Kütləvi iradəsizlik – Aristotelin ἀκρασία (akrasia) modeli

Tez-tez eşitdiyimiz bir ifadə var: Bu millət nə vaxt oyanacaq? Burdakı „oyanmaq“ feli sadəcə yuxu halından oyaq hala keçməyi bildirməkdən daha böyük iddia ilə yüklənib və onun nəyi ifadə etdiyini yəqin oxucular ən azı intuitiv (bu sözü yadda saxlayın, zəhmət olmasa) olaraq onsuz da təxmin edə bilirlər. Yəni, qınaq bir qrupun, bizm halda Azərbaycan cəmiyyətinin ona olan haqsızlığa niyə etiraz etməməsinə yönəlib. “Oyanmaq” burda sadəcə yuxudan ayılıb passiv ayıqlıq vəziyyətində qalmağı yox, hansısa aktiv bir etiraz formasını nəzərdə tutur. Yuvarlaqlaşdıraraq bu gözləntiyə “təşəbbüs gözləntisi” deyək. Bu təşəbbüssüzlüyə olan qınağın çox vaxt ayrıca ifadə olunmayan, ancaq həmişə nəzərdə tutulan konteksti, həm də, onun (təşəbbüssüzlüyün) subyekti olan cəmiyyətin ona edilən haqsızlıqdan xəbərdar olmasıdır. Deməli, çəmiyyət qınanır ki, nə baş verdiyini bilə-bilə bu baş verənlər ilə bağlı adekvat təşşübbüs (aktivlik) göstərmir.

Bu davranış (təşəbbüssüzlük) ilk növbədə məntiqə uyğunsuzluğu ilə diqqət cəlb edir və ən azı qədim yunan fəlsəfəsinə gedib çıxan müzakirə tarixi var. Qədim yunanlarda bu tip davranışlar (bilinən səbəblər ilə ona reaksiyanın uyğunsuzluğu) ἀκρασία (akrasia/akratia) mövzusu tərkibində müzakirə olunub. Bizim “hər şeyi bilə-bilə yatan” cəmiyyətimizin də davranışı ἀκρασία-yanın bir formasıdır.  Akrasia sözündəki a inkar hissəciyi kratos (güc, hamiklik) (kratein – hökm etmək, hökm sahibi olmaq) sözünü inkar edir və “özünə hakim olmamaq, özünə nəzarəti itirmişlik” bildirir. Maraqlı məqam burasıdır ki, qədim yunanca bu sözün tərkibində ayrıca “özü(nə)” (auton) hissəsi yoxdur. “Özünə hakim olmama, özünə nəzarətsizlik” elə “hakim olmama, nəzarətsizlik” ilə ifadə olunub. Akrasia sözünə antonim olan söz enkrasia-dır və “özünə hakim olma, özünə nəzarət etmə deməkdir.

ÁκρασίαSokratdan əvvəl, Sokratın özündə, Platonda və s. müzakirə olunub. Ancaq müasir debatlar üçün əsas olan formatı Aristotelin bu məfhuma verdiyi definisiya ilə müəyyənləşib. Bu kiçik yazıda mövzünun müzakirə tarixinə yer vermək istəmirəm, məqsədim başqadır. Ona görə də digər müəlliflərin mülahizələrinə konsentrasiya olmayaraq Aristotelin bu anlayışla bağlı şərhlərindən yalnız bir neçə məqamın üstündə dayanmaq istərdim. Yazının məqsədi həmçinin Aristotelin ἀκρασία ilə bağlı iddialarına şərh vermək deyil, daha çox Aristotelin ἀκρασία-nı izah etmək üçün işlətdiyi silloqizm modelindən metafor kimi istifadə edərək onu yuxarıda bəhs etdiyim “Bu millət nə vaxt oyanacaq?” qınağına proyeksiya etməkdir.

