Skeptizmin əhəmiyyətinə dair

Oxucularıma, haqqında dözümlülüklə düşünmələri üçün, bəlkə də son dərəcə paradoksal və dağıdıcı görünən bir doktrina təqdim etmək istəyirəm.
Bu doktrina belədir: Doğru olduğuna dair hər hansı bir dəlil olmayan mülahizəyə inanmaq təhlükəlidir. Belə bir yanaşma çoxluq tərəfindən qəbul olunarsa bütün ictimai həyatımızın və siyasi sistemimizin tamamilə dəyişəcəyini qəbul etməliyəm, hazırda ikisinin də mükəmməl olmasının bunu çətinləşdirəcəyini də qəbul edirəm. Bundan əlavə (və daha vacibi) bu yanaşmanın, bu dünyada və o biri dünyada uğur qazanmaq üçün heç bir şey etməmiş insanların irrasional ümidlərindən mənfəət qazanan şəxslərin (qeybdən xəbər verənlər və din xadimləri kimi) gəlirlərinin azalmasına gətirib çıxaracağının da fərqindəyəm. Bu əhəmiyyətli düşüncələrə qarşı, irəli sürdüyüm paradoksun müdafiə oluna biləcəyini düşünürəm və indi bunu etməyə çalışacağam. Hər şeydən əvvəl, sizi ifrata varmadığıma inandırmaq üçün özümü müdafiə etmək istəyərəm. Mən ingilislərin mülayimlik və uzlaşmaya olan ehtiraslarını paylaşan bir İngilis “Whig”-iyəm. “Pirronizm”-in (skeptisizmin əvvəlki adı) qurucusu olan Pirron haqqında bir əhvalat nəql etmişdilər. Pirron, bir hərəkətin digərindən daha məntiqli olduğundan əmin olmağımız üçün heç vaxt kifayət qədər məlumata sahib olmadığımızı irəli sürmüşdü.
Rəvayətə görə cavanlığında bir axşam gəzintisi əsnasında, fəlsəfə müəllimini (prinsiplərini ondan əxz etmişdi) bir çalaya düşmüş və özünü xilas edə bilməyəcək bir vəziyyətdə görür. Bir müddət onu müşahidə etdikdən sonra, qoca kişiyə kömək etməyin daha doğru olacağına inanmaq üçün yetərli səbəb olmadığına qərar verib yoluna davam edir. Onun qədər skeptik olmayan ətrafdakı insanlar müəllimi xilas edirlər və Pirronu mərhəmətsizlikdə günahlandırırlar. Ancaq müəllim öz təliminə sadiq qalaraq, onu fikirlərinin tutarlı olmasına görə təbrik edir.
Mən bu qədər şişirdilmiş skeptizm təklif etmirəm. Nəzəriyyədə qəbul etməsəm də, praktikada sağlam fikirdən qaynaqlanan gündəlik inancları qəbul edə bilərəm. Elm sahəsində qəbul olunmuş bir nəticəni, mütləq doğru kimi yox, amma rasional hərəkət üçün kifayət qədər real əsas kimi qəbul etməyə hazıram.
Filan tarixdə bir ay tutulmasının baş verəcəyi deyilsə, hesab edərəm ki, bunun reallaşıb-reallaşmadığını görmək üçün səmaya baxmağa dəyər.
Pirron isə fərqli düşünürdi. Bu səbəblə, bir orta yol mənimsədiyimizi deməyimin yerinə düşəcəyini zənn edirəm. Ay və Günəş tutulması misalları kimi, araşdırmaçıların razılığa gəldiyi bir çox mövzular vardır. Bununla belə, mütəxəssislərin tam razılaşa bilmədiyi mövzular da yox deyil. Bütün mütəxəssislər həmfikir olduqları halda belə yanıla bilərlər.
Eynşteynin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə işığın istiqamətinin dəyişmə bucağı barədə tezisi bundan iyirmi il əvvəl, bütün mütəxəssislər tərəfindən rədd edildi, amma sonradan doğru olduğu ortaya çıxdı.
Hər halda, mütəxəssis olmayanlar mütəxəssislərin həmfikir olduqları bir arqumentin doğru olmasınının, doğru olmamasından daha mümkün göründüyünü qəbul etməlidirlər.
Mənim müdafiə etdiyim skeptizm bundan ibarətdir:
1. Mütəxəssislər bir yanaşmada həmfikirdirlərsə, bunun əksinin doğru olduğundan əmin olmaq olmaz.
2. Mütəxəssislərin həmfikir olmadığı bir yanaşma mütəxəssis olmayanlar tərəfindən mütləq doğru olaraq qəbul oluna bilməz.
