İsmixan Yusubov

SİFARİŞLİ YAZI

(1984-cü il mənim üçün düşərli oldu)

   Başlıqdan da göründüyü kimi 1984 ədədi bu yazıda bir rol oynayacaq, amma nə rolu və necə? 1983-cü ilin 28 sentyabrında, müəyyən səbəblərdən dolayı artıq 38 yaşı bir “ahıl” olaraq riyaziyyat üzrə elmlər namizədi – alimlik dərəcəsi almaq üçün BDU-nun uyğun elmi şurasında dissertasiya müdafiə eləmişdim. Çox böyük ehtimal ki, “Tarixi - Nadiri” yarısına qədər oxumuş biri olaraq, o zaman və çox daha qabaqlar mənim ingilis yazıçısı Corc Oruell (1903-1950), onun “Heyvanıstan” (və ya “Heyvan ferması”) və “Min doqquz yüz səksən dörd” əsərlərindən xəbərim vardı (məzmunu barədə). Amma onlarla ciddi olaraq maraqlanmamışdım, çünki mənim “Öz Heyvanısatanım”  və “Öz 1984-üm” vardı. O zamanlar mənim fikrimi-zikrimi ancaq onlar məşğul edirdi. Bütün təcrübəsiz və gec evlənən kişilər kimi çox həyəcanlı idim. Moskvadan, SSRİ AAK-dan gələcək xəbəri gözləyirdim, görək nə olacaq deyərək. “Qara xəbər” gəldiyi də olurdu və o qədər də nadir sayılmazdı bu xəbərin gəlişi. Hə, sonradan bu “qaranı” müəyyən yollarla “qırmızıya” çevirmək olurdu, amma bunlar vaxt, əsəb və maddi itkilər hesabına əmələ gəlirdi. Nəhayət 1 fevral 1984-cü ildə mənim alim adı almağım Moskva tərəfindən təsdiqləndi, yəni təsdiq 4 ay çəkdi və bu yaxşı göstərici idi. Onda Litvanın Kaunas Texniki universitetində (o vaxt institut adlanırdı) işləyən və mənim vəziyyətimlə maraqlanan Vitautas Kargaudas adlı bir dostuma yazmışdım ki, “Əziz dost, mənim hazırki vəziyyətim, maşını torpaq yoldan asfalta çıxan sürücünün vəziyyəti kimidir”. Güman edirəm ki, bu cümlə mənim o vaxtkı vəziyyətimi çox düzgün və dolğun xarakterizə edirdi. Əlbəttə adamın “sevinc aşına” sirkə qatılması halları da olurdu zaman-zaman. Misal üçün müdafiədən təxminən bir il sonra mənim Neft Daşlarında işləyən fəhlə qardaşımın, “Qardaş, nə vaxt alim olacaqsan nəhayət?” sualına, “Ay qardaş, deyəsən elə bil fevral ayından mən alim olmuşam axı” cavabını verincə, mənimlə razılaşmadı və “Sən hələ alimliyə namizədsən” dedi. Üstündən 40 il keçəndən sonra anlayıram ki, qardaşım doğru deyirmiş, mən hələ də alimliyə namizədəm (yanına məzmunsuz bir dosent sözü artırılıb sadəcə. Bir də Türkiyədə Kocaeli universitetində işləyən zaman Prof. sözü də artırılmışdı).

   Sonra aləm qarışdı, it yiyəsini, yiyəsi də itini tanımaz oldu. Sovet (məsləhət) hökuməti dağıldı və 70 il əvvəlki hadisələr ard-arda təkrarlanmağa başladı. 19 il Türkiyədə işləyib, 2012-də yenidən doğma BDU-ya döndük, amma barıtımız ancaq 2 il yarıma kifayət etdi. Sonra olduq nisbətən “sərbəst elektron” və ürəyimiz istəyən işlərlə məşğul olmağa başladıq, həm oxuduq, öyrəndik, həm də bir şeylər yazdıq. Bu uzun müddət ərzində Corc Oruell deyə bir adam heç yadıma düşmürdü. Mən artıq əsasən yazırdım (məqalələr, kitablar), amma çukçadan fərqli olaraq həm də oxuyur, öyrənir, seminar və konfranslarda bunları həvəslə paylaşırdım. Haradasa yarım il bundan qabaq böyük oğlum Araz mənə 100 manatlıq bir “kitab bileti” verdi. Bununla müəyyən kitab mağazalarından 100 manatlıq pulsuz kitab almaq olardı. İstiqlal və Azərbaycan prospektlərinin kəsişdiyi yerdə, AMEA Rəyasət heyətinin binası önündəki mağazadan 74 manatlıq kitab aldım, qaldı 26 manatım. Və bir dəfə də Üzeyir Hacıbəylinin nisbətən bahalı kitabını alanda, biletin tamamını xərcləmək qərarı verdim. Elə o zaman Oruellin yuxarıda adı keçən iki kitabını Vilayət Quliyevin tərcüməsində və bir də Norveç yazıçısı Osne Seyerştadın “Kabildə bir kitabçı” əsərini Vüsalə Əfəndiyeva-Aytən Məmmədova tərcüməsində  əldə etdim. Bu kitablar 36 manat tutdu və mən “uf” demədən 10 manat da cibimdən biletin üstə qoyub, kitablarımı sevinc içərisində evə gətirdim. Əvvəl Osnenin kitabını çox böyük ləzzətlə oxudum və güman edirəm bu ləzzətin mənbəyi sadəcə yazıda deyil, həm də yazanın şəxsiyyətində (həddən artıq cəsarətli və qüvvətli xanım olaraq) və tərcüməçilərin, cavanlıqları ilə təzad təşkil edən müdrikliklərində idi. Osne xanım nə qədər əziyyətli də olsa yazmaq istədiklərini, yaşayaraq yazmışdır. Dəlilərdən yazmaq istəyən müəllifin, aylarını dəlixanada keçirdiyi kimi, Osne də müharibələr içərisində qıvrılan Əfqanıstandan yazmaq üçün uzun müddət orada, bir kitabçının ailəsində yaşamışdı. Əlavə etmək lazımdır ki, bu xanım dünyanın digər qaynar, od-alov içərisində olan nöqtələrinin də uzun müddətli ziyarətçilərindən olmuşdur. Bu nöqtələr İraq, Kosovo, Əfqanıstan, Çeçenistan, Suriya kimi insanları alovlar içərisində yatıb-duran (bəzən də durmayan) məmləkətlər idi. Nizaminin “Nuşiravan və bayquşların söhbəti” əsərində qızına elçi gəlmiş oğlan tərəfin adamlarından başlıq olaraq bir yox, bir neçə xaraba kənd istəyən qız atasına deyilir ki, bu barədə narahat olmasın. Padşahın “adil” idarəsi sayəsində kəndlərimiz bir ucdan xaraba qalmağa davam edir və nə qədər xaraba istəsə vermək imkanımız olacaq inşallah. Bu fikir bu gün də aktualdır bu mənada ki, dünyanı idarə edən başbilənlərimizin “ədaləti” sayəsində yer üzərindəki qaynar nöqtələrin sayı durmadan artma tendensiyası göstərirlər və bu yerlərdə xaraba məkanların sayı da artmağa davam edir. Yəni Osne xanımın görəcək işləri hələlik kifayət qədər çoxdur.     

