Ədəbiyyat və siyasət

Bu yaxında məşhur Kot-D’İvuarlı futbolçu Didier Drogba-nın öz ölkəsində vətəndaş müharibəsinin qarşısını almaqda necə iştirak etməsi barədə oxudum. Əlaqəsiz görünsə də, ağlıma öz ölkəmizdə də gedən mübahisə gəldi: Ədəbiyyat adamları siyasi və ya vətəndaş mövqeyi qoymalıdırlarmı ortaya?

Bir qrup adam fikirləşir ki, bu, vacibdir, onlar cəmiyyətin tanınmış simalarıdır və oxucu, bəzən fanat kütlələri olur, onların sözü əhəmiyyətlidir. Bir qrup isə düşünür ki, ədəbiyyat adamlarının elə bir vəzifəsi yoxdur. Əsər yazmaq səni siyasətlə bağlı fikir bildirmək vəzifəsi ilə yükləməməlidir, yazarın işi yazmaqdır. “Ədəbiyyatın siyasətə dəxli olmalıdırmı?” – yığcam ifadə etsək, sualımız belə səslənər. Bu barədə xeyli yazılıb.

Yamayka mənşəli Kanada yazarı Olive Senior Trinidadda Bocas Ədəbiyyat Festivalındakı çıxışında deyirdi ki, “Biz hamımız siyasətin tələsinə düşmüşük, çünki biz hər birimiz, o cümlədən yazıçılar haranınsa vətəndaşlarıyıq, biz siyasi qərarların bizə təsirindən qaça bilmərik. Ona görə də “Ədəbiyat siyasi olmalıdırmı?” sualını vermək əvəzinə mən bunu belə ifadə edərdim: Ədəbiyat siyasidir, çünki biz - ədəbiyatın yaradıcıları siyasi heyvanlarıq; bu, bizim insan kimi, dünya vətəndaşı kimi məsuliyyətimizi qəbul etməyin bir hissəsidir.”

Bu, daha çox sol düşüncə tərzinin mövqeyi ilə səsləşən fikirlərdir. Çünki solun maksimalist ucu olan marksizmdə məsələ daha kəskin qoyulur. Dövlətsiz və kommunalardan ibarət cəmiyyətdə yaradıcı insanların fikirləri siyasi nöqteyi-nəzərdən çox önəmli olmalıdır. İdeoloji olaraq, hər kəsin dəstəyinə ehtiyac duyan belə cəmiyyət tipində daha çox adamın fikirlərinə nüfuz edə bilən məşhurlar (müasir dünyada bu, ingiliscə “celebrity” adlanır) həlledici fikir söyləyə bilərlər. Ona görə də solun ideoloji əsaslarını yazan müəlliflərin əksəriyyəti bu məsələyə önəm verib və ədəbiyyatın nəinki siyasətə dəxli olduqlarını qeyd ediblər, eləcə də onun siyasi vəzifələrini sadalayıblar.

Konservativ sağçılarda isə əksinədir – Micah Mattix qeyd edir ki, konseravativlər son 50 ildə ədəbiyyatın siyasətdə rolunu görməzdən gəliblər. Yəqin elə buna görədir ki, Qərbin ədəbi yaradıcı adamlarının çoxu solçu kimi tanınıblar.

Son dövrlər ədəbiyyatdan daha çox ictimai həyatda çəkisini sürətlə artırmaqda olan post-modernist yanaşma isə bu 2 mövqeyin ortasını və ya hər ikisini özündə birləşdirib təqdim edir. “Ruhunu itirmiş qadın” (“The Woman Who Lost Her Soul”) bestsellerinin müəllifi Bob Shacochis bizim suala cavab verərkən, ədəbiyyatı 2 yerə ayırır: siyasi təcrübənin ədəbiyyatı və məişət təcrübəsinin ədəbiyyatı. Shacochis öz yaradıcılığında bu 2 sahəni ayrıca işləyib. Məşhur GQ jurnalında illərlə yazdığı “Dining In” köşəsində o, yemək reseptləri haqqında çoxlu yazılar yazıb, sonra bütün bunları “Domesticity” (Ailəcanlılıq, Evdarlıq) adlı kitabda toplayıb. Amma Shacochis-in romanları, eləcə də Yeni Jurnalistika adlandırdığı təsirli işi daha geniş siyasi məsələlərdən, müharibə jurnalisti kimi topladığı məlumatlardan, siyasi, iqtisadi, sosial qüvvələrin insanlararası əlaqələri necə formalaşdırmasından bəhs edir. Müsahibələrinin birində yazıçı bildirmişdir ki, romançı kimi onun əsas məqsədi yaxşı cümlələr yazmaqla yanaşı “Amerikanın dünyada hər kəsə necə təsir etməsi barədə amerikalıların daxili hissiyatının yaradılmasına cəhd etmək”dir.