3. Bütün mütəxəssislər, doğru olması üçün səbəblərin kifayət qədər olmamasını qəbul edirlərsə, sıravi bir kimsənin qərar verməkdə əmin olmaması daha məntiqlidir.
Bu təkliflər hər nə qədər mülayim görünsə də, əgər qəbul edilsələr, insan həyatını kökündən dəyişdirə bilərlər.
İnsanların uğrunda döyüşməyi və zülm etməyi gözə aldıqları fikirlər skeptizmin rədd etdiyi yuxarıdakı üç qrupdan birinə daxildir.
Hər hansı bir yanaşma rasional səbəblərə söykənirsə, insanlar bu səbəbləri ortaya qoyur və təsirlərini gözləyirlər. Belə vəziyyətlərdə bunları ehtirasla müdafiə etmirlər, sakitcə mənimsəyirlər və səbəbləri soyuqqanlılıqla açıqlayırlar. Ehtirasla müdafiə olunan fikirlər heç vaxt əsaslı bir təmələ söykənmir. Həqiqətən də şiddətli emosionallıq onu göstərir ki, fikir sahibini rasional dəlillər maraqlandırmır. Siyasət və din barədə olan fikirlərin də demək olar ki, hamısı ehtirasla müdafiə olunur. Bu mövzularda güclü inancları olmayan şəxsləri, Çindən başqa bütün ölkələrdə aciz varlıqlar hesab edirlər, skeptiklərə isə öz düşüncələrinə tamamilə zidd olan fikirlərə sahib şəxslərdən daha çox nifrət edirlər. Düşünürlər ki, gündəlik həyat bu mövzularda fikir sahibi olmağı tələb edir və daha rasional davranmaq ictimai həyatı qeyri-mümkün edə bilər. Mən bunun əksinə inanıram, səbəbini də açıqlamağa çalışacağam.
1920-ci ildən sonrakı işsizlik problemini götürək. Siyasi partiyalardan biri, bunun həmkarlar ittifaqlarının günahı olduğunu irəli sürmüşdü. Başqa biri, səbəbin Avropadakı qarışıqlıq olduğuna inanırdı. Bir üçüncüsü də, bunların rolu olduğunu qəbul etməklə birlikdə, çətinliyin əsas səbəbini İngiltərə Bankının sterlinqin dəyərini yüksəltmə siyasətinə bağlayırdı. Mənə deyilənə görə, mütəxəssislərin çoxu bu üçüncü partiyaya mənsub idi, amma partiyada mütəxəssislərdən başqa heç kim yox idi. Siyasətçilər partiya ədəbiyyatlarına uyğun olmayan fikirlərə maraq duymurlar, sıravi insanlarsa fəlakətləri düşmənlərin intriqa cəhdlərinin adına yazmağı dəstəkləyirlər. Nəticədə isə insanlar mövzu ilə əlaqəsi olmayan şeylər üçün və ya o şeylərə qarşı döyüşürlər. Rasional düşüncə sahibi olan bir neçə şəxsə isə qulaq asan olmur, çünki onlar heç kimin istəyinə xidmət etmirlər. Bu üçüncü partiyanın, tərəfdar yığmaq üçün insanları İngiltərə Bankının pis olduğuna inandırması; işçiləri öz tərəfinə çəkmək üçün İngiltərə Bankı idarəçilərinin həmkarlar ittifaqının fəaliyyətinə düşmən olduğunu göstərməsi, London Yepiskopunu tərəflərinə çəkmək üçün də bu idarəçilərin "əxlaqsız" olduqlarını göstərməyi lazım idi. Maliyyə siyasətlərinin səhv olması da bütün bunların nəticəsi kimi qəbul olunardı.
Bir başqa nümunəni götürək. Tez-tez deyirlər ki, sosializm insan təbiətinə ziddir. Bu arqument sosialistlər tərəfindən, əleyhdarlarından az olmayan bir şiddətlə rədd edilir. Bu mövzu, ölümü çox böyük bir itki olan Dr. Riversin bir dərsində müzakirə edilmiş və ölümündən sonra nəşr olunan “Psychology and Politics” (Psixologiya və Siyasət) kitabında yer almışdır. Bildiyim qədəriylə, bu mövzunun yeganə elmi sayılan bilən müzakirəsi də budur. Yazar, sosializmin Melaneziyada insan təbiətinə zidd olmadığını göstərən bəzi antropoloji məlumatlar ortaya qoyur, sonra isə, Melaneziyada insan təbiətinin Avropadakı ilə eyni olub-olmadığını bilmədiyimizə işarə edir və sosializmin Avropada yaşayan insanın təbiətinə zidd olub-olmadığını anlamağın yeganə yolunun onu sınamaq olduğu nəticəsinə gəlir. Gəldiyi bu nəticəyə görə İşçi Partiyasından namizəd olmaq istəməsi maraqlıdır. Ancaq bu namizədin siyasi müzakirələrdə ambisiya və qəzəb ab-havası yarada biləcəyi şübhəlidir.