   Daha sonra “Heyvanıstan” əsərini oxudum və elə ciddi bir şey hiss etmədim. Amma “1984” əsərini başlayan andan mən çox incə, hörümçək toru tək toxunmuş təfərrüatlar və tutquya bənzər maraqlar dəryasına dalmış oldum. Məncə bunun əsas səbəblərindən biri, bu kitabla Nobel mükafatı laureatı, yapon əsilli Kadzuo İsiquronun 2005-ci ildə yazmış olduğu “Məni buraxma” adlı romanı arasında bir paralelliyin olması idi. İsiquronun əsəri iki elmi təməl üzərində qurulmuşdu. Bunlardan biri orqan köçürülməsi, digəri isə klonlama sahəsi idi. Əsərin fantastika tərəfi isə klonlama vasitəsilə orqan nəqli üçün “keçmişi olmayan” insan yetişdirmək üçün yaradılmış mərkəzin təsviri idi. Bu təsvir o qədər canlı, o qədər səmimi və romantik idi ki, oxucu nəinki belə bir mərkəzin olmasına inanır, hətta zaman-zaman xəyala qapılıb, özünü o məşum mərkəzin sakini olaraq görə bilirdi. Əslində orqan nəqli bu mərkəzləri yaradan böyük bir proyektin sadəcə bir parçası idi. Bu proyektin əsas məqsədi süni intellekt yaratmanın bioloji yolunu hərtərəfli tədqiq etməkdi. Ona görə də bu mərkəzin sakinlərinə verilən təhsil dünyanın ən üst səviyyədə olan universitetlərindən də üstün səviyyədə aparılır, burada davamlı olaraq müxtəlif sahələrdə qabiliyyət imtahanları keçirilirdi. Və müəyyən səviyyənin üstünə qalxa bilən müdavimlərin orqan nəqli üçün istifadədən çıxarılıb, bioloji valideynlərinə qaytarılacağına dair bir ümid də yaradılmışdı onlarda. Əsərin sonunda arzu olunan yüksəkliyi, zirvəni fəth etmiş iki – oğlan və qız sevgilinin azad ola bilmə sahəsindəki axtarışları nəticəsində məlum olur ki, bu ümid bir illüziya, bir mif imiş. Və bununla da əsər boyu duyduğumuz üzüntülərə daha biri, Ayvazovskinin “9-cu dalğa”sını xatırladan öldürücü bir üzüntü də əlavə olunurdu. Yeri gəlmişkən birinci dəfə orqan nəqlinə gedən və ölməyib sağ çıxan müdavim artıq qəhrəman hesab olunurdu. İkinci köçürmədən sağ çıxan sakin isə iki dəfə qəhrəman hesab olunurdu və s. Aydındır ki, ürək nəqlindən qəhrəman olaraq çıxmaq imkansız idi, oradan ancaq hörmətə layiq “şəhid” adı ilə çıxmaq mümkündü. Amma göz, böyrək, qara ciyər (bir hissəsi) köçürülməsindən sonra sağ çıxan adamın çoxqat qəhrəman olmaq şansı vardı. Bununla onlar kulon həyatlarında kiçik sevinclər yaşayırdılar ki, bunlar da rəhmətlik Rafiq Tağının təbirincə desək, onlara verilən təskin edici oyuncaqlardan başqa bir şey deyildi...

