Rasim Qaraca

Dastan təfəkkürü ilə postmodernizm

Ədəbiyyatımızı vulkana bənzətmək olar, lakin bir palçıq vulkanına - aradabir pıq-pıq səsləri eşidiirik. Boz, ölü ədəbiyyat prosesinə qarşı fərdi təşəbbüslər, adda-budda da olsa, özünü göstərir, kiçik qımıldanmalar... sonra səssizlik çökür, 5-6 ay keçir, yenə haradasa yenə kiminsə "pıqq" səsi eşidilir, palçıq vulkanı özünün Azərbaycan ədəbiyyatındakı əbədi dinamikasını qoruyub saxlayır.

Şərif Ağayarın yeni "Rəng mühəndisi" romanındakı Zığ respublikasında olduğu kimi ədəbiyyatımızda hər şey boz rəngə bürünüb. Onu rəngləndirən qələmlərə, gerçək rəng mühəndislərinə ehtiyac var. Şərif buna cəhd etməkdədir. Kitab haqqında fikirlərimi tezislər şəklində diqqətiizə təqdim edirəm.

1."Rəng mühəndisi" romanının adını eşidəndə ilk ağlıma gələn Patrik Züskindin "Parfümer" romanı oldu.  Kitabın təqdimat günü, Elmlər parkındakı sərgidə gənc yazıçı Vüqarla söhbət zamanı, söz düşmüşkən, hələ oxumadığım romanın təkcə adına görə "Parfümer"dən təsirlənmiş ola biləcəyini söylədiyimi xatırlayıram. Kitabı oxumağa başlayanda isə bu təxminim özünü doğrultdu. Elə buradaca qeyd edim ki, mənə görə kitabın adı uğursuzdur, "Rəng mühəndisi" bir qəzet məqaləsinin başlığına bənzəməsi bir yana qalsın, ahəngdar da səslənmir və bədiiyyat çaları olmamaqdadır. İddialı bir əsərə bu cür ad qoyan yazıçının zövqünə şəxsən mən şübhə edərdim. Hər hansı bir əsərin adı çox önəmlidir, ad hər şey olmasa da çox şey deməkdir. Bizim gənc nəsil yazarlar buna diqqət etməlidir. 

2.Məlumdur ki, Patrik Züskindin "Parfümer" romanının təsiri ilə dünyada bir çox romanlar yazılıb, "Parfümer"də hadisələr "qoxu" üzərində qurulub, amma bu romandan təsirlənən başqa müəlliflər "səs", "rəng", "dad" və s. duyğuları öz romanlarının mərkəzi hadisəsinə çevirib. Züskind ədəbiyyatda duyğu orqanlarının təsviri baxımından yeni bir mərhələ açıb. Onun əsərində qoxu təkcə təsvir və ya metafora deyil, əsərin strukturunu təşkil edən obrazdır — qəhrəman Jan-Batist Qrenuyenin psixoloji portreti bu duyğu üzərində qurulub.

