Rasim Qaraca

"Düşərgə"dən düşənlər 

r e s e n z i y a 

Günel Mövludun "Düşərgə" romanı Qarabağ mövzusunda yazılmış, mən oxuduğum Seymur Baycanın "Quqark"ından sonra ana dilində yazılmış 2-ci avtobioqrafik romandır. Postsavaş dövrünün gerçəklərini realist bir qələmlə təsvir etdiyinə görə yazıçıya yalnız minnətdar olmalıyıq. Nəfəs kəsən, yeri gəldikcə göz yaşardan, insanı qəhərə boğan və oxuyub bitirdikdən sonra ağır şok keçirmiş kimi təsirindən çıxa bilmədiyin bir kitabdır. 

Qısa məzmunu belədir: Erməni-rus hərbi birləşmələrinin Qarabağdan qovub çıxartdığı dinc əhalinin yerləşdiyi qaçqın düşərgəsinin təsviri, bir qızcığazın 11-12 yaşdan başlayaraq tam 5 il boyunca yaşadığı düşərgə həyatı, başına gələnlər, gördüyü, eşitdiyi, şahidi olduğu hadisələr, etirafları, qaçqınların sağ qalmaq uğrunda çarpışması, düşərgədəki acılı-şirinli günlər. 

Nə qədər maraqlı oxunsa da, kitabın tələsik, az qala başdansovdu yazıldığını, çoxlu struktural və üslubi xətalarının olduğunu, yazarın gələcəkdə bu mətn üzərində yenidən işləyəcəyini (işləməli olduğunu) düşünərək bəzi qeydlərimi müəllifin və qələm əhlinin nəzərinə çatdırmaq istəyirəm.

*

Roman 3 hissəyə bölünüb: 1. "Düşərgəmiz İran himayəsində", 2. "Himayədarımız - Federasiyasır", 3."Atamın dönüşü". Kitabın nə üçün belə bölündüyü və ya hissələrə nə üçün bu adlar verildiyi anlaşılmır. Çünki bu başlıqlar həmin hissələrdə danışılar hadisələri əhatə etmir.  "Atamın dönüşü"  fəslini istisna etmək olar, çünki burada ata obrazının dinamikası yetəri qədər ətraflı təsvir olunub. Ümumən, fəsillərin adlandırılmasındakı pərakəndəlik, bəzən daha önəmsiz hadisələrin və ya personajların önə şəkilməsi və haqqında ayrıca danışılması diqqətdən qaçmır. Məsələn, kitabın ən koloritli qəhrəmanlarından biri olan Sürəyya nənəyə ayrıca fəsil ayrılmayıb. Təkcə fəsil başlıqlarına baxaraq ümumi sistemsizliyi, adda-buddalığı sezmək mümkündür. 2-ci hissə "Görmədiyimiz almanlar" fəsil başlığıyla açıldığı halda 1 və 3-cü hissələr birbaşa mətnlə başlayır. "Gülnisə nənə" fəslinin içində bir də köçhaköç vaxtı eşşəyini də özüylə gətirən Həsən adlı bir kişinin hekayəti var, Gülnisə hekayəti yarıda kəsilir, Həsən hekayətinə isə ad qoyulmayıb.