   Hadisələrin sonrakı inkişafı aşağı-yuxarı belə davam etdi ki, mən C.Oruellin  bu kitabı  haqqında yazı yazmaq haqqında içdən gələn bir sifariş aldım və kitabı oxuduğum müddətdə bu sifariş ara vermədən təkrarlandı. Əlbəttə mən bilirdim ki, ilk nəşri 1949-da olan kitab haqqında yüzlərlə məqalə yazılmış, bəlkə onlarla dissertasiya müdafiə olunmuş və s. və i.a. Amma bunlar məni narahat etmirdi, mən heç kimin, hətta Vilayət Quliyevin də kitab haqqında düşüncələrinə fikir vermədən öz düşüncələrimi, öz versiyamı yazmaq əzmindəydim. Amma bu arada zaman-zaman məndə bir qorxu hissi də baş qaldırırdı ki, ola bilsin qarşıma tamamilə yeni yazılmış bir yazı çıxsın və bu mənim həvəsdən düşməyimə səbəb olsun. Bir zamanlar bu cür acı təcrübəni artıq yaşamışdım. Keçən əsrin 90-cı illərinin başlarında artıq Quran-ı oxuyub bir şeylər anladıqdan sonra, həm də öz başımda olan müəyyən nizamsızlığı qaydaya salmaq üçün qərara aldım ki, eyni bir mövzu haqqında Quranın müxtəlif yerlərində inci dənələri kimi səpələnmiş məlumatları bir yerə toplamaq yolu ilə (amma ancaq Qurandan olmaqla) hekayələr düzəldim və “Quran hekayələri” adı ilə bir yaddaş kitabcığı hazırlayım. Artıq material toplanmış və kitabçanın strukturu da təxminən planlana salınmışdı. Burada Həzrəti (cənab) Adəm, Nuh, İbrahim, Musa, İsa, Mühəmməd hekayələri ilə yanaşı, Ad qövmündən qardaşları Hud, Səmud qövmündən Salih və Mədyən əhlindən qardaşları Şuayb haqqında hekayələrlə yanaşı, Yusif peyğəmbər haqqında olan gözəl hekayə və bənzərlərinə də yer verilmişdi. Deyir, “Sən saydığını say, gör Fələk nə sayır”. Bir də kitab dükanını ziyarətim zamanı nə görsəm yaxşıdır? Düz tapmısınız M.B.Piotrovskinin «Коранические сказания» (“Quran hekayələri”) kitabını! Bununla da mənim bu sahədə planlarım “suya düşdü”, yencə ucaltmaqda olduğum “bina” yerlə-yeksan oldu. “Qismət deyilmiş” şablonu ilə özümüzü təsəlli edib, bir ayrı işin qulpundan yapışmaq məqsədilə yolumuza davam etdik...

   Burda da işlər oxşar şəkildə davam edirdi. Artıq müəyyən qeydlər edilmiş və başımda potensial oxucularımla paylaşacağım düşüncələrin potensial planı demək olar ki, hazır idi. Hətta bu barədə latış dostum Agrisə məlumat verəndə, bundan xoşhal olub kitabın kinosuna da baxmağımı məsləhət gördü (artıq baxmışam). Amma günlərin birində, elə bu yaxınlarda, Qurban bayramı ərəfəsində (25.06.2023), bəlkə dostum Zamin Hacı “ötən günləri” yada salıb bu cümə axşamı “Kulis”də nəsə yazıb deyə, “Kulis”in saytına girdim və nə görsəm yaxşıdır? Yenə düz tapdınız! Qarşıma çıxan yazının başlığı belə idi: “Stalini donuza bənzədən yazıçı – Corc Oruell” və belə davam edirdi:  “Bu gün dahi yazıçı Corc Oruellin doğum gündür. Kulis.az bu münasibətlə Cəlil Cavanşirin onun haqqında yazdığı yazını təqdim edir. Corc Oruell dünya ədəbiyyatına gətirdiyi Böyük Qardaş (Big Brother “1984” romanı) obrazı ilə çox məşhurdur”. Bəli, yaxşı yerdə axşamladıq, deyə düşündüm. Demək, bu planımız da suya düşdü və ucaltmaq istədiyimiz bina, inşası bitmədən yerlə-yeksan oldu. Neyləyə bilərdim, vaxtilə Piotrovskini oxuduğum kimi bunu da “taleyimə küskün olaraq” oxumağa başladım. Amma Allah doğrudan da böyükmüş (Əl-Əkbər). Yazının sonunda belə bir qeydlə qarşılaşdım: “Azərbaycan dilinə böyük ustalıqla tərcümə edilən hər iki romanın tərcüməçisi Vilayət Quliyevdir. Yazıda tərcüməçinin hər iki kitaba yazdığı ön sözdəki məlumatlardan istifadə edilib”. Bu qeyd mənim üçün bir mayak, tunelin o başında görünən bir işıq oldu və qısa müddətdə yazmaq həvəsim geri gəldi. Axı mən yuxarıda dediyim kimi, ancaq əsərin özündən yola çıxaraq bir şeylər yazmağa çalışacaqdım.