İndi isə insanların soyuqqanlılıqla müzakirə etməkdə çətinlik çəkdikləri bir mövzuya, evlilik adətlərinə toxunacağam. Hər bir ölkədə insanların böyük hissəsi, özlərindəkindən fərqli olan evlilik adətlərinin əxlaqa zidd olduğuna, bu fikirə qarşı çıxanların isə öz məsuliyyətsiz həyat tərzlərinə haqq qazandırmağı qarşılarına məqsəd qoyduqlarına inanıblar. Hindistan ənənələrinə görə dul qadınların yenidən evlənməsi ağlagəlməz dərəcədə qorxunc bir şey hesab olunur.
Katolik ölkələrdə boşanmaq dəhşətli bir günah olaraq düşünülür, baxmayaraq ki, evlilikdə sədaqət qaydalarını pozmaq, ən azından kişilər tərəfindən edilmişsə, mülayim qarşılanır. Amerikada boşanmaq asandır, amma evlilikdənkənar əlaqələr şiddətlə qınanır. Müsəlmanlar bizə çox alçaldıcı gələn çoxarvadlılığın düzgün qayda olduğuna inanırlar. Bütün bu fərqli fikirlər həddindən artıq qətiyyətlə müdafiə olunur və bu qaydalara qarşı olanlar qəddarcasına cəzalandırılırlar. Ancaq yenə də, bu ölkələrdən heç kim öz ölkəsindəki mərasimin insan xoşbəxtliyinə töhvəsinin digərlərindən daha çox olduğunu göstərmək üçün ən kiçik bir səy belə göstərmir.
Bu mövzuda yazılmış hər hansı bir elmi işə, məsələn Vestermarkın “History of Human Marriage” (Evliliyin tarixi) adlı kitabına baxdıqda, mənimsənilmiş qərəzli yanaşmadan çox fərqli olan bir hava ilə qarşılaşır, insan təbiətinə əks olacağını sandığımız bir çox ənənənin var olduğunu görürik. Çoxarvadlılığın, təcavüzkar kişilərin qadınlara zorla qəbul etdirdiyi bir ənənə olaraq açıqlana biləcəyini düşünürük.
Yaxşı, bir qadının birdən çox ərinin olduğu Tibet ənənələri barədə nə demək olar? Tibeti görənlər oradakı ailə həyatının azı Avropadakı qədər harmonik olduğunu deyirlər. Bu cür yazılardan bir neçəsini oxumaq mövzuya açıq ürəkliliklə yanaşan hər kəsi skeptizmə yönəldəcək, çünki elə görünür ki, bir evlilik ənənəsinin başqa birindən daha yaxşı və ya daha pis olduğunu söyləməmizə səbəb olan hər hansı bir məlumat mövcud deyil. Yerli qaydalara qarşı gələnlərə aqressiv reaksiya vermək və mərhəmətsiz davranmaqdan başqa ortaq bir cəhətləri yoxdur. Günahın coğrafi bir şey olduğu aydın olur. Bu nəticədən dərhal başqa bir nəticə ortaya çıxır: "Günah" həqiqi olmayan yanıldıcı bir anlayışdır və onu cəzalandırmaq üçün tətbiq olunan zülm gərəksiz bir şeydir. Çoxlarına xoş gəlməyən də elə bu nəticədir. Çünki vicdan rahatlığıyla edilən zülm moralistler üçün bir zövq mənbəyidir. Cəhənnəmi də bu səbəblə icad ediblər.
