərməkdən ötrü mən nə vaxtsa cənnət kimi arzuladığım və indi nifrət etdiyim iki milyondan imtina edirəm. Özümü ona olan haqqımdan məhrum etməkdən ötrü burdan şərtləşilmiş vaxtdan beş saat əvvəl çıxacaq və beləliklə, müqaviləni pozacağam...”

Bunu oxuyaraq, bankir vərəqi masanın üstünə qoydu, qəribə adamın başından öpdü, ağladı və fligeldən çıxdı. İndiki kimi başqa heç vaxt, hətta birjadakı güclü uduzmalardan sonra da  özünə qarşı belə nifrət hiss eləməmişdi. Evə gələrək, yatağa uzandı, amma gərginlik və göz yaşları uzun müddət yuxulamağa qoymadı.

O biri gün səhər rəngi qaçmış gözətçilər qaçıb gəldilər və fligeldə yaşayan şəxsin pəncərədən bağa keçdiyini, darvazaya tərəf getdiyini, sonra harasa gözdən itdiyini bildirdilər. Bankir nökərlərilə bərabər dərhal fligelə getdi və dustağının qaçmasına şahid oldu. Artıq dedi-qodu qaldırmamaqdan ötrü o, masanın üstündəki vərəqi götürdü və yanmayan şkafda gizlətdi.

Tərcümə: Məhəmməd Salur

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5