*

Mənə görə romanın ən maraqlı fəsli "Sandıqlar"dır. Yeganə fəsildir ki burada ailənin düşərgəöncəsi həyatı təsvir olunub. 10 uşaq doğmuş ana nənəsi, böyük qoyun sürüləri olan baba və ildə bir dəfə uzaqlardan kəndə dincəlməyə gələn dayılar, xalalar və onların uşaqları. Şən, zarafatcıl baba hər gün bir quzu kəsir, həyətdə xalça-palaz sərilir, ailə şənlik edir, xoşbəxt günlər yaşayır. Məncə roman bu fəsillə başlasaydı struktur baxımından daha maraqlı olardı. Belədə xoş, firavan günlərlə müqayisədə düşərgə həyatının əzabları daha qabarıq görünərdi. Lakin bu təsvirlər də epizodikdir, doyurucu deyil, müəllif oxucunun diqqətini daha önəmsiz olan detallara yönəldir, xala-dayı uşaqlarını "arıq, kök, qara" deyə tanımlayır, dayı və xalaların və onların uşaqlarının portret cizgilər əksik qalır, xala-dayı uşaqlarından bəhs edərkən "biri-birimizin başını daşla vurub qanadardıq" kimi mətnin ruhuna uymayan ümumiləşdirmələr edir. Yazıçı, nənə haqqında danışarkən "dünyada tanıdığım ən bədbəxt" qadın ifadəsini işlədir, çünki "həyatı mal-qoyunun içində keçmişdi". 10 uşaq doğmuş, var-dövlət içində yaşamış qadının nə üçün bədbəxt olduğunun başqa izahı yoxdur. Hə, bir də tələbkar baba imiş bu bədbəxtliyə səbəb. Ümumən müəllifin öz qəhrəmanlarına önyarqılı yanaşması başadüşülən deyil. Belədə, oxucu öz nəticələrini çıxarmalı olur. Arandan dağa köçən, böyük sürüləri olan ailələrin həyat şərtləri hər zaman ağır olub, babanın sərt olması labüddür, nənə də əslində o qədər bədbəxt deyilmiş, çünki əri öləndə "təzədən yetim qaldım" deyir.

*

Müəllifin təsvir etdiyi qəhrəmanlara önyarqılı yanaşması ən çox ata haqqında yazarkən özünü göstərir. Müəllif atasına nifrət etdiyini gizlətmir, onu başdan sona qədər mənfi planda göstərir, ölümünü belə laqeyd qarşıladığını yazır. Səbəb kimi atanın onları sevmədiyini, kobud rəftar etdiyini, acıqlı danışdığını və s. göstərir: "Əgər içkiyə qurşanmasaydı, kifayət qədər(!) eqoist biri olmasaydı, hər gün evimizdə qanqaraçılıq salmasaydı, anamı, məni, qardaşlarımı bir azca (!) sevsəydi, belə yaraşıqlı atam olduğu üçün fəxr edə bilərdim". Bax, bu bir az da olsa ailəsini sevməyən ata Rusiyadan qayıdıb gələndə arvadına və uşaqlarına çoxlu hədiyyələr alıb gətirir və ana da "atanın gəlişinə çox sevinir", neçə ildə qazandığı pulu üst-üstə qoyub Sumqayıtdan ev alır, uşaqlarını düşərgənin zülmündən qurtarmaq üçün Moskvalara qədər gedib çıxır. Lakin qızcığazın ataya nifrəti səngimək bilmir. Səbəblərdən biri də atanın Rusiyada bir qadınla bərabər olması və bunu açıq-açıq danışmasdır, halbuki ana bu söhbətləri soyuqqanlılıqla qarşılayır. Bunları oxuduqca tərs effekt yaranır oxucuda - ailənin məsuliyyətini daşıyan, onları xilas etmək üçün hər yola baş vuran atanın pozitiv obrazı canlanır gözlərimiz önündə, müəllifin dediyi kimi onu neqativ çıxaracaq məntiqli bir dəlil tapa bilmirsən. Uşaq vaxtı atadan yediyi bir şillə uşağın qəlbində elə bir yara açıb ki, əbədi olaraq gözü dönüb, nəyin bahasına olursa olsun onun mənfi obrazını yaratmaq, artıq yetkin yaşda belə və artıq atanın çoxdan həyatda olmadığı bir zamanda o şillənin qisası davam edir, keçmişin bütün acılarını, ağrılarını, göz yaşlarını unudaraq hər şeyi və hər kəsi bir Ana-Qadın kimi bağışlayıb öz ağuşuna alan yazar obrazı kölgədə qalır, uşaqlıq yaraları dil açıb danışır əsər boyunca və "oxuduğu romanların ona aşıladığı ali hisslər" də mənzərəyə duruluq gətirmir. Ümumən ata ilə bağlı yazılanlar başdan ayağa ziddiyyətlidir və inandırıcı deyil. Bir bədii obraz kimi çoxlu suallar doğurur, əsərdə tam olaraq açılmamış qalır, ilk səhifələrdən başlayan ziddiyyətli məqamlar sona qədər öz həllini tapmır. Ümumən, yarımçıqlıq və səthilik əsərdəki bütün personajların təsvirində var. Məsələn, əsər boyu qardaşların varlığını az qala hər səhifədə hiss edirsən, lakin onların portret cizgilərinə dair heç bir təsvir yoxdur, adları belə çəkilmir.     