Şübhə ilə yanaşılan mövzularda fanatik inanc sahibi olmağın başqa bir nümunəsi də milliyyətçilikdir. Bunu rahatca söyləyə bilərəm: Böyük Müharibənin tarixini indiki vaxtda müzakirə edən tarixçinin yazdıqlarında, əgər bunlar döyüş əsnasında yazılsaydı, müharibə edən ölkələrin hər birində tarixçinin həbsinə səbəb olacaq ifadələr olması qaçınılmazdır. Çindən başqa elə bir ölkə yoxdur ki, insanlar özləri haqqında gerçəklərə dözüm göstərsinlər. Gerçəklər normal zamanlarda yalnız kobudluq, müharibə vəziyyətində isə cinayət hesab olunur. Bir-birinin əleyhinə olan qatı inanc sistemləri meydana gəlir, bu sistemlərə yalnız eyni milli təəssübü daşıyanların inanmaları, bunların süni olduğunu açıq-aydın ortaya qoyur. Ancaq bu inanc sistemlərinə məntiq tətbiq etmək, vaxtilə dini doqmalara məntiq tətbiq etməyin günah olduğu qədər günahdır. Bu cür mövzularda skeptizmin niyə məqbul olmadığını açıqlamalarını istəyəndə insanların verdikləri cavab belə olur: miflər müharibədə qalib gəlməyə kömək edir, bu səbəblə də rasionalizmi mənimsəyən xalqlar başqalarını öldürə bilməyəcək, əksinə özləri öldürüləcək. Xaricilərə böhtan yoluyla insanın özünü qorumasının utancverici olduğu düşüncəsi, bildiyim qədəriylə, indiyəcən Kvakerlərdən başqa heç kimdən əxlaqi dəstək tapa bilməmişdir. Rasional xalqın döyüşə heç girməməyin yollarını tapa biləcəyi deyildikdə isə alınan cavab təhqir olur.
Rasional skeptizmin yayılmasının təsirləri nə ola bilər? Bəşəriyyət ilə əlaqədar hadisələr güclü ehtiraslardan qaynaqlanır, bu da onları dəstəkləyən bəzi miflərin doğulmasına gətirib çıxarır. Psixo-analitiklər bu prosesin gedişatını rəsmi və qeyri rəsmi dəlilər üzərində araşdırmışlar.
Alçaldılmış bir insan özünün İngiltərə Kralı olduğu barədə bir fikrə yiyələnir və onunla bu ali məqamın tələb etdiyi kimi davranılmamasının səbəblərini izah etmək üçün məntiqli şəkildə işlənmiş bir çox açıqlama gətirir. Bu misalda, qonşuları onun bu xəyallarına real yanaşmırlar və onu dəlixanaya aparırlar. Lakin o öz böyüklüyünü yox, xalqının, sinfinin və ya məzhəbinin böyüklüyünü irəli sürsə, fikirləri məsələyə aidiyyatı olmayan tərəfsiz bir adama dəlixanada rast gəlinənlər qədər boş görünsə belə, bir çox tərəfdar qazanar və o, siyasi yaxud dini lider olar. Beləliklə fərdi dəliliklə bu kimi fikirləri izləyən ictimai dəlilik əmələ gələr. Hər kəs bilir ki, özünü İngiltərə Kralı hesab edən bir dəli ilə müzakirə aparmaq təhlükəlidir, lakin tək başına olduğu üçün onun öhdəsindən gəlmək olar. Bütün xalq yanlış bir düşüncəyə malik olanda, arqumentlərini tənqid edənlərə qarşı onların duyduğu qəzəb hissi təkcə dəlininki ilə eyniləşdirilə bilər. O xalqın ağlını başına yığa bilən yeganə vasitə müharibədir.
İntellektual faktorların insan davranışına hansı miqyasda təsir etdiyi barədə psixoloqlar arasında böyük fikir ayrılıqları vardır. Burada bir-birindən tamamilə ayrı iki sual meydana gəlir: 1. Hərəkətlərin səbəbi kimi, inanclar hansı miqyasda təsirə malikdirlər? 2. İnanclar hansı miqyasda məntiqi baxımdan yetərli dəlillərdən qaynaqlanar və qaynaqlana bilərlər?

1. Hərəkətlərin səbəbi kimi, inanclar hansı miqyasda təsirə malikdirlər?
Bu sualı nəzəri olaraq deyil, adi insanın adi bir gündə yaşadıqlarını nəzərdən keçirməklə müzakirə edəcəyik. Günə səhər yataqdan qalxmaqla başlayır. Böyük ehtimalla bunu heç bir inancın təsiri olmadan, vərdiş etdiyinə görə edir. Yemək yeyir, qatara minir, qəzet oxuyur, iş yerinə gedir – bütün bunları yenə vərdiş səbəbiylə edir. Keçmişdə bu vərdişlərə yiyələndiyi bir dövr olmuşdur, ən azından iş yerinin seçimində inancın bir təsiri olmuşdur. Bəlkə də vaxtilə o iş yerində təklif edilən işin, tapa biləcəyi ən yaxşı iş olduğunu düşünmüşdür. Bir çox adamın peşəsini seçimində inancının rolu olur, bu səbəblə də, o seçimin gətirib çıxardığı hər şeydə inancın payı vardır.