Gördüyümüz kimi, yanaşma tərzi post-modern olan Bob Shacochis yazdıqlarının siyasətə həm dəxli olduğunu göstərir, həm də yox. “Domesticity” altında yazılanların dəxli yoxdur, amma digər əsərlərində müəllifin məqsədi Amerikanın imici barədə amerikanların daxili hissiyatını yaratmaqdır.

Ümumiyyətlə, post-modern yanaşma siyasətin özündə daha çox etirazlar doğurur. Məsələn, Trump seçki təşviqatnda ənənəvi qəbul olunmuş dəyərlər zəncirini qırdı, rasist, ifrat sağçı fikirlər səsləndirdi və seçildi. Dəyərləri yenidən dəyərləndirmək, liberal-demokrat dünyanın uğurlarından daha əvvələ apelyasiya etmək kütlə tərəfindən coşğu ilə qarşılansa da, məsuliyyətli insanlar, xüsusən, gənclər tərəfindən ikrahlı münasibət gördü. Eyni məsələləri Brexit, Şərqi Avropada güclənən sağ-populist, anti-qərbçi mövqe barədə də deyə bilərik. Ümumiyyətlə, dəyər kimi qəbul edilmiş nəsnələrin dəyişdirilməsi, onların yenidən dəyərləndirilməsi, bir sözlə gündəlik adət etdiklərimizə post-modern yanaşma adətən xoş qarşılanmır.

Ədəbiyyatda isə məsələ bir az fərqlidir. Umberto Ekonun “ağsaqqallığı” ilə tüğyan edən post-modern sunami qabağına çıxan möhkəm modernist yanaşmaları darmadağın etməkdədir. 2013-cü ilin italyan filmi olan “Grande Bellezza” (“Böyük Gözəllik”) filmində bunu gözəl təsvir edən maraqlı səhnə var. Varlı insanlar (biz həyat tərzinə görə onlara qlamur deyirik) təşkil etdikləri bahalı əyləncələrə, məclislərə əsl zadəgan nəslindən olan hersoqları, baronları, knyazları dəvət edirlər. Bu zadəganlar kasıbdırlar. Xırda bir məbləğ qarşısında qlamurların məclisində iştirak edir, öz əsl-nəcabətlərinə uyğun davranışları ilə canlı muzey təssüratı yaradır, yüksək səviyyəli danışıqları ilə ev sahiblərini heyrətləndirir, bir sözlə əyləndirirlər. Məclisin sonunda ər-arvad zadəganlar öz mənsəblərinə uyğun etika ilə müraciət edəndə onları dəvət edənlərin saymazyana pul vermələri səhnəsi mənə hazırda ədəbiyyatda post-modern yanaşmanın köhnə modern – “yaxşı-pis”, xilas yanaşmaları üzərində qalibiyyətini xatırladır.

Məhz bu baxımdan Shacochis-in “ikibaşlı” davranışı müasir dövrə daha uyğun görünür. Yazıçı siyasi olmayan, vətəndaş mövqeyi tələb etməyən məsələlərdə yaza, kitab çap edə bilər. Amma istedadı vicdanını ifadə etməyə imkan verirsə, paralel olaraq, yaradıcılığında vətəndaş mövqeyini də qoymalıdır. Əlbəttə, bu, siyasətdə 2 cəbhəyə xidmət etmək anlamına gəlmir. Yəni həm irticanı dəstəkləyib, həm də vətəndaş mövqeyini ifadə edən ayrı-ayrı əsərlər yazmaq deyil bu. Süleyman Rüstəm belə etməyə cəhd göstərirdi (tara aid bir-birinə zidd 2 şeirində). Qeyd etdiyim cür yanaşma siyasi, vətəndaş mövqeyinə aid olmayan mövzularda (məişət, mətbəx və s.) yazmaqla yanaşı digər mövzularda da yazmağı nəzərdə tutur.

Təcrübəyə baxsaq isə, vətəndaş mövqeyi olmayan və ya irticaya qulluq edən ədəbiyyatçılara münasibətdə insanlar daha çox əsərlə müəllifi ayırmaq mövqeyindən çıxış edirlər. Məsələn, Norveçdə Knut Hamsuna münasibət bunun bariz nümunəsidir. Nasistlərə loyal münasibətinə görə onun şəxsiyyətinə hörmət yüksək səviyyədə deyil (məsələn, heykəli yoxdur), amma əsərləri çap edilir, satılır, oxunur. Bu, tarixin verdiyi ədalətli qiymətə oxşayır – nə yazıçı yüksək dəyərlər təbliğ edən əsərlərinin arxasında gizlənə bilir, nə də belə əsərlər yazıçının yüksək qiymətləndirilməyən şəxsiyyətinin altında itib-batır. Bu isə “əsər, yoxsa müəllif?” məsələsidir və bir az fərqli mövzudur.

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5