*

Bəzən çox dəhşətli etiraflar etmiş kimi görünsə də müəllif sona qədər səmimi deyil. Düşərgədəki ilk sevgisi haqqında kitabın son səhifələrinin birində yalnız bunları yazır: "Düşərgədə ilk sevgimi yaşamışdım, gecə qorxudan əsə-əsə söyüdün altında sevdiyim oğlanla görüşmüşdüm". O oğlan kim idi, bu necə bir segiydi, düşərgədə ilk sevgi necə olur? - bunlar da oxucu üçün az maraqlı məqamlar deyil, təsvir edilsəydi məncə romanın ən parlaq fəsli sayılardı. "Moskvada yaşayan, bir əli ömür böyu üstümüzdə olan Sabir əmi" haqqında da bundan artıq heç nə deyilmir.  O illərdə Rusiyaya çörəkpulu dalıyca gedən insanlar bizim yaxın tariximizin bir parçasıdır, təsvir olunsaydı yaxşı olardı.

*

Lakin, hər şeydən göründüyü ki, yazar tarix yazmaq və ya tarixi bərpa etmək, ya da düşərgə həyatının salnaməsini yazmaq fikrində deyil. Diqqət mərkəzində olan hadisələr bəzən tarixi məna yükündən uzaqdır. Məsələn, qadınların aylıq qanamasına az qala bir fəsil həsr edilib. Ümumən, müəllifin işlətdiyi “menstruasiya”, “menstruasiya bezi” ifadələri bu mətndə yamaq kimi görünür. Əvvəla, dilimizdə bu sözün həm məcazi, həm birbaşa mənada bir neçə qarşlığı var, dilə yatmayan, ahəng qanununa zidd olan, mətnin bədiiyyatını öldürən və süni intellektuallıq təəssüratı yaradan “menstruasiya” kəlməsi lazım olduğundan çox işlənib mətndə.   İkincisi, “menstruasiya bezi” problemi təkcə qaçqın düşərgəsində idimi? Və ya, qadınların alt paltarlarını kişilərin gözündən uzaq yerdə asıb qurutması olsun? Deyil, bunlar Azərbaycan kənd həyatında yayğın olan adi hallardır və “menstruasiya bezi”, tualet kağızı kimi nəsnələr də ümumən Azərbaycan məişətinə təqribən 2000-ci illərdə girməyə balayıb. Bunları önəmli hadisə kimi yazaraq, guya oxucuda şok effekti yaratmaq sanıram çox gülüncdür. Məncə yazıçı daha çox insan talelərinə, öz ailəsinin salnaməsinə diqqət ayırsaydı daha maraqlı bir əsər meydana gələrdi. Yoxsa, kimdənsə eşitdiyi, özünün də əmin olmadığı, kiminsə kimisə hansısa çadırda zorlaması hadisəsiylə ucuz effekt yaratmaq istəyi, yazıçının “oxuduğu romanların ona aşıladığı ali hisslərlə” bir araya sığmır.  

