NƏ ÜÇÜN BİZİM GƏLƏCƏYİMİZ MÜTALİƏDƏN ASILIDIR

Əgər sizin "Bədii ədəbiyyatı nə üçün oxumalıyıq?" sualını verən dostlarınız varsa, onlara bu mətni-Nila Qeymanın mühazirələrini verin oxusunlar.
- İnsanlara nəyin tərəfdarı olduqları izah olunmalıdır. Bu bir növ maraqların deklarasiyası kimi bir şeydır.Beləliklə, mən sizinlə mütaliə barədə danışmaq istəyirəm. Ona görə ki, zövq üçün edilən bədii ədəbiyyatın mütaliəsi insan həyatının ən əhəmiyyətli məsələlərindən biridir.
Aydındır ki, bu məsələdə mən çox həssasam, axı, mən yazaram. Bədii mətnlər müəllifiyəm. mən uşaqlar və böyüklər üçün yazıram.Artıq 30 ildir ki, bütün həyatımın qazancı, gəliri sözdən asılıdır. O sözlər ki, onıarın vasitəsi ilə mən dünyanı təsvir edirəm. Şübhəsiz ki, mən birbaşa olaraq insanların bədii mətnləri oxuması ilə maraqlıyam. İstəyirəm ki, kitabxanalar və kitabxanaçılar var olsunlar. Onların varlığı ilə insanların mütaliə sevgisi heç əskik olmasın. Bu kimi yerlər də çox olsun ki, insanlar orada zövqlə mütaliə ilə məşöul ola bilsinlər. Mən buna nəinki yazar kimi, həmdə bir oxucu kimi həssasam.
Bir dəfə mən Amerikada olarkən özəl həbsxanaların tikilməsi barədə eşitdim ki, bu artıq orada sürətlə inkişaf edən bir sahədir. Həbsxana sənayəsi özünün gələcək inkişafını planlaşdırmalı idi - gələcəkdə nə qədər hücrəyə ehtiyac olacaqdı? 15 ildən sonra məhkum olunanların sayı nə qədər olacaqdır? Onlar müəyyən ediblər ki, bunu söyləmək çox asandır. Bunu sadə bir alqoritma ilə -son 10-11 ildə mütaliə etməyən və əlbətdə ki, öz zövqü naminə belə mütaliə etməyən insanların faizi ilə müəyyənləşdirə biliblər.
Təbii ki, bunu tam da belə hesab etmək olmaz və deyə bilmərik ki, təhsilli bir cəmiyyətdə cinayətlər baş vermir. Amma bu faktlar arasında əlaqə danılmazdır. Mən düşünürəm ki, bu əlaqə bəzən açıq-aydın görünür.
Aqil insanlar bədii ədəbiyyat mütaliə edirlər. Bədii ədəbiyyatın iki təyinatı var:
İlk öncə: O sizi mütailədən asılı vəziyyətə gətirir. Səhifələri çevirərək daha sonra nələrin baş verəcəyini öyrənmək, ağır olsa belə kimin hansı bəlaya düşəcəyini görmək və bütün bunların necə bitəcəyini bilmək ehtirası - bax budur əsl zövq. Bu yeni sözləri öyrənməyə, başqa cür düşünməyi və irəli hərəkət etməyə insanı məcbur edir. Mütaliənin özlüyündə bir həzz olduğunu müəyyən etməkdir. Bir gün siz fərq edirsiniz ki, siz daimi bir mütaliə yolundasınız.
Təhsilli övlad yetişdirməyin ən əsas yolu onlara oxumağı öyrətməkdir və onlara mütaliənin necə bir zövqverici bir iş olduğunu göstərməkdir. Buna gedən ən sadə yol isə onun xoşu gələn kitabı tapın və imkan yaradın ki, o kitabla təmasda olsun. Onun oxumağına izn verin.
Uşaqlar üçün pis müəllif anlayışı yoxdur, əgər uşaqlar hansısa kitabı oxumaq istəsələr onu axtaracaqlar, çünki bütün uşaqlar bir-birindən fərqlənir. Onlar özlərinə lazım olan hekayəni müəyyənləşdirə bilirlər, ən ümdəsi, o hekayənin içinə daxil olmağı bacarırlar. Adi şablon ifadələr onlar üçün cansıxıcı deyil, axi onlar o yazını ilk dəfədir ki, özləri üçün kəşf edirlər. Hətta siz onların əhəmiyyətsiz şeyləri oxuduğunu görsəniz belə, uşaqları mütaliədən iyrəndirməyin!