Azərbaycan ədəbiyyatında Patrik Züskindin təsirilə yazılan ilk əsər Mövlud Süleymanlının "Səs" romanıdır. Bu əsərin mərkəzi ideyası “səs” anlayışı üzərində qurulub və roman boyunca “səs” sadəcə fiziki bir akustik hadisə kimi deyil, həm də yaddaş, tarix, şəxsiyyət və cəmiyyətin metaforası kimi təqdim olunur. Romanın baş qəhrəmanı Həsənqulu uzun illər danışmadan, susaraq yaşadığı üçün səsini itirmək, səsi ilə birlikdə öz varlığını, öz kökünü, öz kimliyini itirmək qorxusu ilə yaşayır. Qısacası, müəllif qlobal bir problemi bədii obrazlar vasitəsi ilə əks etdirməyə çalışıb. Şərif Ağayarın "Rəng mühəndisi" romanında isə biz müəllifin hansısa bəşəri məsələyə işarə etdiyini görmürük. Sadəcə, baş qəhrəman Cıbı çiçəklərdən rəng kombinasiyası yaratmağı bacarır, onları öz bildiyi şəkildə düzməklə guya hamını heyrətləndirir, rənglərən işıq seli fışqırır, şəhərin ritmi pozulur, bunu görən adamlar içini çəkib ah-uf edirlər. "Cıbının növbəti sehirbazlığı bulvarın mərkəzi küçəyə yaxın tərəfinə qələbəlik yaratdı. Hadisə yerinə polislər gəldi və Cıbını patrul maşınına mindirib apardılar". Səhifələrcə sürən çiçək söhbətləri, guya Cıbının çiçək çələngindəki çiçəklərin yerini dəyişməi ilə aləmi bir-birinə qatması sadəcə inandırıcı deyil, yazıçı nə qədər qaz versə də Cıbının bu özəlliyi oxucuda heyrət doğurmur. Cıbı bir az Mövlud Süleymanlının "Köç" romanındakı İmiri xatırladır, - İmir özünün öncəgörmələriylə daha təsirli və inandırıcı idi, lakin Cıbının "rəng mühəndisliyi"  təəssüf ki, inandırıcı deyil, heç bir praktik, məntiqi, həyatdangəlmə və ya az da olsa elmilik daşımır. Yeri gəlmişkən, M.Süleymanlı "Köç" romanı da Q.Q.Markesin "100 ilin tənhalığı" romanından təsirləndiyi, bu səbəbdən də yenilik sayılmadığı o vaxt tənqidçilər tərəfindən qeyd olunmuşdu. Lakin, lokal Azərbaycan şərtlərində onun hər iki romanı özünəməxsus dramaturgiyası olan, ən azından Azərbaycan dilinin ifadə imkanları baxımından qiymətli əsərlərdir. Dolayısıyla, Mövlud xarici təsirlərlə də olsa Azərbaycan gerçəkliyini əks etdirməyi bacarırdı, daha doğrusu mənimsədiyi ideyanı yerli materiyaya calaq edə bilirdi, lakin Şərifdə hadisələr havada uçur, inandırıcılıq sıfır həddədir. Məsələn, Züskindin əsərində də qoxuyla bağlı bir çox təsvirlərin elmi əsası yoxdur, əsasən yazıçının fantaziyası və metaforik-bədii təxəyyülü üzərində qurulub, məsələn, qəhrəmanın gənc qızları öldürməsi və onların qoxusunu distillə etməsi elmi baxımdan mümkün deyil, lakin buna bənzər hadisələr əlkimyaçılıqda, arxaik sehrbaz təcrbələrində yaşanmışdır. Buna görə də P. Züskindin "uydurmaları" inandırıcıdır, bu səbəbdən də təsirlidir. Şərifin rənglə bağlı, daha doğrusu qəhrəmanın rəng sehirbazlığıyla bağlı təsvirləri müəllif tərəfindən şişirdilmiş, gerçəklik və ya tarixi-mistik qatı olmayan söz yığınıdır. Bu təsvirlərdə yazıçı özünün romantik fantaziyalarında pərvaz edir, rəng haqqında çoxlu vikipedik məlumatlarla təsvirləri gücləndirməyə çalışır, düzdür, buna heyrət edən, əsəri avanqard adlandıran, dil hadisəsi deyənlər də tapılır, lakin həyatla bağları olmayan əsər nəticədə sintetik söz yığınına çevirilir. Əlbəttə, gopa basmağı heç kəs yazıçıya qadağan edə bilməz, bir mənada yazıçılıq elə gopa basmaq sənətidir. Daha doğrusu, hər şeyi olmuş kimi göstərib inandıraraq gopa basırsan. Yalanın üstü açılanda artıq heç nəyin mənası qalmır. Bir sehirbazın fokuslarına, gözübağlıcalarına heyrət edirik, lakin gözübağlıcanın sirrini biləndən sonra ona marağımız itdiyi kimi. 

Bundan əlavə, məsələn, Patrik Züskinddə və ya Oğuz Atayda müasir üslub elementləri — məsələn, ironiya, parodiya və ya intertekstuallıq — yalnız texniki göstəricilər deyil, həm də estetik və fəlsəfi mövqenin ifadəsidir. Şərif bu üslubların fəlsəfi yükünü dərk etmədən onları təqlid edir, nəticədə roman dayaz və süni görünür. 