Deyildiyi kimi, ἀκρασία  “özünə hakim olmamaq, özünə nəzarəti itirmək” deməkdir. Məsələn, diabet xəstəsinin özünü saxlaya bilməyib şirniyyat yeməsi akratik aktdır. Eləcə də artıq çəkidən əziyyət çəkdiyi halda idman etmək üçün özünü toparlaya bilməyən adam akratik hala girmiş olur. Hirslənib özündən çıxaraq hərəkətlərinə hakim ola bilməyən adam aktiv akratikdir (bəzən buna “affekt halında” olmaq deyirlər). Eləcə də “affekt halında” passiv olmaq olar, məsələn, təhlükəni başa düşdüyü halda müdafiə olunmamaq. Misallardan göründüyü kimi, akratik aktların və halların aktiv və passiv növlərini ayırd etmək olur. Özünə nəzarəti itirərək nəyisə etmək aktiv ἀκρασία, özünə nəzarəti itirərək nəyisə etməmək passiv ἀκρασία–dır. Bu təzahür formalarına görə bəzən ἀκρασία –nın aktiv və passiv formaları bir-biri ilə qarışdırıla bilər.

Qayıdaq girişdə dediyimiz “təşəbbüssüzlük” (“Bu millət nə vaxt oyanacaq?” kontekstindəki “oyanmamaq”, “yatmışlıq”) qınağına. Yuxarıdakı təsnifata görə, bu “təşəbbüssüzlük” də passiv ἀκρασία–dır. Ancaq  bu, elə də əhəmiyyətli məqam deyil. Məsələnin daha maraqlı tərəfi Aristotelin ἀκρασία-ını izah etmək üçün verdiyi silloqizm modelində görünür.

Çoxlu məzə və zarafatın əsası olan

1. Bütün insanlar ölümlüdür.
   1. Sokrat insandır.
   2. (Deməli) Sokrat ölümlüdür.

cümlələrini hamınız tanıyırsınız, çox güman ki. (Haşiyə: Sokratı milliləşdirərək yerinə Abbasqulu, Məmməd, İlham, Fatma, Ramiz, Zərifə və s. də qoya bilərsiniz, mahiyyət dəyişməz.) Bu, tipik silloqizmdir. Yəni, silloqizm şərt kimi verilən iki mülahizə əsasında üçüncü bir mülahizəyə çıxarışdır. Şərt kimi verilən 1. və 2. cümlələri premislər (ruscadan “predposılka” kimi tanıdığımız), 3. çümləsi isə çıxarışdır (conclusio). 1. böyük premis, 2. kiçik premis adlanır. Hər iki premisdə rast gəlinən anlayış “insan”dır. Bu, ortaq anlayışdır (bu anlayışı da yadınızda saxlayın, bir zəhmət) və premisləri bir-birinə bağlayır. Ortaq anlayış, deməli, hər iki premisdə olur, çıxarışın özündə olmur və verilmiş premislər əsasında çıxarışın mümkünlüyünün şərtidir. Aristotelin silloqizm haqqında təlimi çox mürəkkəb təsnifat sxemləri və modellərini ehtiva edir, onlara girməyək. Sadəcə onun nəzəri və praktiki silloqizmləri bir-birindən fərqləndirməsinə diqqət yetirək. Bu fərq əsas ondan ibarətdir ki, nəzəri silloqizmin çıxarışı (conclusio) premislərindən fərqli, yeni bir bilik vahididir. Yeni mülahizədir, yəni. Praktiki silloqizmlərdə isə çıxarış (conclusio) yeni bilik yox, əməldir. Yəni praktiki silloqizmin nəticəsi olaraq nəsə əməli bir şey baş verməlidir. Əgər bu, baş vermirsə, praktiki silloqizm baş tutmur və ἀκρασία baş verir. (Bununla bağlı yadıma düşmüş bir əhvalat paylaşım. Bir dəfə 25 nömrəli avtobusda yol gedirdim. Axşam saat 22-ə qalırdı, yollar tıxaclardan təmizlənmişdi, sürücü bunun ləzzətini çıxarmaqdan özünü saxlaya bilmirdi. “Azadlıq” prospektini keçib “Drujba” kinoteatrına tərəf dönəndə süəti qaldırıb rəsmən uçmağa başladı. Avtobusdakılar oturacaqlardan yapışmışdılar, başlarını bulayıb deyinirdilər, amma sürücüyə bir şey demirdilər. Bir nəfər yaşlı qadın isə bərkdən qışqırmağa, sürücüdən sürəti azaltmağı tələb etməyə başladı. Digər sərnişinlərin reaksiyası çox maraqlı oldu. Qadını dəstəkləmək əvəzinə onu “sakitləşdirməyə” başladılar, kimsə təmkinli olmağa çağırdı, başqası çantasından su çıxarıb ona içirtmək istədi. Yəni, zahirən qadın özünə nəzarəti itirmiş, digər sərnişinlər isə təmkinlərini qoruyaraq özlərinə hakim kimi görünürdülər.  Aristotelin definisiyasına görə isə o avtobusda özünə hakim (enkratik) olan yeganə adam həmin qadın, digərləri isə akratik (özünə nəzarəti itirmiş) idilər. Çünki ortada olan şərtlər/premislər (1. Avtobus bu sürətlə gedərsə qəza olacaq. 2. Qəza olarsa avtobusdakılar öləcək, yaralanacaq ya da nəsə başqa zədə alacaq. 3. Mən də avtobusun içindəyəm. 4. Etiraz olmasa sürücü sürəti azaltmayacaq. Deməli: 5. Etiraz etməliyəm. ) əsasında nə etməli olduğunu  başa düşən və bunu edən o, idi. Digər sərnişinlər isə ya şərtləri başa düşməmişdilər ya da başa düşə-düşə heç nə etmirdilər.)