   İndi isə nəhayət kitab haqqında irili-xırdalı mülahizələrimi xüsusi bir məntiqi ardıcıllıq gözləmədən sizinlə bölüşmək istəyirəm (necə deyərlər qırılan qoşundandır). İlk olaraq ondan başlayım ki, əksər kitablarda olduğu kimi 372 səhifəlik bu kitabda da hər qoşa səhifədə heç bir informasiya daşımayan “Corc Oruell” və “1984” yazılmışdır. Kitabın içərisində ayrı bir informasiya mənbəyi (“İçindəkilər” kimi) olmadığından, onu vərəqləmədən heç bir bilgi əldə etmək olmur. Mən isə belə qeyri müəyyən şəraitdə oxumağı sevmədiyimdən, əvvəlcə kitabı qaydaya salmağa başladım. Məlum oldu ki, kitab 3 hissədən ibarətdir və hər hissə fəsillərə bölünüb. 113 səhifəsi olan I hissədə 8 fəsil, 137 səhifədən ibarət olan II hissədə 10 fəsil və nəhayət 86 səhifəlik ən kiçik III hissədə cəmi 6 fəsil varmış. Bundan sonra mən yalnız tək səhifələrdə olmaq üzrə fəsilləri 1-1, 1-2, ... , 1-8, 2-1, 2-2, ..., 2-10 və nəhayət 3-1, 3-2, ..., 3-6 olaraq işarələdim ki, kitabı istənilən yerindən açanda hansı hissənin hansı fəslində olduğumuz bizə əyan olsun. Yəni çalışdım ki, kitabı açan adam sıfırıncı yaxınlaşmada kitabla tanış, ona bələd ola bilsin. Nə demişlər: “Kor kimdir? Nabələd!”. Daha sonra oxuduqca yenə eyni istiqamətdə irəliləyərək hissə və fəsillərin başlanğıcına müəyyən, məzmuna uyğun olan xarakterik adlar qoymağa çalışdım ki, yenə nabələd bilsin ki, burada söhbət nədən gedəcək. Misal üçün I hissəyə “Diktatura Piramidası”, II hissəyə “Açar dəliyi və ya şəffaf cisim”, III hissəyə isə “Böyük Qardaş sənə baxır və ya 101-ci kamera” adları verdim. Fəsillərə gəldikdə isə, onların sayı çox olduğundan mən sadəcə I və II hissənin bir neçə fəslinin adını verməklə kifayətlənəcəm. 1-1fəslinə “Kommunalkanın təsviri”, 1-2 fəslinə “Quşatan yarası”, 1-3 fəslinə isə “Yeni yalanlar icad etməklə köhnə yalanların təshihi”, 2-1 fəslinə “Qara saçlı qız”, 2-2 fəslinə “İlk intim görüş” və 2-4 fəslinə “Çarrinqton dükanının üstündəki otaq”  adlarını qoydum və habelə. Bu cür metodu mən icad etməmişəm, bunlar əsrlər boyu var olmuş, amma deyəsən artıq nəsli kəsilmək üzrədir. Səbəb də yəqin ki, “az zəhmətlə çox qazanmaq” prinsipini əldə bayraq edən poliqrafiya sənayesinin doymaq bilməyən iştahasındadı. Yadımdadır ki, V.Hüqo, A.Düma (Ata), J.Vern, D.Defo və digər yazıçıların populyar kitablarında fəsillərin başında xırda hərflərlə fəslin qısa məzmunu verilərdi hər zaman və  fəsildə nə olacağını əvvəlcədən bilir, amma onun necə olacağını bilmir, əllərimizi səbrsizliklə ovuşduraraq bu qeyri müəyyən “necəliyi” fəth etmək (açmaq) işinə girişirdik. Kitabda uyğun yerlərdə altında izah edici yazısı olan şəkillər də çox gözəl, çox vacib idi və kitabın cazibə qüvvəsini xeyli artırırdı. Burada bir haşiyə daha çıxım ki, SSRİ-nin dağılmasından qabaqkı 15-20 ildə Azərbaycan dilindəki dərsliklər çox bərbad şəkildə nəşr olunurdu. Rəngli şəkillərdə rənglər bir-birinə qarışır, baxan adamda ancaq ikrah doğururdu. Bundan fərqli olaraq rus dilindəki dərsliklər xeyli keyfiyyətli olurdu. Bizim uşaqlar Azərbaycan bölməsində oxusalar da, biz bəzi kitabların “rus ekizlərini” də alırdıq öyrənmək xətrinə. Bəzi valideynlər isə uşaqlarını rus bölməsinə qoymaqla bu məsələni guya kökündən həll edirdilər, amma bu zaman onlar istəməsələr də üzərində bərqərar olduqları “milli budağı” baltalamış olurdular. Nə isə, deyəsən məsələ əməlli-başlı qəlizləşdi... “Qara kitaba” baxmaq lazım olacaq.

   O ki, qaldı İsiquronun “Məni buraxma” romanı ilə olan paralelliyə, deməliyəm ki, hər iki əsər “Əsli və Kərəm”, “Romeo və Cülletta”, “Leyli və Məcnun” kimi nakam məhəbbət üzərində qurulub və əsərlərin emosional təsir gücünü artıran da elə bu nakam məhəbbət faktorudur. Burada təsir gücünü artırmağın “at işləməz” yollarında irəliləyən müəllif, oxucusunu hekayənin xürrəm bir sonluqla bitəcəyinə inandırmaq naminə toxuduğu incə “hisslər toruna” saldıqdan və torun üstündə onun atılıb-düşməsini seyr etdikdən sonra, son mərhələ - bələmə mərhələsi başlayır. Bu mərhələdə adam fiziki və mənəvi olaraq elə bir hala gəlir ki, ən kiçik əzasını belə tərpətməyə fiziki gücü qalmır. Və içində adına mənəvi güc dediyimiz şeyin də tamamı o “qaniçən hörümçək” tərəfindən sorulur və yerini boşluğa tərk edir. O boşluq adamı bir müddət tərk etmir, onun qəlbini bir məngənə kimi sıxır və sanki bundan həzz alır. Bunun səbəbi isə o idi ki, biz artıq faciəmizin qəhrəmanı ilə doğmalaşmışdıq, biz onun Siam ekizinə çevrilmişdik. Onun əzab və əziyyətlərini özümüzünkü kimi qəbul edirdik artıq. Onun ayağına dəyən daş, sanki bizim ürəyimizə dəyər kimi olmuşdu. Dediklərimin təsdiqi üçün iki çox təsirli misal çəkmək istəyirəm – biri novella, digəri isə kino olmaqla.