Əgər kiçik bir vəzifədədirsə, iş yerində başqalarına təsir edən iradəsinin gücündən istifadə etmədən və inancın açıq-aydın qatqısı olmadan, təkcə vərdiş etdiyi şəkildə davranmağa davam edə bilər.
Düşünmək olar ki, sütunlarla rəqəmi toplayarkən tətbiq etdiyi arifmetik qaydalara inanır. Ancaq bu doğru deyil, bu qaydalar tamamilə fiziki vərdişlərdir, bir növ tennis oynayanın hərəkətləri kimi. Bütün təhsilin bundan ibarət olduğunu demirəm, ancaq 3R təhsilinin (Oxuma, Yazma, Arifmetika) əksər hissəsi əsasən bu cürdür.
Sözügedən adam iş yerində ortaq və ya idarəçi mövqeyindədirsə, gündəlik işlərdə bəzi çətin administrativ qərarlar verməyi lazım gələ bilər.
Böyük ehtimalla, bu qərarlarda inancın da təsiri vardır. Bəzi hissələrin yüksəlib bəzilərinin aşağı düşə biləcəyinə və ya filan adamın etibarlı olduğuna, filankəsin isə müflisləşmənin bir addımlığında olduğuna inanır. Bu inanclar nəticəsində qərarlar verir. Bütünlüklə vərdişlə deyil, inandığı şeylərə görə davranır deyə katibdən daha üstün şəxs olaraq düşünülür və daha çox pul qazanır - təbii ki, əgər inandığı şeylər doğru çıxırsa.
Hərəkət səbəbinin inancdan qaynaqlandığı hallar şəxsi həyatı üçün də eyni dərəcədə keçərlidir. Normal zamanlarda arvadına və uşaqlarına olan davranışlarını artıq vərdişlər və ya vərdişlə dəyişməyə məruz qalmış instinkt idarə edəcək.
Vacib vəziyyətlərdə – evlilik təklif edərkən, oğlunu hansı məktəbə yerləşdirəcəyinə qərar verərkən və ya arvadının sadiq olub-olmadığından şübhələnərkən – bütünlüklə vərdişin təsiriylə davrana bilməz. Evlilik təklifində yalnız instinkti və ya xanımın varlı olduğu düşüncəsi faktor ola bilər. Əgər qərarda instinkt rol oynayıbsa, şübhəsiz, xanımının hər cür məziyyətə sahib olduğuna inanır. Bu da ona qərarının bir səbəbi kimi gələ bilər, ancaq həqiqətdə bu da instinktin fərqli təsirindən başqa bir şey deyil və təkcə instinktin özü hərəkətin yetərli səbəbidir.
Oğuluna məktəb seçərkən düşündüyü şeylər böyük ehtimalla əhəmiyyətli iş qərarları verərkən düşündüyü ilə eynidir, burada da inanc böyük bir rol oynayır. Arvadının sədaqətsizliyi haqqında bir xəbər eşidibsə, davranışı böyük ehtimalla tamamilə instinktiv olacaq, ancaq bu instinkt sonradan olacaqların əsas səbəbini də meydana gətirən bir inancın təsiri ilə hərəkətə keçmişdir.
Bu o deməkdir ki, inanclar hərəkətlərimizin yalnız kiçik bir hissəsindən birbaşa cavabdeh olsalar da, cavabdeh olduqları hərəkətlər ən əhəmiyyətli olan və həyatımızın ümumi quruluşunu təyin edən hərəkətlər arasında yer alır.
Siyasi və dini hərəkətlərimiz xüsusilə inanclarımızla əlaqəlidir.
2. İndi ikinci sualımıza gəlirəm. Bu sual iki istiqamətlidir:
a) İnanclar həqiqətdə hansı dərəcədə dəlillərə istinad edir?
b) Elə olmaları nə ölçüdə mümkün və ya arzu edilən bir şeydir?