Deməli, ἀκρασία premisləri bilə-bilə çıxarışa cürət etməməkdir. Praktiki silloqizmdəki bu “çıxarış (conclusio) = əməl” məqamı ətrafında sonsuz debatlar var, sadalanması bu yazıya sığmaz. Mənim istədiyim də elə Aristotelin bu silloqizm modelini şərhlərdən kənar saxlamaqdır. Şərhçilərin nə deməsindən asılı olmayaraq Aristotelin modeli verilmiş formasında çox maraqlıdir, beyni qıcıqlandırır və bizim oxucu öz şərhini özü müəyyənləşdirsin. Həm də, yuxarıda deyildiyi kimi, yazının məqsədi Aristotel ilə razılaşmaq yaxud razılaşmamamaq deyil, onun ἀκρασία  üçün praktiki silloqizm modelindən metafor kimi istifadə etməkdir.

Akratik silloqizmdə premislər öz növbəsində digər (nəzəri) silloqizmlərin nəticəsi olan bilik vahidləridir. Amma, yuxarıda təsvir edildiyi kimi, onların bilinməsi praktiki silloqizm çərçivəsində gözlənilən adekvat çıxarış-əməlin baş tutmasına qarantiya vermir. Əksinə, ἀκρασία-nın problem kimi aktuallığı da elə bundadır. Amma ἀκρασία normallıq yox, anormallıqdır, Aristotelin təbirincə desək, (öz) yaxşılı(ğın)a can atan insan təbiətinə ziddir. Onun müvcudluğu insan təbiətinin qüsurluluğu ilə bağlıdır, amma bu o demək deyil ki, onu aradan qaldırmaq olmur.

Premislər bilinəndən sonra onun (ἀκρασία-nın) hələ də mümkünlüyü ayrı problemdir, daha böyük yaxud daha kiçikdir, deyə bilmərəm. Amma bu modeli yuxarıdakı, “Bu millət nə vaxt oyanacaq?!” qınağı ilə qınanan təşəbbüssüzlüyə/(siyasi?) apatiyaya (hansını ki, ἀκρασία–nın bir növü kimi identifikasiya etdik) proyeksiya etsək, görərik ki, bizdə vəziyyət Aristotelin vaxtındakı ἀκρασία-adan daha çətindir. İş orasındadır ki, təşəbbüssüzlükdə qınanan cəmiyyət bu gözlənilən təşəbbüs üçün lazım olan premislərə (şərt olan biliklərə, informasiyaya) sahib deyil. Toplumun öz vəziyyətini real olaraq dəyişməyə təşəbbüs göstərməsi üçün bu təşəbbüsün vacibliyinin premislərini bilmək lazımdır. Bizim cəmiyyət isə bunları bilmir, olsa-olsa onları hardansa eşidib, aralarındakı “ortaq anlayış”ı, o məşhur “middle term”i tuta bilmir. “Nikomax etikası”nda Aristotel yazır:

“... birinin biliyə sahib olub onu istifadə etməməsi hallarında biz görürük ki, bu “sahib olma” tamam başqa “sahib olma”dır. Bu, müəyyən mənada “sahib olma” və eyni zamanda “sahib olmama”dır. Məsələn, yatmış, ağlını itirmiş yaxud sərxoş birində olduğu kimi. ... Bilikdən doğmuş kimi görünən cümlələri demək hələ o biliyə doğrudan da sahib olmaq deyil. Çünki, yuxarıdakı vəziyyətdə (yatmış, ağlını itirmiş yaxud sərxoş) olan biri də elmi deduksiyalar deyə yaxud Empedokldan sətirlər oxuya bilərlər. Təzə öyrənən biri də ona öyrədilən cümlələri bir-birinin yanına düzür, amma o, hələ biliyə malik deyil. Əksinə, biliyin objekti insanla birləşməlidir və buna vaxt lazımdır. ...”  (Tərcümədə akademik dəqiqlik gözlənilməyib.)