*

Günel Mövludun təsvirindən təqribən belə nəticə çıxartmaq olar ki, düşərgə başdan-başa əxlaqsızlıq yuvası imiş. Kişilər ərsiz qadınların çadırına girib onları zorlayırmış və qadın da qorxudan səsini çıxarmırmış, çünki haya gələn qonşular onun özünü günahkar biləcəkmiş. Kitabın 66-cı səhifəsində oxuyuruq: “...bəzilər tamam azğınlaşır, gecələr ailəsində kişi olmayan tək və kimsəsiz qadınların çadırına hücum çəkirdilər. Zorla seksə məcbur edilən bu qadınlar qışqıra bilmirdilər... Ona görə də gözü qızmış kişilərə müqavimət göstərə bilməyənlər susub talelərinə boyun əyirdilər”. Müəllif başqa bir yerdə yazır: “Elələri var idi ki, lap azğınlaşaraq düşərgə kənarında tanış olduqları fahişələri yaşadığı çadırlara gətirir, işlərini elə arvadlarının, uşaqlarının yanında görürdülər”(!). 82-ci səhifədə: “Güclü, arxalı olanlar bəzən gecələr ərsiz qadınların çadırına girir, ya onları zorlayır, ya da ərzaq təklif edib cinsi əlaqəyə razı salırdılar... Belələrinin ərləri məsələdən hali olsalar da səslərini çıxarmırdılar”. Daha bir yerdə müəllif eşitdiyi bir hadisəni, bir oğlan uşağının zorlanmasını təsvir edir, anası oğlanın tumanında qan ləkəsini görüb şübhələnir, işin üstü açılır, uşağın ailəsi bir kisə ərzaq qarşılığında polisə şikayət etmir. Bunlar inandırıcı deyil. Əvvəla, bədiyyatdan uzaq, roman içində əriməyən quru deklamasiya xarakterlidir. İkincisi, hələ azərbaycanlı oxucu olaraq (kitab xarici dillərə də tərcümə olunmaqdadır), müqəddəs dediyimiz Qarabağ insanının bu cür əxlaqi cəhətdən düşgünlüyünü təsəvvürümdə canlandıra bilmirəm. Bəs ağsaqqallar, ağbirçəklər, namuslu, qeyrətli cavanlar hardaydı, bu hadisələr onların gözü qarşısında necə baş verirdi? Heçmi qarşı çıxan olmadı? Kitabda bu cür məqamlar bir deyil, iki deyil. Yazarın, təsvir etdiyi vəhşi əhalinin Qarabağ kimi gözəl məkandan qovulmasına dolayısıyla haqq qazandırmaq niyyətində olmadığına inanıram, lakin öz içimizdən birinin şahidliyilə bunların yazılmasının, həm də divara suvaq yapar kimi ağ vərəqlərə yapışdırmasının əsla ədəbiyyat tanrısına xidmət etmədiyini söyləmək ümid edirəm gənc yazıçını rəncidə etməz.

Bənzəri hadisələrin bədii dillə danışıldığı səhnələr fərqlidir, məsələn 85-ci səhifədə Günəş adlı qadının aşnasının gətirdiyi meyvələri məhəllədəki uşaqlara, qadınlara paylaması, yaşlı qadınlardan birinin mırıq dişləri arasından gavalının suyunu axıdaraq qadının arxasınca “amcığhaqqıdır” deməsi səhnəsi səhifələrcə yazılan deklamativ təsvirlərdən daha qiymətlidir məncə, çünki düşərgə insanının həyatından canlı bir anı əks elətdirir.

*

Düşərgə haqqında təsvirləri iki hissəyə ayırmaq olar: 1. konkret hadisələr və insan taleləri, 2. hadisə içərisində verilməyən, düşərgə həyatının jurnalist diliylə quru təsviri. Bu təsvirlər əsərin bədii səciyyəsini azaldır, ümumiləşdirici sadalamalar təsiri bağışlayır. Cümlələrin pintiliyi, bəzən ruhsuzluğu, əsərin rəvan axıcı bir dillə yazılmaması, gah keçmiş zamanda, gah keçmiş şühudi zamandakı mışdı-mişdili təsvirlər daha yaxşı bir mətn arzusu oyandırır oxucuda. Günel Mövludun şeirlərindəki bədiiyyat, emosionallıq bu kitabında özünü çox nadir hallarda göstərir, çox təsirli hadisələrin üstündən jurnalist diliylə, quru cümələrlə keçib gedir, naşı bir kameraman kimi personajların, xarakterlərin, önəmli detalları üzərindən sürətlə keçir, hadisənin kulminativ məqamına fokuslana bilmir, məntiqi vurğunu lazım olan hadisənin üzərinə qoymur, qələminin bədii gücünü göstərə bilmir. Örnək olaraq, əsərin ən dramatik məqamlarından olan başaq yığımı zamanı kombaynçının tanrının özü kimi tarlada peyda olması hadisəsi bir iki şairanə cümləni haqq edirdi. Sanki kimsə məsləhət verib yazara, hissə qapılmaq, romantikaya uymaq, sentimentallığa yuvarlanmaq olmaz, bir yerdə yazıçı bunu özü də etiraf edir, lakin yazıçı qələminin aradabir pərvazlanmalarına, poetik ricətlərə belə həssas mətndə çox ehtiyac var idi.