a) İnancların dəlillərə istinad etmə nisbəti onlara inananların təsəvvür etdiklərindən daha aşağıdır. Olduqca rasional bir hərəkət düşünək: varlı biznesmenin sərmayə qoyması. Görərsiniz ki, biznesmenin, məsələn fransız frankının valyuta bazarındakı kursunun qalxıb-enməsi barəsindəki fikri siyasi meyili ilə əlaqəlidir və üstəlik bu fikri elə mənimsəmişdir ki, pulunu o yolda riskə atmaqdan çəkinmir. Müflisləşmə hadisələrində, bir çox hallarda fəlakətin səbəbinin bəzi emosional faktorlardan qaynaqlandığı ortaya çıxır. Siyasi mövzularda fikir bildirmələri qadağan olunmuş dövlət işində çalışanları çıxmaqla, bu düşüncələr nadir hallarda dəlillərə istinad edir. Şübhəsiz ki, bəzi istisnalar mövcuddur. İyirmi beş il əvvəl başlamış gömrük rüsumları islahatı müzakirələrində sənayeçilərin çoxu öz gəlirlərini artıracaq tərəfi dəstəkləyirdi. Bu göstərir ki, fikirləri həqiqətən dəlillərə söykənir, ancaq ifadələrində buna eyham vuran ən xırda bir şey belə yox idi. Freydçilər bizi "rasionalizə etmə", yəni reallıqda irrasional olan bir fikir və ya qərar üçün özümüzə rasional görünən səbəblər uydurma prosesi ilə tanış etdi. Ancaq, xüsusilə İngiliscə danışılan ölkələrdə "irrasionalizə etmə" deyilən əks proses də var.
Hiyləgər adam problemin leyhinə və əleyhinə olan dəlilləri az və ya çox şüuraltı yolla, eqoist baxış bucağından qiymətləndirə bilər (İnsanın öz uşaqlarının müzakirə mövzusu olmasını çıxmaqla, eqoist olmayan düşüncələr çox vaxt şüuraltına enmir). Şüuraltının köməyi ilə qatı eqoist qərara gəldikdən sonra adam necə böyük fədakarlıqla ictimai xeyiri əsas götürdüyünü göstərən böyük sözlər uydurur və ya başqalarından sitatlar gətirir. Bu sözlərin onu deyənin həqiqi səbəblərini ifadə etdiyinə inananlar o adamın həqiqi dəlilləri qiymətləndirə bilməkdən məhrum olduğunu da düşünəcək, çünki o şəxsin hərəkətləri ictimai xeyirə səbəb olan bir şeyə gətirib çıxarmayacaq.
Bu vəziyyətdə olan bir şəxs, olduğundan daha az rasional görünür. Daha da maraqlısı budur ki, onun irrasional tərəfinin şüurlu, şüurlu tərəfinin isə şüur-xarici olmasıdır. İngilis və amerikanları bu cür müvəffəqiyyətli edən də bu xüsusiyyətdir.
Hiyləgərlik, həqiqi olduğu zaman insan təbiətinin şüurdan çox şüurdankənar hissəsinə aid bir şey olmaqla yanaşı, hesab edirəm ki, biznes dünyasında müvəffəqiyyət üçün lazım olan ən əhəmiyyətli xüsusiyyətdir. Əxlaqi baxımdan isə, həmişə eqoist olduğu üçün yaxşı hesab olunmayan bir xüsusiyyətdir, bununla birlikdə insanları ən pis cinayətlərdən uzaq tutmağa da qadirdir. Bu xüsusiyyət əgər almanlarda olsaydı, sualtı əməliyyatına girişməzdilər, əgər fransızlarda olsaydı, Rurda etdiklərini etməzdilər; əgər Napoleonda olsaydı, Amien sülh müqaviləsindən sonra yenidən döyüşə başlamazdı. Bəzi istisnaları olsa da, ortaya belə bir prinsip qoya bilərik: İnsanlar nəyin öz xeyirlərinə olduğu barədə yanılsalar, məntiqli hesab etdikləri davranış başqaları üçün həqiqətən məntiqli olan davranışdan daha çox pisliyə gətirib çıxarar. Bu səbəblə, insanları öz mənfəətlərini yaxşı qiymətləndirəcək vəziyyətə gətirən hər şey xeyirlidir. Əxlaqi səbəblərlə, öz mənfəətlərinə zidd olan şeyləri edib varlanmış saysız-hesabsız insan vardır.
Məsələn ilk kvakerlərdən olan bəzi mağaza sahibləri, başqalarının daim etdiyi kimi hər müştəriylə bazarlıq etmək yerinə, satdıqları mallar üçün qəbul edə biləcəkləri ən aşağı miqdardan daha çox pul istəməmək yolunu tutmuşlar. Bu qərarın səbəbi razı olduqlarından çox pul istəməyi yalan danışmaq hesab etmələri idi.