3. "Rəng Mühəndisi" başdan sona qədər şişirtmə təsvirlərlə, qrotesklə doludur. Xalq hərəkatının qəhrəmanı Məhərrəm ikidəbir Koroğlu kimi nərə çəkir, körpülər uçulur, insan kütlələrinə öz nərəsiylə istiqamət verir, asqıranda beton bloklar yerindən oynayır, nərə çəkmək bu personajın əsas əlamətidir. Dastan estetikası, aşıq ədəbiyyatı elementləri romanın hər səhifəsində özünü göstərir, ən dramatik anlarda bir dəstə zurnaçalan yaxınlıqda hazır dayanıb. Uzaq daş karxanasında belə yaxınlıqda bir dəstə zurnaçalan var. Bir mənada əsərdə aşıq təfəkkürü ilə postmodernizmin hibridini müşahidə edirik. Feodalizmdən birbaşa sosializmə keçən xalqlarda olduğu kimi, mətndə forma və məzmun arasında çoxlu zidiyyətlər yaranır.

Ozan dili yüyrək olar misalı, hadisələr bəzən vıyıltıyla keçir, bəzən yavaşıyır, sanki yazıçı o fəsli yazdığı andakı əhvalına uyğun olaraq sürəti gah azaldır, gah da çoxaldır ki, bu da süjetdə xoşagəlməz aritmiya yaradır, oxucuda bitkin olmayan, həlməşikli bir şeylə təmas etmək hissi oyandırır. L.Tolstoy haqqında deyirlər ki, onun romanlarındakı hadisələrin sürəti, real həyatdakı sürətə bərabərdir. Və ya yazıçı ola bilər ki, bilərəkdən zamanı sürətlənmiş üslub seçir. Lakin bir əsərdə sürəti gah azaldıb, gah da çoxaltmaq daha çox yazıçının öz əsərindəki zamanı idarə edə bilməməsindən xəbər verir.   

4. Çox istərdim ki, roman haqqında mən də tərifli şeylər yazıb ədəbi axtarışlar içərisində olan, öz üslubunu arayan yazıçı dostumu həvəsləndirim. Və həqiqətən də kitabı oxuduqca tərifli məqamlara rast gəlmədiyimi söyləsəm doğru olmaz. Əgər bir əsər səni heç olmasa bir dəfə güldürürsə, artıq haqqında yaxşı şeylər söylənməsi haqqını qazanmış olur. İlk səhifələrdəki bir cümləyə istər-istəməz güldüm. Toyda qol götürüb oynayan Məhərrəmi - Cıbının atasını müəllif belə təsvir edir: "Mahnının bir yerində başını qəfil sola əyib arxaya necə əlli-qollu fırlandısa, elə bil öz qoltuğunun altından keçdi" - bu məqamı təsvir etmə bacarığı, yazıçının belə bir detalı görməsi və ifadə etməsi məncə ustalıq tələb edir. Və ya, 113-cü səhifədəki "Ay işığında cilvələnən gecə..." - təqribən 1 səhifədə yatmış qız uşağını təsvir edən hissə həssas və incə tonlarla işlənib, elə o parça Şərifin bir yazıçı kimi necə böyük imkanları olduğundan xəbər verir. Başqa bir yerdə insan kədərini yaxşı ifadə edən bir cümlə var: "Yol gedəndə yerin onun arxasınca uçulub nəhəng boşluğa töküldüyünü düşünürdü".

5.Eyni zamanda, müəllifin imkanlarının çox altında olan belə cümlələr də çoxdur romanda: “Firəngiz ağzının ən son imkanları ilə gülümsündü…”, “Ağzının cırımı ilə bığlarını qulaqlarına doğru dartıb səadət içində gülümsədi…”, “…çaldığı mahnının zümzüməsini ağzının tavanına atdı…” (s.208), “…ağız dəliyinin meşə ətrafı ilə gülümsədi” (s.224), “kürə sifətinin cənub qütbünü bürüyən sıx tüklərin arasında gülümsünürdü”(s.272) – gülümsəmək adlı fizioloji prosesi yazıçının necə də çətinliklə ifadə etdiyi göz önündədir.  Və ya “əksiliklərin vəhdəti boy-buxunları ilə içəri girdilər” kimi təsvirlər personajların xarakter cizgilərini yaratmaqda yazıçının çətinlikləri olduğunu göstərir… Bununla yanaşı olaraq roman həm də qəzet cümlələri ilə doludur: “O gündən rənglər insan hisslərinin tərcümanına çevrildi”, “o gecəki məclis də şaqraq keçmişdi”, “hadisəyə müdaxilə zərurəti yaradırdı” və s. nümunələr, iddia edildiyi kimi, romanın dil hadisəsi olmadığını göstərməkdədir.