   Novella Stefan Sveyqə məxsus olmaqla, artıq həyata vida etmək istəyən bir yaşlı kişinin ürəkləri göynədən faciəsindən bəhs edir. Həyatdan getmək istəyən, ancaq bunu özünün edə bilməyəcəyini dərk edən adam, müəyyən məbləğ qarşılığında, heç bir əziyyət, ağrı vermədən, hətta ruhunu belə incitmədən (xristian insansevərliyi ilə) bu işi onun əvəzinə görməyi öhdəsinə götürən firmaya müraciət edir və onu sanatoriya tip bir hotelə yerləşdirirlər. Burada, o, eyni məqsədlə buraya gəlmiş, amma həyatla dopdolu bir qadınla tanış olur və qarşısına məqsəd qoyur ki, onu bu yoldan – intihar yolundan çəkindirsin. Xeyli əzab-əziyyətdən sonra qadını razı sala bilir, bu şərtlə ki, o da intihardan imtina etsin və elə günü sabah kəbin kəsdirib evlənsinlər. Və qarşıdan gələn sevgi ilə dolu xoşbəxt gələcək haqqında xoş duyğular içərisində olan vətəndaş bir mələk, bir məsum uşaq saflığı ilə yastığa baş qoyan gecə, rəhbərlikdən hotelin gecə gözətçisinə, bu gecə filan nömrəli otağa öldürücü qaz buraxılması təlimatı gəlir. Bu otaq bizim artıq sabahına onunla birlikdə ümid dolu sevinclə baxdığımız vətəndaşın otağı idi. Sonda məlum olur ki, qadın da bu hotelin işçisidir və vəzifəsi gedənləri bu dünyanı, bu həyatı sevərək tərk etmələrinin təşkilidir. Çox güman ki, qadın intiharçıların ayrılışına rəng qatmaq üçün də hotelin uyğun kişi işçiləri vardır. Onun kamerasına buraxılan qaz eyni zamanda onunla artıq doğmalaşmış olan oxucunu mənəvi əzablara düçar edərək, əslində onu yox, özünü ağlamağa məcbur edir. Kino isə köhnə kinodur (rus dilində adı «У последней черты») və ağlımda Braziliya kinosu kimi qalıb. Deməli, şəkər qamışı plantasiyasında işləyən ailədə içkinin təsiri və arvadının tənəsi evin kişisinin ağlını (var idimi?) başından çıxardır və o, metodiki şəkildə əlində olan balaca kərənti (qamışı biçmək üçün) ilə bütün ailə fərdlərinin böyük-kiçik demədən başlarını kəsir. Hətta heç nə anlamayan yaş yarımlıq qızına da rəhm etmir. Adam (əslində adam deyil, bir vəhşi heyvan) edama məhkum olunur və hökmün icrasını gözləyir. Ancaq bu gözləmə sırasında həbsxana mühitində o heyvandan insana doğru əzablı addımlar ataraq, tutduğu işin dəhşətini başa düşür, aylarla ağlayır, tövbə və istixarə edir. Artıq o, oturuşu, duruşu, saleh davranışları ilə həm həbsxana mənsublarının, həm də rəhbərliyin, həm də filmi seyr edənlərin rəğbətini qazanmış olur və seyrçi gözləyir ki, bu adam hətta əfv olunub yenidən, yeni, əsl insana layiq həyata başlaya bilər. Elə həmin bu məqamda da onun edam hökmü yerinə yetirilir. Deməli film qısa müddətli cinayət, uzun müddətli təmizlənmə və nəhayət yenə qısa müddətli edam epizodlarından təşkil olunmuşdur.

   Bura qədər mən əsasən əsərin məndə oyatdığı təbəddülat və duyğulardan, yada saldığı paralellərdən yazır, əsərin özü ilə demək olar ki, təmas etmirdim. İndi mümkün olduğu qədər qısa şəkildə bu mövzuda da bir neçə kəlmə sərf edək. “Heyvanıstan” əsərində “Mülkədar ferması” adlı bir fermada donuzların rəhbərliyi altında üsyan baş verir və onlar ferma sahiblərini qovmağa nail olurlar. Artıq bu ferma “Heyvan ferması” və ya “Heyvanıstan” adlanır. Burada guya hamı “bərabərdir”, amma bəziləri “daha çox bərabərdir” və bunlar əsasən donuzlardır. Zamanla donuzların iki lideri (Stalin və Trotski) arasında “çox daha bərabər” olmaq üzrə mübarizə başlayır və məğlub olan (Trotski) qaçıb gizlənməyə məcbur olur. Bundan sonra “Heyvanıstan”da baş verən hər neqativ hadisənin səbəbkarı olaraq “mühacir donuz” göstərilir və o, bir növ zorən “milli günah keçisi” rolunu oynamalı olur. Zaman keçdikcə digər heyvanların (at-eşşək, qoyun-keçi, inək-dana, qaz-ördək v. s.) vəziyyətləri pisləşdikcə, donuzlar əvvəllər qoyduqları bərabərlik qaydalarını pozaraq, daha doğrusu onlara “tüpürərək” yağ içində böyrək kimi yaşamağa, qıraqdan qonaqlar (adamlar) qəbul edib, onlarla qəlyan çəkilən və spirtli içkilər içilən vakxanaliyalar təşkil etmək səviyyəsinə “yüksəlirlər” (tənəzzül edirlər)...Bu əsər 1945-ci ildə yazılmışdır.