Qeyd: Aristotelə görə, “bilmək” elə “ortaq anlayışı (middle term-i) bilmək”dir.

Bu narahat vəziyyətdən çıxmaq üçün ilk şərt keyfiyyətli premis istehsal etməkdir. Ümumi şüarlar və çağırışlar şəklində yox, lazım olan təşəbbüs ilə əlaqəsi (Aristotelin təbirincə desək, “middle term”ləri) aydın görünən informasiya olaraq. Bizim insanların (o da az-çox mülumatlılarının) ətrafda nə baş verməsi haqqında olan məlumatı və onu başa düşmə səviyyəsi intuisiya müstəvisinə deqradasiya olunub. Ümumi çağırışlar bu müstəvidə olan beyinə xitab edə bilmir. Tez-tez eşitdiyimiz “Kitab oxuyun!” çağırışı da bu təşəbbüssüzlük məsələsində bir işə yaramır, çünki “ortaq anlayış” (middle term) aydın görünmür. Başa düşmək olmur, “Qanun” nəşriyyatının (misal üçün) nəşr etdiyi kitabları oxumaqla necə ölkədəki vəziyyətdən çıxmaq olar. Əlbəttə, ümumilikdə hamı razıdır ki, kitab oxumaq yaxşı şeydir, amma “oyanmaq” üçün lazım olan “middle term”i tutmaq üçün bəs etmir. Bu cür çağırışlar, məsələn, qol əzələlərini bərkitmək istəyən birinə qaçmağı məsləhət görmək kimidir: idmandır, orqanizmin ümumi vəziyyətinə müsbət təsir edəcək, amma on il fasiləsiz qaçsan da, qolunun əzələləri dəyişib bərkiməyəcək. Konkret kitablar, konkret yazılar və informasiyanın başqa formaları lazımdır ki, sırf gözlənilən o təşəbbüs ilə bağlılığı bilinsin. Bu, ἀκρασία-dan çıxmağın ilk şərtidir, qarantiyası olmasa da.

Ölkədə “sabitliyi” (dolayısı ilə passiv ἀκρασία –nı) saxlamaq üçün məlumatsızlıq təşkil olunur və səhnələşdirilir. Bu, bir tərəfdən passiv ἀκρασία-nı saxlamağa kömək ola bilər, amma digər tərəfdən aktiv ἀκρασία üçün enerji akkumulasiya edir. Qeyri-mütəşəkkil ingilabvari vəziyyətlər əslində aktiv akratik aktlardır (özünə nəzarəti itirmə). Ümumiyyətlə premis ola biləcək informasiyaya sahib olmayan, əlinə düşəni məlumatları isə analiz edə bilməyən kütlənin özünə nəzarət mexanizmi, belə deyək, yaxşı deyil. Premislər nə qədər yaxşı dərk olunarsa, enkratik vəziyyətə keçid bir o qədər asan olar. Kütlənin keyfiyyəti onun enkratik aktlar daşıyıcısı olmasının şərtidir. Əksinə, premislərin bilinməsi nə qədər çətindirsə, yəni insanların  nə baş verdiyindən aydın, şüurlu surətdə xəbəri yoxdursa, proseslərin mahiyyəti bilinmirsə, (aktiv) akrasiyanın intensivliyi də bir o qədər böyük olacaq. Bu aspektdən baxanda cəmiyyəti ἀκρασία vəziyyətində saxlamaq istəyən hakimiyyətdəkilər özləri də parlaq ἀκρασία nümunəsi nümayiş etdirirlər: ya edilməli olanı bilirlər, ancaq etməyə cürətləri (bu kontekstdə buna “qeyrət” də demək olar) çatmır, ya da ümumiyyətlə cəmiyyətdə nə baş verdiyindən xəbərləri yoxdur.

Tinay Muşdiyeva, Vyana universiteti, fəlsəfə institutu

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5