Ancaq müştəriyə təmin edilən bu asanlıq elə böyük idi ki, hər kəs onların mağazalarına tələsdi, nəticədə varlandılar (Bunu harada oxuduğumu yadımdan çıxarmışam, ancaq yaddaşım məni aldatmırsa, etibarlı bir qaynaq idi). Eyni məqsədə gözlərimizi geniş açıb diqqətli olaraq da çatmaq mümkün idi, ancaq heç kim kifayət qədər gözüaçıq deyildi. Şüurdankənar təbiətimiz göründüyündən daha pisniyyətlidir.
Bu səbəblə, əxlaqi əsaslarla öz xeyirlərinə zidd olan şeyləri bilərək edən şəxslər öz xeyirlərinə olanı tam olaraq edənlərdir.
Onların arxasından, şiddətli duyğuları ola bildiyincə safdışı edərək, öz faydalarını şüurlu və rasional olaraq düşünməyə səy göstərənlər gəlir.
Üçüncü, instinktiv olaraq gözüaçıq olan şəxslər gəlir. Bunlar başqalarının məhv olmasını məqsəd qoyduqları yollarda özlərini məhv edirlər. Bu son qrup Avropa əhalisinin doxsan faizini əhatə edir.
Bir az haşiyəyə çıxmışam, ancaq gözüaçıqlılıq dediyimiz şüurdankənar məntiqi şüurlu növlərindən ayırmağım lazımlı idi. Normal təhsil metodlarının şüurdankənara heç bir diqqətəlayiq təsiri yoxdur. Onda gözüaçıqlılıq bugünkü texniki imkanlarımızla öyrədilə bilən bir şey deyil.
Təkcə vərdişdən qaynaqlanan əxlaq istisna olmaqla, əxlaqın da bugünki metodlarla öyrədilməsi qeyri-mümkün görünür. Ən azından mən şəxsən tez-tez nəsihət alan şəxslərdə yaxşıya doğru heç bir təsirlənmə görmədim. Bu səbəblə, indiki vaxtda şüurlu şəkildə aparılan hər islahatın rasional yollardan istifadə olunaraq reallaşdırılması zəruridir. İnsanlara gözüaçıq və ya xeyirxah olmağı necə öyrədəcəyimizi bilməsək də, onlara rasional olmağı öyrətməyi haqda bir qədər bilirik. Bunun üçün bircə şey etmək kifayətdir: təhsilə cavabdeh olanların hər mövzuda tətbiq etdiklərinin tam tərsini etmək. Gələcəkdə, daxili sekresiya vəzilərini manipulyasiya edərək, ifraz olunan maddələri azaldıb-çoxaldaraq öz istəyimizlə xeyirxahlığı yaratmağı da öyrənə bilərik. Ancaq indiki vaxtda rasionalizmi yaratmaq xeyirxahlığı yaratmaqdan daha asandır – rasionalizm deməklə, hərəkətlərimizin təsirini əvvəlcədən proqnozlaşdırarkən elmi düşüncəyə əsaslanan vərdişi nəzərdə tuturam.
b. Bu, bizi bu suala gətirir: İnsanların hərəkətləri hansı miqyasda rasional ola bilər və ya olmalıdır? Əvvəl "olmalıdır" sualından başlayaq. Gəldiyim qənaətə görə rasionalizmin tətbiq sahəsini təyin edən qəti sərhədlər mövcuddur, həyatın ən əhəmiyyətli hissələrindən bəziləri məntiqin işə qarışması ilə məhv olur.
Leybnis son illərində bir müxbirə həyatında təkcə bir dəfə, o da əlli yaşında olarkən, bir qadına evlilik təklifi etdiyini açıqlamış, sonra da bunu əlavə etmişdi: "Şükürlər olsun ki, düşünmək üçün zaman istədi. Bu mənə də düşünmə imkanı verdi və təklifimi geri götürdüm." Davranışının çox rasional olduğuna şübhə yeri yoxdur, ancaq bəyəndiyimi deyə bilmərəm.
Şekspir “dəli, aşiq və şair”i “qatılaşmış təxəyyül” olaraq bir yerdə görür. Məsələ dəlini sərbəst buraxıb, aşiq və şairi bir yerdə tutmaqdır. Bir misal deyim: 1919-cu ildə “Old Vic” teatrında “The Trojan Women” (Troyalı qadınlar) tamaşasını izləyirdim. Böyüyəndə ikinci Hektor olacağından qorxan yunanların Astianaktı öldürdüklərini əks etdirən dözülməz dərəcədə kədərli bir səhnə vardır. Teatrda hamı kövrəlmişdi, tamaşaçılar yunanların bu qəddarlığını ağlasığmaz hesab edirdilər.