6.Elə buradaca bizim yazarlara xas olan ümumi bir özəlliyi qeyd etmək istəyirəm, ki Şərif də bundan yan keçə bilmir, istər bu əsərində, istərsə oxuduğum bundan əvvəlki əsərlərindəki müşahidəmə əsaslanıb bunu deyirəm. Bir dəfə də yazmışam, təkrarçılığımı qüsur olaraq görməyin, - bizim yazarlar özlərinin güclü tərəflərinin fərqində olmurlar adətən. Bunu onlara deyən olmur, çünki ədəbiyyat prosesimiz sağlam ədəbi tənqiddən məhrumdur, bir qurup muzdlu tərifçilər dəstəsi problemin həllində acizdir. Ədəbi mübahisələr olmadığına görə yazıçının dəyəri və ya onun güclü tərəfi üzə çıxa bilmir, bir çox hallarda isə, Şərifdən iraq, yazıçılar özlərinə o qədər aşiq olurlar ki, tənqidi fikri ümumən qəbul edə bilmirlər. Hər nə isə, gəl gələlim ki, Şərifin qələminin güclü tərəfləri əlbəttə ki var, ancaq mənim qənaətimə görə o özü bunun fərqində deyil. Özü-özünü kənardan görə bilmir, kimsə ona özünü kənardan görməsinə yardım etmir.

7. Şərifin güclü tərəfi onun taleyidir mənə görə, yaşadığı qaçqın həyatı, əzablı, sarsıntılı yeniyetməlik və gənclik illəri, doğulduğu coğrafiya, itirdiyi insanlar, onun kövrək şair təbiəti, kasıb insanların dərdini başa düşmə potensialı, onların halına yanması və bunları təsvir etmə bacarığıdır, ilk hekayələrində bu dediklərimə şahid ola bilərsiz. Lakin bu istedadlı yazarımız taleyin ona hədiyyə etdiyi, insan əzabı, göz yaşı və qanıyla yoğurduğu mövzuları bir kənara qoyub dünya romançılıq ənənələrindən gələn üslub oyunlarına aludə olur və nəticədə yazmış olduqları, bu son romanında olduğu kimi, təbiiliyini itirir, sintetikləşir, quru və süni alınır.

8.Mövzudan uzaqlaşmayaq. Demək istədiyim nədir? Şərif iddialı bir yazardır və iddialı olmaq da qəbahət deyil. Lakin, pis olan kor iddiadır. Kor iddia nədir? - ta yazar tayfasına mən bunu izah etməyim. Yəni, yalançı məqsədlərə doğru kor-koranə getmək, gözünü yumub hədəfə daş atmaq, imkanlarını hesablamamaq. Dolayısı ilə, özünün güclü tərəflərini, təbii olanı geri təpib dəbdə olanın dalınca qaçmaq. Usta olduğu sahədə deyil, naşı, amator olduğu sahədə uğur qazanacağına ümid etmək. Nəticədə, əgər ən təbii olanı qəbul etmirsənsə, onun yerini süni olanın tutması qaçınılmazdır.

9. Dediyim kimi, Şərifin dünya ədəbiyyatında aktual olan üslub oyunlarına aludə olması "Rəng mühəndisi"ndəki amneziya, əsas qəhrəmanın yaddaşının itməsi motivində də özünü göstərir. Bildiyiniz kimi, yaddaşın itməsi mövzusu da dünya ədəbiyyatında ən çox işlənmiş mövzulardandır. Məsələn, Haruki Murakaminin ən çox sevdiyi mövzulardan biridir yaddaşın itməsi. Elə bizim öz ədəbiyyatımızda Əli Əkbərin "Amneziya", Orxan Eypin "Külək gülü" romanlarını buna misal göstərmək olar. Məncə Şərifin bu romandakı əsas problemi, dünya ədəbiyyatında trend olan bir neçə mövzunu romana birdən daxil etməsidir, bu hal yazmış olduğu əsərin metabolizmini pozur, nəticədə əff edərsiniz, ədəbi ishal alınır (литературный понос). Bunu pis mənada demirəm, yəni oxucu əsərdən qidalana bilmir, təsvirlər sürüşüb gedir.