Bədii ədəbiyyatın səbəb olduğu ikinci məsələ isə, empatinin yaranmasıdır. Siz televiziyada hər hansı bir verliş, ya da bir film izləyirsinizsə siz başqa insanların başına gələn nələrisə görürsünüz. Bədii prozada isə 32 hərflə və durğu işarələrinin köməyi siz və yalnız siz özünüz təkbaşına bir dünya yaradırsınız və həmin dünyaya başqalarının gözü ilə baxırsınız. Siz hətta təsəvvür etməyəcəyiniz bir dünyaya baş çəkə bilər və nəsnələri hiss edə bilərsiniz. Siz əslində xarici dünyanın elə sizdən ibarət olduğunu kəşf edirsiniz. Öz dünyanıza qayıtdıqda tamamilə fərqli biri olduğunuzun fərqinə varacaqsınız, ən azından nələrinsə azacıq olsa dəyişdiyini hiss edəcəksiniz.
Empati- elə bir sistemdir ki, insanları bir yerə toplayar və kiməsə özünü bəyənmiş biri kimi davranmağa izn verməz.
Siz həmçinin kitablarda bu dünya üçün həyati əhəmiyyətli başqa bir şey də görəcəksiniz.Bu: Dünyanın məhz belə olması fikrinin yanlışlığıdır. Hər şey dəyişilə bilər.
2007-ci ildə Çinə səfərim zamanı konventdə elmi-fantastika janrının təsdiqi baş tutdu. Əlimə düşən ilk fürsətdə hakimiyyətin rəsmi təmsılçisindən "Nə üçün?" - deyə sual etdim. Axı bu uzun müddət idi ki, öz təsdiqini tapmırdı. Əslində nə baş verdi ki, hökumət buna icazə verdi. "Hər şey çox sadədir"- deyə o, mənə cavab verdi: Əgər çinlilərə nələrinsə sxemlərini gətirsəydilər, onlar inanılmaz nəsnələr yaradardılar, amma nələrisə yaxşılaşdıra ya da kəşf edə bilməzdilər." Sonra onlar ABŞ-a nümayəndə heyəti göndəriblər, Appl, Maykrosoft, Qugl araşdırması ilə müəyyən ediblər ki, kimlər ki, gələcəyə dair nələrsə kəşf ediblərsə, onlar balaca qız ya da oğlan olanda elmi fantastika mütaliə ediblər.
Ədəbiyyat sizə başqa bir dünyanın yolunu göstərəcəkdir. O sizi heç vaxt baş çəkmədiyiniz yerlərə apara bilər. Yalnız bircə dəfə siz başqa bir dünyanı ziyarət etdikdən sonra siz öz böyüyüb boya-başa çatdığınız dünyadan məmnun olmayacaqsınız. Narazılıq - bu çox yaxşı bir hissdir. Narazı insanlar dünyanı dəyişdirə və yaxşılaşdıra bilər, onu tamamilə başqa bir dünyaya çevirə bilərlər.
Mütaliəyə uşaq sevgisini məhv etməyin digər bir yolu isə, əlbətdə ki, kitabın əlçatan bir yerdə olmamasıdır. Uşaqların mütaliə etməsi üçün bir yerin olmamasıdır. Mənim bəxtim gətirib ki,boya-başa çatdığım rayonun zəngin bir kitabxanası var idi.
Kitabxana - bu bir azadlıqdır. Azad şəkildə bir mütaliə azad şəkildə münasibət qurmaqdır.
Bu maarifləndirmə (ki biz məktəbi və ya universitati bitirəndə başa çatmır) sanki bir asudə vaxtdır, sığınacaqdır və informasiyaya girişdir.
Mən düşünürəm ki, burada bütün məsələ informasiyanın özündədir. İnformasiyanın qiyməti var, amma doğru informasiyanın isə qiyməti ölçülə bilıməz. Bütün insanlıq tarixi boyunca biz daim informasiya qıtlığında yaşamışıq.