   “1984” əsəri isə 1949-cu ildə yazılmış və totalitarizmin zirvə mərhələsinə qədəm qoymuş “Donuz ferması” hesab oluna bilər. Burada hər şey totaldır: müharibə, yalan, izləmə, satqınlıq, nifrət, sevgi,  həbslər, edamlar və s. Hər şey, hər şey totaldır. Total sevgi “Böyük Qardaşa” (Stalin, 1879-1953) aiddir, total nifrət isə mühacir “Qoldşteynə” (Trotski, 1879-1945) aiddir. Yeni yalanlar köhnə yalanları təshih etmək üçün, bu isə öz növbəsində “Böyük Qardaşın” hər zaman doğru söylədiyinin təsdiqi üçün lazımdır. Hər yerdə ekranlar quraşdırılmış və bu ekranlar həm total izləmək, həm də total təbliğat işini görür. Misal üçün total nifrət həftəsində sənin üzün güldüsə, işin bitdi demək. Özümdən asılı olmayaraq yadıma Şimali Koreyanın cavan və enerjili (əlinin üstündə yeriyən) lideri düşür; atasının yas mərasimində yaxşı ağlamayan dayısını adi silahla deyil, top atəşi ilə məhv etdirmişdir ki, böyük tikəsi qulağı boyda olsun. Bu da bizim tərifli 21-ci əsrimiz. İnsanlar əsasən 5 qrupda cəmləşmişlər: daxili partiya (politbüro), kənar partiya (digər partiya mənsubları), alimlər (əsasən hərbçi), məmurlar (yalan və şeytan xidmətçiləri) və prollar (proletariat – 85%). Daxili partiya totalitarizm piramidasının zirvəsini təşkil edir. Daha aşağı qatlarda (mərtəbələrdə) sıra ilə kənar partiya, alimlər, məmurlar və nəhayət ən böyük aşağı qatında prollar qərarlaşmışlar. Əsərin qəhrəmanı Uinston Smit “Həqiqət” institutunda yalan quraşdırmaqla məşğul olan bir məmurdur və buna haradansa (bəlkə də öz daxilində olan istəkdən) məlum olur ki, “Qardaşlıq” adlı bir təşkilat bu mənfur rejimi prolları ayağa qaldırmaqla yıxmağı planlayır. Eyni zamanda ona elə gəlir ki, “Daxili partiyada” böyük nüfuz sahibi olan O”Brayen adlı biri də onun fikirlərini paylaşır. Belə qərar verməsinə səbəb isə, bir dəfə onunla göz-gözə gələndə onun gözündə özünə qarşı ilıq və intim bir parıltı görməsi olmuşdur. Daha sonra o, Culiya adlı bir qızla tanış olur. Culiya onun “Qardaşlıq” haqqında fikirlərini paylaşır və onlar müəyyən sərgüzəştlərdən sonra əntiq əşyalar dükanı olan Çarrinqton adlı yaşlı bir adamın (onun təsviri mənə Qız qalası yanındakı kitab dükanını işlədən rəhmətlik Elman adında şəkili balasını saldı) evində, dükanın üstündəki yataq otağında görüşməyə başlayırlar. Nəhayət O”Brayen onları qəbul edir və Okeaniyada (yəni bu məmləkətdə) total nifrət hədəfi olan Emmanuil Qoldsteynin məşhur kitabını (sonra məlum olur ki, kitabı O”Brayen özü yazıb) onlara verir.  

   Daha sonra, ikinci fəslin sonunda məlum olur ki, adı keçən adamların hamısı Uinston Smiti suçüstü (s poliçnımi) yaxalamaq üçün düşünümüş oyunun iştirakçılarıdır. Ondan sonra “Sevgi institutunun” kameralarında əzab və işgəncələr altında o, hər şeyi boynuna alır, istənilən hər kağıza qol çəkir, istənilən adam, hətta özü və Culiya haqqında istənilən böhtanı söyləməyə razı olur. Lakin ondan əl çəkmirlər, çünki hələ Culiyaya qarşı olan sevgi hissi onun qəlbindən çıxmayıb. Bu səfər onu işgəncələrinin ağlasığmaz  məşumluğu ilə ad çıxarmış 101-ci kameraya gətirirlər. İşgəncə verən O”Brayen onun çox iyrəndiyi və qorxduğu siçovulları dövrəyə soxmaqla buna nail olur. Kresloda tərpənməz hala gətirilmiş Uinstonun başına, içində ac siçovullar olan qəfəs bağlanıb və qəfəsin aralarında müəyyən məsafə olan iki qapısı onun üzü qarşısındadır. Qapılar açılan kimi ac siçovullar onun üzünü gəmirəcəklər, həm də gözlərindən başlayaraq. İç qapı açılıb, siçovullar Uinstonun gözləri önündə dişlərini səbrsizliklə qıcırdadınca, artıq o dözmür və “Culiyanı onlara verin! Culiyanı onlara verin! Məni yox, Culiyanı!” deyə vəhşi bir səslə bağırır. “Başsız atlı” əsərində qurşağa qədər su içərisində olan Moris Ceraldı, üzərinə ox kimi süzən pələngdən qurtaran, onun buna bənzər bağırtısı yox, qoca ovçu Zeb Stumpun sərrast atəşi olmuşdur. Amma Uinston Smiti öz bağırtısı qurtardı və eyni zamanda qəlbini tərk edən Culiya sevgisinin yerini, bu ana qədər nifrət etmiş olduğu “Böyük Qardaş”ın sevgisi doldurdu...

   O, “Yenidən Sevgi Nazirliyində idi, əfv edilmişdi, ürəyi qar kimi ağappaq, tərtəmiz idi...bütün günahlarını boynuna almış, hamının əleyhinə ifadə vermişdi... koridorla üzünə günəş doğmuş adam kimi şəstlə gedirdi. Arxasınca silahlı nəzarətçi addımlayırdı. Uzun müddətdən bəri gözlədiyi güllə başını dələrək beyninə girdi...İki damla göz yaşı Uinstonun burnunun kənarlarından üzüaşağı yuvarlanırdı... Mübarizə başa çatıb. O, öz üzərində qələbə çalıb. O, Böyük Qardaşı sevir”. Stop! Mənə elə gəlir ki, Corc Oruellin sifətindəki burunun kənarından başlayıb ağız qırağına qədər uzanan normal qırışa paralel olaraq, çənəyə qədər uzanan xarici qırışlar o iki damla göz yaşının izləridir və ölüm ayağında Corcun gözündən yuvarlanacaq olan iki damla da bu izlər boyu yuvarlanacaq...