Bu da var ki, yaddaşı itmiş Məhərrəm, əslində yalnız yazıçın dilində yaddaşsızdır, əməldə isə onun hər şeyi yaxşı xatırladığını görürük.

11. Müxləs, bir əsərdə trend mövzulara qaçmanın, məşhur yazıçıları imitasiya etmənin fəsadları göz önündədir. Yazıçının yaxşı mənimsəmədiyi import mövzulara meyl etməsi nəticəsində 5 il əmək verdiyi əsər sintetik təsvirlərin arasında nəfəs darlığı yaşayır. (Qəribədir ki, Orxan Eyp də özünün "Külək gülü" romanını 5 ilə yazdığını deyirdi.)  

Müasir romançılıq texnikaları — şüur axını, çoxsəslilik, postmodern oyunbazlıq və s. ifadə imkanlarının genişlənməsini təmin edən elementlərdir. Lakin bu texniki vasitələrdən istifadə özü-özlüyündə romanı uğurlu və ya dəyərli etmir. Əksinə, bu üslublardan ölçüsüz istifadə edildikdə əsər oxucu üçün anlaşılmaz, dağınıq və mənasız bir xaosa çevrilir.

“Rəng mühəndisi”ndə formanın dominant hala gəlməsi, məzmunun isə ikinci plana keçməsi romanı oxucu ilə emosional ünsiyyətdən uzaqlaşdırır. Müasir üslubların məqsədi oxucunu çaşdırmaq deyil, əksinə, onu yeni bir idrak səviyyəsinə qldırmaq, tanış olan şeyləri fərqli baxış bucağından göstərməkdir. Şərifdə isə bu texnikalar sanki "müasir görünmək" və ya "orijinallıq təəssüratı yaratmaq" məqsədilə istifadə edilib. Əsərdə romançılığın yeni formaları təsvir edilən məzmunla uyğunlaşmamaqdadır. Yazıçı ümumi sözlərlə bu uyğunluğu yaratmağa çalışır. Bütün bunlar romanı formal eksperimentin qurbanına çevrilir.