Son illərdə biz informasiya yoxluğundan çoxluğuna yuvarlanmışıq. Əgər Quqldan Erik Şmidlə razılaşsaq, belə çıxır ki,"İnsan irqi cəmi iki gündə o qədər informasiya qəbul edir ki, bu bizim sivizzasiyanın 2003-cü ilə qədər istehsal etdiyi informasiyanın cəminə bərabərdir. Əgər rəqəmləri sevirsinizsə, bu bir gün ərzində 5 eksabayt informasiya deməkdir." İndi problem səhrada nadir çiçəyi əldə etmək deyil, cəngəllikdə lazım olan bitkini axtarmaqdı. Bizə həqiqətən lazım olan informasiyanı əldə etmək üçün hansısa bələdçinin yardımı lazımdır.
Kitabxanalar elə bir məkandır ki, ora insanlar informasiya üçün gələrlər. Kitablar informasiya ayserberqinin yalnlız görünən hissəsidir. Onlar orada yatırlar və kitabxanaçılar azad və sərbəst şəkildə sizi kitablarla təmin edə bilərlər. Əsasən uşaqlar kitabxanadan çoxlu kitablar götürürülər ki, bunlar müxtəlif ola bilir- bu kağız, elektron vəı ya audiokitablar ola bilər. Həmçinin kitabxana elə bir yerdi ki, kompyuteri və ya internetə çıxışı olmayanlar burada şəbəkəyə qoşula bilərlər. Bu bizim müasir zamanda çox vacibdir, çünki biz iş axtara, CV göndərə və ya internetdə pul müavinatlarımızı tənzimləyə bilərik. Kitabxanaçılar həmçinin bu cür insanlara da yardımçı ola bilərlər.
Kitabxanalar həmçinin gələcəyə bir qapıdır. Təəssüf ki, biz bütün dünyada müşahidə edirik ki, yerli hakimiuyyət kitabxanaların bağlanmasına pulun qorunmasının asan bir yolu kimi baxırlar. Halbuki bu günü ödəmək üçün gələcəyi qarət etdiklərinin fərqində deyillər. Onlar açıq olmalı qapıları bağlayırlar.
Kitablar ölülərlə danışmağın mümkünlüyüdür. Bu artıq bizimlə olmayanları mütaliə etmək imkanıdır. Bəşəriyyət özünü yaratmış, inkişaf etmiş elə bir bilik növü yaratmışdır ki, daimi yadda saxlamaq məcburiyyəti ilə deyil, inkişaf etdirmək zərurəti ilə yaşasın. Elə nağıllar var ki, ölkələrdən dövlətlərdən yaşlıdır.
Kitabxanalara dəstək vermək çox vacibdir.
Kitabxanalardan istifadə etmək, başqalarının ondan istifadəsini genişləndirmək, onların bağlanmasına etiraz etmək lazımdır.
Əgər siz kitabxananı qiymətləndirirsinizsə, deməli informasiyanı, mədəniyyəti və müdrüklüyü qiymətləndirirsiniz.
Əgər siz keçmişin səsini boğsanız, gələcəyinizi də zəhərləyəcəksiniz.
Biz uşaqlarımıza yüksək səslə kitablar oxumalıyıq. Onlara onları şad edən əhvalatları oxuyun. Onlara özümüzün eşitməkdən yorulduğumuz hekayələri oxumaq lazımdır. Müxtəlif səslərlə o hekayələrə oxumaq və qətiyyən onlar özləri oxumağı öyrəndilər deyə bunu tərgitməmək lazımdır.Yüksək səslə kitabları yalnız o zaman oxumaq olar ki, nə telefona baxmaq ehtiyacı duyulur, nə də cazibədar dünya bizi yoldan çıxarır.
Biz dildən istifadə etməyi bacarmalyıq. Onu inkişaf etdirməyi bacarmalı, yeni yaranmış sözlərin hansı mənaları verdiyini, aydın bir dillə hisslərimizi ifadə etməyi, nəyi nəzərdə tutduğumuzu, çatdırmağı bilməliyik. Biz qətiyyən dili dondurmamalı, sankı bu ölü bir nəsnə imiş kimi onunla davranmamalıyıq. Biz dildən hərəkət edən zamanla dəyişikliyə məruz qalan, söz daşıyan canlı bir vasitə kimi istifadə etməliyik.