   Artıq Corc Oruellin özü haqqında, onun bu yolun yolçusu olmasının səbəbləri və əlaqədar hadisələr haqqında da bir neçə kəlmə sərf etməyin zamanıdır məncə. Cor Oruel gəncliyində siyasi cəhətdən solçu hərəkatına yaxın, Sovetlərə rəğbət bəsləyən biri olaraq İngiltərədə fəhlə hərəkatından bəhs edən və Cek Londonun “Dəmir daban” əsərini xatırladan roman da yazıb. Amma daha sonra elə Sovetlərin təbliğatına uyaraq, general Franko rejiminə qarşı ayağa qalxan xalq tərəfində vuruşmaq üçün İspaniyaya gedir və başa düşür ki, sovetlərin məqsədi Frankonun hərbi diktaturasını kommunist diktaturası ilə əvəz etməkdir. Odur ki, Corc Oruell 1937-ci ildə İspaniyanı qatı antikommunist və antistalinist olaraq tərk etmişdir. Güman edirəm ki, Trotskinin 21 avqust 1940-cı ildə Meksikanın Mexiko şəhərində, göndərilmiş qatil tərəfindən öldürülməsi, Oruellin Stalin rejimini topa tutmaq fikrinin daha da güclənməsinə səbəb olmuş və o məlum kitablarını 1945 və 1949-cu illərdə yazıb ortaya qoymuş, bununla da həm də öz qətlinə fərman vermişdir. Rəsmi olaraq vərəm xəstəliyindən öldüyü söylənsə də, onun ölümündən 3 ay əvvəl, 1949-un oktyabrında Sonya Brovnell adlı bir qadınla evlənməsi, M.Qorkinin bənzər ölümünü yada salır və adamda kifayət qədər əsaslı şübhələr oyandırır. Orda da qadın vardı və o qadın  Stalinlə görüşdükdən bilavasitə sonra, Qorkini yaşadığı İtaliyadan SSRİ-yə gətirməyi və sonra da xəstəxanada öldürməyi bacarır (Qorki artıq Stalin haqqında kifayət qədər sərt epitetlərdən istifadə etmiş və Oruell kimi öz edam kağızına imza atmışdı). Oruellin ölüm tarixində olan 21 yanvarın Leninin ölüm tarixinin ayı və günü ilə eyni olması da düşündürücüdür. Həm ortada qisas varsa, bu Stalindən yox, rəhmətlik Lenindən qaynaqlanır. Həm də ara yerdə bu tarix, Stalinin də “oçko” deyilən 21 xal çıxardaraq, rəqibini məğlub edib kimi yozula bilər...

   1940-da Trotski öldürülərkən SSRİ və Stalin çox iddialı idilər. Faşist Almaniyası ilə əməkdaşlıq müqaviləsi imzalanmış (Molotov-Ribbentrop anlaşması), Pribaltikanın tamamı, Finlandiyanın bir hissəsi, Polşanın yarısı SSRİ torpaqlarına qatılmışdı. Ona görə də rus DTK-sının əli uzanmış və hər yerə çatar olmuş və Böyük Qardaş əleyhinə həm yazanları, həm də danışanları son çarə olan ölümlə durdurmaq imkanı qazanmışdılar. Oruellin öldüyü 1950-ci ildə isə artıq SSRİ həm də ABŞ kimi atom bombasına da sahib idi. Demək əli-qolu bir qədər də uzanmışdı deyə bilərik. Siyasi qətllər bütün zamanlarda mövcud olmuşdur. ABŞ prezidentləri Linkoln və Kennedi bunların ən gurultulu olanlarıdır. SSRİ-də bu işləri həyata keçirən DTK idi ki, bunun rəhbərləri də (Yejov, Yaqoda, Beriya) bilabasitə Stalinə tabe idilər. Siyasi xadimin öldürülməsi ikitərəfli qazanc gətirirdi, həm təhlükəli rəqib aradan götürülür, həm də bunu əldə bayraq edib digər “xoşagəlməzlər”in axırına çıxılırdı. Əslində qətlin ən rahat növlərindən biri sifarişli məhkəmə idi ki, istədiyin adama istənilən cəzanı verdirə bilirdin. Günümüzdə də həm sui-qəsd, həm sifarişli məhkəmə geniş vüsət almışdır. Rusiyada Nemtsovun Kremldə körpü üstündəki səs-küylü qətli dünyada nifrətlə qınandı. İngiltərədə çayına radioaktiv polonium qatılaraq 10-12 günə göz görə-görə çürüdülən Litvinenko və s. İnsan haqlarını qorumaq yolunda şəhid olan vəkil və jurnalistlər isə həddən çoxdur (Politikovskaya məsələn).  Məhkəməsi olanlar onlardan da çoxdur (məşhurlar Rusiyada Navalnı, Gürcüstanda Saakaşvili və s). Öz məmləkətimizdə (Azərbaycan) son vaxtlar öldürülənlərdən akademik Ziya Bünyadovu, Qara polkovnik ləqəbli Fətullayevi, “Monitor”un baş redaktoru Elmar Hüseynovu, bənzərsiz hekayə ustadı Rafiq Tağını göstərə bilərik. Məhkəmələr haqqında isə danışmağa adam utanır. Rəhmətlik Sabir demiş “Məhkəmə deyil gülməli bir məsxərə, Hakim deyil məsxərəcünbandı bu, Dur qaçaq, oğlum, baş-ayaq qandı bu”.