12. Və ya, başqa sözlə desək, müasir romançılıq texnikaları mövcud siyasi sistemə xoşagələn məsajlar ötürmək vasitəsinə çevriləndə iş hədəqəsindən çıxır. Bunları yazıçıya demək lazımdır, başa düşsün ki xoruzun quyruğu görünür. Romanın ilk səhifələrində əsas qəhrəman, Məhərrəm “pepel” adlanan imperiya qüvvələrinə qarşı mübarizə aparır, nəticədə onların qovulmasına nail olur. Təqribən rus imperiyasının dağılması və bizim Elçibəy dönəmi azadlıq hərəkatına bənzəyən paralelləri romanda tapmaq mümkündür. Əsərin ilk “Daş fəsli”ndə antiutopiya elementləri üstünlük təşkil edir. Lakin sonrakı fəsillərdə bunun yalnız bir dekorasiya olduğunu görürük. Ata və oğul yüksək mənsəbli insanları qəbulundadır, kabinet-kabinet dolaşırlar. Pepelləri qovan, müstəqil Zığ respublikasının yüksək məqam sahibləri deyir: “Hörmətli Məhərrəm müəllim, dövlətimiz sizin azadlıq hərəkatındakı xidmətlərinizə görə medal və diplomla təltif edir” (s.207), onu işlədiyi karyerə müdir təyin edirlər və Məhərrəm vaxtilə fəhlə işlədiyi karyerə “böyük arzularla qayıdır” (s.215). Mer həzrətləri “beşotaqlı mənzilin açarlarını Cabir Məhərrəm oğluna təqdim edir”, “Məhərrəm ömrünün ən bahalı hədiyyəsini alıb poz verir”, “təzə mənzilə Mer həzrətlərinin maşın karvanında gəlirlər” (229-230). Dostu Murad tutulanda inqilabçı Məhərrəm polis idarəsinə deyil, birbaşa Meriyaya (Zığ ölkəsində ən yüksək məqam) qaçır, mühafizəçi dərhal onu tanıyıb qəbul otağına aparır, …Muradı azadlığa buraxdırır. Məhərrəm Zığ iqtidarında hörmətli adamdır, imtiyazları var, özü də iqtidarın yalağından su içməyə hazırdır, oğlu Cıbı haqqında deyir: “xaricdə oxuyub gəlib, bu gün-sabah Mer həzrətləri ilə oturub duracaq”. 124-cü səhifədəki humanist polis obrazını da müəllif ustalıqla yaradıb. 19 yaşlı Cıbı özünün “Mundus Colorium” şirkətinə iki yüz kavadratmetrəlik ofis açır, atasının üçotaqlı kürsülü evi olan 50 sotluq ərazini satıb ofisi təmir etdirir, qalan pula da iki Mersedes Vito alır. Belə çıxır ki, Olmaz-Olmaz Respublikasında Cıbıya hər şey Olar-Olar. 19 yaşlı Cıbı mötəbər insandır, köməkçisi var, 252-ci səhifədə içəri girib “parlamentdən kiminsə onu axtardığını söyləyir”, bu qədər imkanı olmasına baxmayaraq Meriyadan ona “Meriyanın rəsmi tədbirlər şöbəsində iş təklif olunur”, habelə yüksək maaş və “heç yuxuda görmədiyi qonorar” təklif olunur və Cıbı dərhal razılaşır: “Məmnuniyyətlə işləyərəm!” Bu təsvirlər “içini kəpənək kimi titrədə-titrədə çiçəkdən-çiçəyə, ləçəkdən-ləçəyə uçan, başabaş gül tozuna bələnib bir topa ətirə çevrilən” Cıbı obrazı ilə ziddiyyət təşkil edir. Müəllifin oxucuya təqdim etdiyi qəhrəmanın əsl üzü pulun, qonorarın, vəzifənin yanındadır, cici-bacı rəng oyunları, hay nəbilim “nəinki rənglərin, hətta rənglərin vasitəsilə ürəklərin də səsini” eşitməsi fondakı boşluğu doldurmaq üçündür. Bu xətt müəllif tərəfindən 266-cı səhifədə bir daha vurğulanır, Respublika günündə “gül düzən” Cıbı “hakimiyyətin qüdrətini və məmnunluq duyğusunu aşılamaq” məqsədi güdür, və buna nail olur: “Meydan indiyə qədər görünməmiş əlvanlığa bürünür”. Nəticədə atası Məhərrəmin evinə Meriya tərəfindən iri qara çamadan göndərilir, çamadanın içində “bir eşşək yükü pul vardı”… Doğrusu, bu cür bayağılığa mən Elxan Elatlının da əsərlərində rast gəlməmişəm. Görünür dastan təfəkkürü ilə postmodernizmin calağından belə meyvələr yetişir. Cəmil Həsənli müəllim də yazmışdı ki, bu romanı ingilis dilinə tərcümə etdirib dünyaya çıxartmaq lazımdır.