Yazıçılar,xüsusilə uşaq üçün yazanlar oxucu qarşısında daha çox məsuliyyət daşıyır. Biz həqiqi şeyləri yazmalıyıq, bu xüsusilə ona görə vacibdir ki, biz olmayan insanları , gəzmədiyimiz məkanları təsvir edərkən unutmamalıyıq ki, həqiqət hər şeyi olduğu kimi yazmaq deyil, əslində bizim necə olmağımızı ifadə edən məsələdir. Ən nəhayət biz hamımız bilirik ki, ədəbiyyat doğruluğa söykənmiş bir yalandır. Biz öz oxucularımızı yormamalıyıq və elə etməliyik onlar növbəti səhifəni özləri öz arzuları ilə çevirsinlər. Buna gedən ən yaxşı yol isə elə hekayənin gözəlliyidir ki, oxucu ondan qopa bilməsin.
Biz öz oxucumuza həqiqəti söyləməliyik, onu silahlandırmalıyıq. Ona müdafiə aşılamalı, müdrüklük bəxş etməli və bu yaşıl dünyadakı qısacıq ömrümüzdə buna nail olmaliyiq. Biz nəsihət etməməliyik, mühazirə oxumamalıyıq . Quşlar hazır çeynənmiş qurdları balalarının dimdiyinə verdiyi kimi, hazır həqiqətləri oxucunun boğazına tökməmıyik. Ən ümdəsi, heç vaxt heç bir halda özümüzün oxumaq istəmədiklərimizi uşaqlar üçün yazmamalıyıq.
Biz hamımız -böyüklər və uşaqlar yazıçılar və oxucular xəyal etməliyik. Heç kimin nələrisə dəyişdirə bilməyəcəyini, cəmiyyətin nəhəng, şəxsiyyətin isə kütlədə bir atom qədər kiçik zərrə ya da tarlada balaca bir darı olduğunu qəbullanmaq çox asandır. Bu həqiqətdir ki, şəxsiyyət dünyanı dəfələrlə və dəfələrlə dəyişə bilib.Şəxsiyyətin gələcək yarada bilməsi və bununla nələrinsə tamamilə başqa cür ola biləcəyini sübut olunub.
Ətrafa baxın! Mən ciddiyəm. Elə biz olduğumuz məkana bir anlıq ayaq saxlayın və baxın! Mən hər kəsin artıq unutduğu çox aydın nəsnələri sizəə göstərirəm. Budur onlar siz gördüyünüz hər şey divarlar belə daxil olmaqla hər şey bir zamanlar kimlərinsə tərəfindən düşünülüb. Kimsə düşünüb ki,torpaqda oturmaqdansa stulda oturmaq daha asandır. Kiminsə ağlına elə bir imkanı düşünmək gəlib ki, o imkan vasitəsi ilə bu gün sizinlə Londonda risk daşımadan birbaşa rabitəyə keçə bilim. Bu otaqdakı və bu binadakı hər şey, bu şəhərdəki bütün şeylər ona görə mövcuddur ki, insanlar yenidən və yenidən nələrisə düşünə biliblər.
Biz etdiyimiz işləri gözəl etməliyik. Dünyanı məhv etməməli, okeanları xaraba qoymamalıyıq. Öz problemlərimizi növbəti nəsilə ötürməməliyik. Öz tökdüklərimizi özümüz yığışdırmalı, öz uşaqlarımızı səfehcəsinə korladığımız, dağıtdığımız və şikəst qoyduğumuz dünyaya buraxıb geütməməliyik.
Bir dəfə Albert Eynişteyindən soruşdular ki, necə öz uşaqlarımızı ağıllı edək. "Əgər siz uşaqlarınızın ağıllı olamağını istəyirsinizsə, onlara nağıllar oxuyun. Əgər daha da ağıllı olmaqlarını istəyirsinizsə onlara daha çox nağıl oxuyun." O mütaliənin və təsəvvürün qiymətsizliyini anlamışdı. Mən ümid edirəm ki, biz uşaqlarımıza onların mütaliə edə biləcəyi, onlara mütaliə edəcək və ən ümdəsi onların xəyal qura biləcəyi , anlayacayı bir dünya bəxş edə biləcəyik.

tərcümə edən: ÜLVİYYƏ TAHİR

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5