Sanki mətnin quruluğunu ona irad tutacaqlarını bildiyindən müəllif kitabın sonlarında yazır: “Ömründə bir gün ac qalmayan, çarpayısız yatmayan (demək istəyir, quru yerdə yatmayan -rq), soyuducularından çeşid-çeşid ərzaq əksik olmayan insanların yoxsulluqda, səfalətdə gözəllik, art axtarması köçkünlük illərində mən və mənim kimi saysız-hesabsız insanın yaşadığı məşəqqətlərə təhqirdir” – burada müəllifin ard-arda iki dəfə işlətdiyi bu yanıltmac “art axtarmaq” ifadəsini bir kənara qoyuram (mötərizə açaraq deyim ki, bu cür intellektual kəlmələr yapışmır), bu fikrin daşıdığı şüuraltı məsaj təqribən belədir: “Kasıblığı və səfaləti əks etdirən bir əsərdə bədii özəlliklər axtarılmamalıdır”. Məncə əksinə, art, yəni bədiyyat yazarın car çəkdiyi gerçəklərin oxucuya daha yaxşı çatması üçün zəruridir və qələmini öncədən bu cür şərtləndirən yazıçı öz cəsur kimliyindən ödün vermişdir. 

*

 Bəzi cümlələr?

“Həsrət ömrü boyu ərə getməmişdi” (ömrü boyu- artıqdır),

 “Əbil, ümumiyyətlə yanğından sağ çıxa bilməmişdi” (ümumiyyətlə - artıqdır),

“...aradabir bizə çay içməyə gəlir və özləri ilə konfet gətirirdilər”, (bir hekayə qədər ağırlığı var bu cümlənin),

“...bacılar hər gecə əməlli başlı zorlanırdılar” (əməlli-başlı - çobanın məhkəmədə şahidliyi haqqında bir anekdotu yada saldı ),

“belə vaxtlarda barmaqlarını anus dəliyinə tutub tualetə tərəf qaçan kişilər...” (düzgün təsvir deyil, elə təsəvvür yaranır ki, kişilər çılpaq idi və barmaqları da tam orada idi, sadəcə demək lazım idi: “götünü tutub tualetə tərəf qaçan kişilər”  )

“Bakıda kondinsioner zavodunda işləyən xalam iş yerindən kisə-kisə süngər gətirir, döşək, yastıq düzəldib evinin yeni sakinlərinə şərait düzəldirdi” (o dövrün portretini yaradan gözəl bir cümlə), 

“Bizim ailədə sevgi də, nifrət də, qəzəb də ancaq kobud şəkildə ifadə olunurdu” (yaxşı ifadə olunub),  

“Lakin ata-anasından ayrı yaşayan oğlan düşərgə camaatının bütün alqoritmini pozmuşdu...” (alqoritm – yersizdir, sanki düşərgə sakinlərinin həyatı G5-lə idarə olunan bəlli bir alqoritmə köklənmişdi),

“Hüsran müəllimin oğlu tamamilə aseksual bir adama çevrildi” (aseksual – yersizdir, ümumən, kitabın ikinci nəşrində haqqında danışılan insanların həyatından gəlməyən bu cür terminlər olmasa yaxşıdır. Başqa bir yeni nəsil yazarımızda, Şərif Ağda da bu şakər var, kənd həyatını təsvir edərkən qəzet ifadələrini yapışdırır)... və s.

Uğurlar, bacı!

∎

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5