13. Əsərin əsas qəhrəmanı Məhərrəm, zırrama, heyvərə biri kimi təsvir edilir. Məsələn, elm adamı olan Topsaqqal Məhərrəmi “küt zənn edir”, Məhərrəm “üst-üstə iki kitab oxumayıb” (s.203), arvadına “topuqlarını qıraram, Firəngiz!” (s.272) deyir və s. Üstəlik yaddaşdan da məhrumdur. Gəl gör ki, bu hozu, bir mənada dağ ayısı kimi təsvir edilən adam yeri gələndə intellektual söhbətlərə girişir, özünün fəlsəfi konsepsiyası var  və “qravitasiya sabitinin” də nə olduğunu bilir. Məsələn, ölən insan haqqında danışarkən Məhərrəm belə deyir: “Qravitasiya sahəsindən çıxdı”. Məhərrəm “öz müdhiş asqırağına sosial-fəlsəfi məzmun verməyə vaxt tapır” (s.294), “Məhərrəmin öz fəlsəfi konsepsiyasını daha geniş ictimaiyyətə çatdırmaq fürsəti”ndən (s.295) danışılır, dostu Bəxtiyarın “qravitasiya sabitindən çıxdı”ğı (s.297) haqda fikir yürüdür. Bir yerdə isə  “Mənə gitara gətirin…”(192) deyib bağırır, nə vaxtsa gitarada pepel qızına mahnı çalıb, daha sonra isə, “indinin özündə də gitarada yaxşı çala bilmirəm…” (s.197) deyir. Bu nala-mıxa vurmaları başa düşmək olmur. Hətta təhkiyəçinin onun haqqında “beynindəki inilti cürbəcür səslərə bölünüb fleyta çalırdı” (s.190) deməsi belə obrazın xarakterini göstərmək baxımından problemlidir, biri birinə zidd təyinlər tipajın xarakter bütünlüyünə mane olur. Ümumən, əsərdə obrazların təbiətinə uyğun olmayan epitetlərdən istifadə olunması bədii kirlilik yaradır, qavrayışı çətinləşdirir: “Bəşir kişi bu görkəmi ilə özündən razı ingilis lordlarını xatırladırdı”, “İngilis lordlarına yaraşmayan ağır söyüşlər söyəcəkdi” (s.224) və s. bunun kimi şeylər. Nə ehtiyac var axı?

14.Şəhər təsvirlərində kənd epitetləri. Bu hal da Azərbaycan nəsrində yayğın haldır. Hər janrın və mühitin öz leksik və semantik tələbləri var. Şəhər romanında "prospektdə ac tülkü kimi dolaşmaq" kimi epitetlər şəhər mühitində bədii dissonans (üslub pozuntusu) yaradır. “Rəng mühəndisi”ndə bu cür bənzətmələr çoxdur. Məsələn: “Topsaqqal alimin sualı onun durna qatarından saldırdı”, “Səs-küylü dağ çayını xatırladan söhbət birdən-birə sükut düzənliyinə çatdı”, “küçədə ac tülkü ümidsizliyi ilə dolaşa-dolaşa…” (s.177), “prospektdə ac tülkü ümidsizliyi ilə avaralanırdı…(s.182)”, “üst damağına çəyirtkə kimi atılan melodiyalar” (s.192), Cıbının ofisindəki güllər “çölpişiyi görmüş toyuq kimi qorxur” (s.252) və s.

15. Yaxşı cümlələr: -“Gitaraya qulaq asanda eynəyini taxdı, sanki musiqini gözləri ilə dinləyirdi” (s.199)

16. “Bəlkə Nobel mükafatını Zığ adsına gətirdik…”(s. 201). Nobel mükafatı söhbəti əsərdə bir neçə dəfə təkrar olunur, görünür müəllifin düşüncələrində “Nobel mükafatının” özünəməxsus yeri var.

17. Yer adları: “İgid ölər, adı qalar”, “Saçın ucun hörməzlər”, “Ayrılarmı Könül Candan” və s. Yenə də dastan estetikasının izlərini görürük. 

18. Əsərdə Ramilə-Cıbı münasibətləri də, ən yumşaq ifadə ilə desək, qəribədir. Ramilə Cıbının müəllimidir. 19 yaşlı şagirdinə aşiq olub, hər fürsətdə onunla yaxınlıq etmək istəyir. Nədənsə daim onun yanında və ya yaxınlığındadır, əmrlərini yerinə yetirir. Bu münasibəti təsvir üsulları mənə görə estetik deyil: “Hər görüşəndə və ayrılanda sinəssinin limon bərkliyini keçmiş şagirdinin bədəninə sıxıb dayanır” (s.249), “Fürsət düşdükcə təravətli vücudunu keçmiş şagirdinə toxundurur” (s.266), “Ramilə müəllimə onu incitməkdən qorxub növbəti dəfə döşlərinin limon möhkəmliyinə qonaq etdi” (s.270). Aşıq Ələsgər zamanından qalmış bu “limon bərkliyində məmələr” söhbətini, düşünürəm, ingilis dilinə necə tərcümə edəcəklər? 274-cü səhifədəki bu yer isə lap bayağıdır: “Keçmiş şagirdinin uzun saçlarını qarışdıra-qarışdıra nazik dodaqlarını od kimi yanan dodaqlarının arasına aldı, Cabirin əlləri bihuşedivi nərgiz ətri saçan qadının döş gilələrini axtardı… və beş dəqiqə sonra iş otağının küncündəki divanda tapdı”. Göründüyü kimi Cıbı rənglərdən işıq seli yaradan məsum bir gənc deyil, artıq özünəməxsus yataq vərdişləri olan yetkin kişidir, üstəlik, nəzərə alsaq ki, Cıbının Yasəmən adlı bir sevgilisi də var, onun əxlaq göstəriciləri qarşısında çoxlu sual işarəsi meydana çıxar. Daha sonra Yasəmən də “yuvarlaq əndamı ilə Cıbının qucağına oturur” (s.298).   