   Deyirəm indi də kitabı oxuduğum zaman səhifə kənarlarında etdiyim qeydlərdən bəzilərini burada yada salsaq pis olmaz. Misal üçün əsər boyu təkrarlanan şüarlardan birincisi olan “MÜHARİBƏ - SÜLHDÜR” şüarı quru yerdə yaranmamış əlbəttə. O, “Si vis pacem, para bellum” (“Sülh istəyirsənsə, hərbə hazır ol”) qədim latın zərbi-məsəlinin daha qısa, konkret formasından başqa bir şey deyildir. “AZADLIQ - KÖLƏLİKDİR” şüarı isə marksizm-leninizm fəlsəfəsinin bizə təlqin etdiyi “AZADLIQ DƏRK OLUNMUŞ ZƏRURƏTDİR” şüarının nəticəsi olaraq meydana çıxmışdır, çünki “dərk olunmuş zərurət” adamın əl-qolunu bağlayıb, onu müqavimət göstərməyi ağlına da gətirməyən kölə halına salır. “CƏHALƏT - QÜVVƏDİR” şüarının isə demokratik quruluşlarda qüvvədə olan və azad vətəndaşa xitabən  “BİLİK - QÜVVƏDİR” şüarının antipodu olaraq totalitar rejimlərdə  yaranmış və cahil kütləni bomba kimi dağıdıcı, müdhiş bir qüvvəyə çevirməyə hesablanmışdır. Bığlı “Böyük Qardaşın” şəklinin altına yazılmış “BÖYÜK QARDAŞ SƏNƏ BAXIR” yazısında isə mübaliğə yox idi. Sən sağa-sola, hara hərəkət etsən adamın gözü səni izləyirdi və bu açıdan qızıl qvardiyaçının bizə yaxşı məlum olan şəklini və altındakı “SƏN QIZIL ORDUYA KÖNÜLLÜ OLARAQ YAZILDINMI?” yazısını xatırladır. Hər iki şəkildə izləmənin səbəbi şəkilin kənara yox obyektivə baxmasının nəticəsidir.

Əsərdən və tərcümədən qaynaqlanan bəzi xatirələr

   Uinstonun gündəliyi yazmağa başladığı gün (04 aprel) anamın ölən günü olduğuna görə bir qədər təsirləndim və bunun axırı deyəsən yaxşı olmayacaq deyə düşündüm. Vilayət müəllimin “köhnə-kürüş” sözü biz tərəfdə “köhnə-köşkül” kimi işlənir və dükanlarda tapılmayan şeylər (ayaqqabı bağı, ülgüc kimi) ancaq orada tapılırdı (təzə bazar)... “Ekrandan... ağır bir maşın düz zalın içinə, tamaşaçıların üstünə gəlirdi” frazası mənə “Sibir bərbəri” kinosunu xatırlatdı...Cin içib gəyirən Uinston isə mənə M.Bulqakovun “Master və Marqarita” kitabından ilıq kvas içib gəyirən İvan Bezdomnunu və yanındakı ermənini xatırlatdı...”Sözləri qısaldaraq teleqraf üsulunda yazmaq” isə mənə stenoqrafiyanı xatırlatdı təbii olaraq. Amma burada bir az da irəli gedilir və bəzi sözlər lüzumsuz hesab edilib, lüğətdən çıxarılır, aramsız olaraq cırlaşma prosesi gedirdi (yeri gəlmişkən indi də gedir). Vilayət müəllim də “yöndəmsiz” yerinə “biyöndəm” dedi (bikar, binamus, biqeyrət, bibəla eşitmişdik), xeyir ola? Yemək fasiləsinin təsviri isə Moskvadakı “Lenin” kitabxanasının və “Xəzər” universitetinin zirzəmidə olan yemək zalını yadıma saldı... “Qadın asta səslə iki dollar dedi” sözü yadımıza “Parapet” bağını, “Parapyat” sözünü salır və bu müqayisədən yeni “Paraçet” (“para çetırye”) sözü yaranır...

   Smitin gündəliyindən bir sətir: “NECƏ edildiyini başa düşürəm, amma NƏ ÜÇÜN edildiyini anlamıram”. Uinston anlamalı idi ki, dünyada bütün işlər belə qurulub. Biz necə gördüyümüzü bir ölçüdə anlayırıq, amma nə üçün gördüyümüzü anlamaq bizim idrak sferamızın xaricindədir... “Öləzimiş göy-göyərti” ilə ilk dəfə qarşılaşdım. Biz tərəfdə “soluxmuş” sözü işlənir. “Öləzimək” sözü isə işığın, atəşin, ocağın sönməyə yaxınlaşması mənada işlənir. Lampanı “öləzit” və ya “qərələ qoy” ifadələri var. Yəqin bunlar “ölü” və “qara” sözləri ilə əlaqəli yaranıb. Birovuz – kirayə imiş, eşitməmişdim. Pisuar – ayaqyolunda kiçik ehtiyacın ödəndiyi yer (hansı dildə? Baxdım, fransız dilində imiş - pissoir). Daxili partiya – Politbüro. Uinstonun uşaqlıq xatirələri: daimi aclıq duyğusu, çürümüş kələm yarpağı, yaxud kartof qabığı, kif atmış çörək parçalarını axtardığı yadındadır. Ölməkdə olan kiçik bacısının əlindəki kiçik şokolad parçasını qapıb qaçdığı yadındadır. Mənim böyük qardaşlarım da müharibə vaxtı həm jmıxdan hazırlanmış kökələr, həm də qarğıdalıdan hazırlanmış cad çörəyi yemişlər. Yadımdadır ki, 3-5 yaşım olanda qadın qonaqların qabağında olan qənd qabından, ovcum tutan qədər çətin tapılan kəllə qənd parçalarını götürüb qaçan zaman anam, “Ədə, qaytar şəkəri” deyincə, Bağdagül adlı bir ağbirçəyin, “Verdiyin tərbiyədir” sözündən çox utandım, indi də yadıma düşəndə utanıram. Mənim üzümdən anama söz gəlmişdi...Deyirəm, bu “major” notlarla da bu yazıya son verək.

İsmixan Yusubov, riyaziyyatçı, yazıçı-publisist

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5