Amma orada ağlayan bu insanlar həmən qəddarlığı Evripidin təxəyyülünü aşan bir ölçüdə özləri edirdilər. Bir müddət əvvəl, onların əksəriyyəti atəşkəsdən sonra Almaniyaya tətbiq olunan blokadanı uzadan və Rusiya üçün də blokadanı nəzərdə tutan qərarı verən bir hökumətə səs vermişdilər. Bu blokadaların çoxlu uşağın ölümünə səbəb olduğunu hər kəs bilirdi, amma onlar düşmən ölkələrin əhalisinin azalmasını arzulayırdılar: uşaqlar Astianakt kimi böyüyüb atalarının yolu ilə gedə bilərdilər. Şair Evripid tamaşaçıların xəyalında aşiqi canlandırmışdı. Ancaq teatrın qapısında aşiq və şair unudulmuş, özlərini mərhəmətli və xeyirxah sayan bu bəy və xanımların siyasi hərəkətləri dəlinin (dəli olmuş qatil) nəzarəti altına keçmişdi.
Eyni zamanda dəliyə maneə olmadan, şair və aşiqi saxlamaq mümkündürmü? Hər birimizin içində onların üçü də müəyyən qədər mövcuddur.
Görəsən bunlar bir-birlərinə o qədər bağlıdırlar ki, birinin idarə olunması digər ikisinin yox olmasına səbəb olur? Belə olduğunu güman etmirəm.
Mən inanıram ki, hamının daxilində məntiqdən qaynaqlanmayan hərəkətlərlə xərclənməsi lazım olan bir qədər enerji mövcuddur. Bu enerji öz çıxış yolunu, şərtlərə görə ya incəsənətdə, ya ehtiraslı sevgidə və ya ehtiraslı nifrətdə tapır. Möhtərəmlik, nizam və rutinlik – yəni müasir sənaye cəmiyyətinin dəmir kimi bərk intizamı – incəsənət impulsunu korlaşdırmış və sevgini azad və yaradıcı olmaq əvəzinə, depressiyaya və ya gizliliyə məhkum etmişdir.
Həsəd, qəddarlıq və nifrət bütün yepiskoplar sinfi tərəfindən müqəddəs hesab olunarkən, azad edilməli şeylər təzyiq altında saxlanmışdır.
İnstinktiv quruluşumuz iki hissədən meydana gəlir; biri özümüzün və uşaqlarımızın həyatını inkişaf etdirməyə, digəri isə özümüzə rəqib gördüyümüz şəxslərin həyatına çətinliklər yaratmağa yönəlir. Birincisi yaşam eşqini, məhəbbəti və psixoloji olaraq sevginin bir qolu olan incəsənəti ehtiva edir; ikincisi isə rəqabəti, milliyyətçiliyi və müharibəni. Ənənəvi əxlaq birincini susdurub, ikincini ürəkləndirmək üçün əlindən gələn hər şeyi edir.
Həqiqi əxlaq bunun tam əksini tələb edərdi. Sevdiklərimizlə bağlı davranışları arxayınlıqla instinktin öhdəsinə buraxa bilərik. Ağlın idarə etməsi lazım olan şey isə nifrət etdiyimiz şəxslərə qarşı olan davranışlardır.
İndiki dövrdə dünyada nifrət etdiklərimiz bizdən uzaq olan qruplar, xüsusilə də əcnəbi xalqlardır. Onları mücərrəd hesab edirik və reallıqda xalis nifrət olan hərəkətləri, ədalətə olan sevgimiz və bu kimi ali məqsədlər üçün etdiyimizi irəli sürərək özümüzü aldadırıq.
Bu həqiqəti bizdən gizləyən pərdəni ancaq, böyük ölçüdə skeptizmlə götürə bilərik. Bunu və dəlilik həddində olan qıçqanclığın müalicəsini reallaşdırdıqdan sonra, qısqanclıqlara və məhdudiyyətlərə söykənməyən, dopdolu bir həyat arzusuna və başqa insanların maneə deyil, köməkçi olacağının idrakına söykənən yeni bir əxlaq yaratmağa başlaya bilərik.
Bu utopik bir gözlənti deyil, çünki İngiltərədə Elizabet dövründə qismən reallaşmışdı.
Əgər insanlar başqasının bədbəxtliyi arxasınca qaçmaqdansa öz xoşbəxtliklərinin arxasınca qaçmağı öyrənsələr, bu gözlənti günü sabah reallaşa bilər. Bu, heç də tətbiqi çətin olan sərt əxlaq qaydası deyil, amma bunu mənimsəməklə dünyanı cənnətə çevirə bilərik.

tərcümə: Orxan Əmrullayev

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5