19. Rənglərdən danışsa da roman bozdur. Xarakterlər, hadisələr, insan münasibətləri konkret deyil, yayğındır, rənglər biri birinin içinə keçib, mətn kirliliyi yaranıb. Ola bilsin, əsərin qəhrəmanı rəng mühəndisidir, lakin bu yazarın da rəng mühəndisi olduğu təəssüratı yaratmır.

20. Romanın mətni heç nə ifadə etməyən bu cür amorf cümlələrdən toxunmuşdur: “Yaddaşının kül tozanağındakı qırmızı qapağın altından təkcə rəng-səs qarışığı deyil, böyük bir səadət də püskürmüşdü” – yaddaşının kül tozanağı və onun qırmızı qapağı və bu qapağın altından rəng-səs qarışığının püskürməsi – sadəcə cəfəngiyyatdır. Və bu cür təsvirlərin sayı-hesabı yoxdur, romanın yarıdan çoxu konkret olmayan, oxucuya heç nə verməyən belə təsvirlərdən ibarətdir. Kimlərəsə bu dil hadisəsi kimi görünə bilər, lakin mənə görə romanın səhifə sayını artırmaqdan ötrü şişirdilmiş təsvirlərdir, başqa sözlə desək qrafomaniyadan başqa bir şey deyil.

21. Bayağı poetika: “Ay işığında cilvələnən gecə barmağını dodaqlarının üstünə qoyub bütün şəhərə sakit ol işarəsi vermişdi” (s.112), “Ağaclar yarpaq əllərini açıb sərt damcılarla zarafatlaşırdı”, “Göy qurşağı başını səmanın ortasındakı qara buluda qoyub ayaqlarını suya sallamışdı” və s. (s.120) Bu cür bənzətmələrin sayı-haesabı yoxdur. Bu cür insana aid özəllikərin təbiət cisimlərinə verilməsi, personifikasiya hadisəsi ədəbiyyatda obraz yaratmanın ən ucuz yoludur və artıq çoxdan keçilmiş mərhələ sayılır. “Ağacların yarpaq əlləri” bənzətməsi təkcə bizim ədəbiyyatda milyon dəfə işlənib və bu cür obrazlarda metaforik dərinlik olmamaqdadır,bu artıq şair təxəyyülünün yox, klişe yaddaşının göstəricisidir.

23.Romanın finalında Cıbının anasının – Firəngizin ölümü səhnəsi son dərəcə sönüük və quru təvir edilib, bütün əsər boyu mərkəzdə olan, ərköyün-vəhşi təbiəti ilə nisbətən daha canlı və təbii olan personajı yazıçı tələm-tələik səhnədən çıxarır. Cəmi yarım səhifədə ölür və dəfn olunur. Hətta onun ölüsünü görən Məhərrəm yumor hissini itirmir, “necə də səliqəli ölüb” deyir, Cıbının gözündən yaş çıxmır. Məhərrəm: “Gedək qəbir qazaq, onu belə qoyub gedə bilmərik” deyir. Firəngizin ölüm səhnəsi də daxil olmaqla, ümumən zəif olan əsərin finalı daha da zəif alınıb.  

22. Kitabı oxuduqca çox sayda qeydlər götürmüşəm. Hamısını yazıb Şərifşünas kimi görünmək istəmirəm. Romanın əsas nöqsanlarını sadalamağa çalışdım. Üslubum sərt görünə bilər. Lakin məqsədim ümumi ədəbiyyat işimizin daha yaxşı olmasına yardım etməkdir.  

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5