VALAAM DÜŞƏRGƏSİ

 

Valaam  -   İkinci Dünya Müharibəsi əlillərinin  1950-1984-cü illərdəki düşərgəsidir,  eyni adlı adada (Ladoqa gölünün şimal hissəsində)  yerləşmişdir

Əsası 1950-ci ildə Karelo – Fin SSR  Ali Sovetinin fərmanı ilə qoyulmuşdur.Sabiq monastır binalarında Müharibə və Əmək Əlilləri Evi yerləşdirilmişdir.

Bədbəxt müharibə şikəstlərinə nədən yana bu cür  diqqət göstərilmişdir?  Nə üçün  materikdə deyil də, adada?

Məlum olur ki, qalib sovet xalqının gözlərini hədsiz dərəcədə qabar edən belə şəxslərə - yüzminlərlə əlilə: vağzallarda, qatarlarda, küçələrdə dilənçiliklə dolanan əlsizə, ayaqsıza, qərarsıza aşırı diqqətin olmaması daha yaxşı hesab olunmuşdur...Yəni, sinəsində ordenlər var, özü isə çörək dükanının yanında sədəqə dilənir...

SSRİ Hökuməti onlardan can qurtarmaq, nəyin bahasına olursa  –  olsun, xilas olmaq qərarına gəldi.Çıxış yolu tapdılar, adaya: gözdən uzaq- könüldən iraq.Qalib ölkə bir neçə ay ərzində öz küçələrini bu “biabırçılıq”dan təmizlədi!

Onları bütün şəhərdən bir gecədə xüsusi milis və dövlət təhlükəsizliyi dəstələrilə topladılar, dəmiryol stansiyalarına daşıdılar, ZK tipli isidilən yük vaqonlarına yüklədilər və həmin “ev - internat”lara yola saldılar.Pasport və əsgər kitabçalarını aldılar  – faktiki olaraq, ZK (dustaq-tərcüməçidən) statusuna keçirdilər.Bu internatların mahiyyəti əlilləri sakitcə, mümkün qədər tələsik  şəkildə  o dünyaya yola salmaq idi.Hətta şikəstlərə ayrılan cüzi vəsait də praktiki olaraq, tamamilə oğurlanırdı.

O zamanı hələ xatırlayanların danışdıqlarına görə,  yeni evdəki məskunların birinci partiyası 500 adamdan ibarət idi.Bunlar müxtəlif  - əlsiz, ayaqsız, kor və kar olmuş şikəstlər idi.”Samovar” adlandırılan, həm əllərini, həm də ayaqlarını itirmiş  ən ağır vəziyyətli cəbhəçiləri də gətirdilər.Belə əlil evinə yerləşdirilmə, artıq qaydasına düşmüş, yarımdilənçi olsa da, azad  həyatdan  qoparılmış adamların bir - birinin ardınca öləcəyi dərəcədə şokedici oldu.

İndi onların məzarlarında iyirmi il  bundan əvvəl rahiblərin qoyduğu xaçlar var, onda isə şikəstləri adsız, mıxça altında, nömrəli lövhə ilə  dəfn edirdilər.Cinayətkarları dəfn etdikləri kimi.Çoxlarının qəbirləri də qalmayıb – torpağı ot basır, artıq təpələr görünmür, məzarlıq izsiz – soraqsız yox olur.

“Böyük Vətən” Müharibəsinin cəbhələrində 28 milyon 540 min döyüşçü, komandir və dinc vətəndaş həlak olmuşdur.

 

46 milyon 250 min nəfər yaralanmışdır.

Cəbhəçilər evlərinə qayıtmışlar:

775 min nəfər sınmış kəllə ilə;

155 min nəfər tək gözlə;

54 min nəfər kor halda;

501342 nəfər eybəcər sifətlə;

28648 nəfər qopmuş cinsi orqanlarla;

3 milyon 147 nəfər tək əllə (qolla);

1 milyon 10 min nəfər əllərsiz (qollarsız);

3 milyon 255 min nəfər tək ayaqla (qıçla);

1 milyon 121 min nəfər ayaqlarsız (qıçlarsız);

418905 nəfər qismən qopmuş əl və ayaqlarsız;

85942 nəfər əllərsiz (qollarsuz) və ayaqlarsız (qıçlarsız), “samovar” adlandırılanlar.

 

 Hətta yarımhəqiqət olsa belə, sadəcə, dəhşətlidir.Hər şeyini verənləri məhv etmək...Bir bədii filmdə əlilləri eşelonlarla çöllüyə sürür və güllələyirlər.Şişirtmədir, yoxsa dəhşətli həqiqətin xırda parçası? Faşistləri heyvan adlandırırlar, lakin onların öz qəhrəmanlarını öldürmələrini düşünmək olmur...

Ukrayna forumunda “İkinci Dünya Müharibəsinin  milyonlarla şikəsti hara yox oldu” mövzusunda mühakimə  və xatirələr toplandı  və belə bir nəticə alındı.

Valaam adasına yol uzundur.Ucdantutma bütün əlsiz - ayaqsızları deyil, dilənənləri, sədəqə istəyənləri, yaşayış yerləri olmayanları  sürgün edirdilər.Onlar, yəni ailələrini, yaşayış yerlərini itirənlər, heç kəsə gərək olmayanlar, pulsuzlar, əvəzində sinələrinə təltifləri asılmışlar  yüzminlərlə idi.

- 60-cı illərin əvvəllərində  müharibə əlili  olan ayaqsız qonşumuz vardı.Diyircəkli arabada necə getdiyini xatırlayıram.Lakin həyətdən müşayiətsiz vəziyyətdə çıxmaqdan həmişə qorxurdu.Arvadı, ya da doğmalarından kimsə yanı ilə getməli idi.Atamın ona görə necə əzab çəkdiyini, ailəsi və mənzili olsa da,  bu şikəsti qamarlayıb aparacaqlarından hamının qorxduğunu xatırlayıram.65-66-cı illərdə atam (hərbi komissarlıq, ictimai təminat komitəsi və vilayət komitəsi vasitəsilə)  onun üçün əlil motoarabası qopara bildi və bütün həyət “azadlığ”ı bayram etdi, biz uşaqlar isə onun ardınca qaçır və bizi də sürməsini xahiş edirdik.

Müharibə qabağı SSRİ-nin əhalisinin sayı Polşa, Macarıstan, Rumıniya və Pribaltika ölkələrinin birləşdirilmiş ərazilərinin əhalisini hesaba almaqla, 220 milyon nəfər kimi qiymətləndirilir.41-45-ci illər mərhələsində SSRİ-nin ümumi demoqrafik itkiləri 52-57 milyon nəfər qədər qiymətləndirilir.Lakin “doğulmamışlar” da bu rəqəmə daxildir.Əhali itkilərinin real miqdarını 42-44 milyon civarında qiymətləndirmək olar.Ordu, aviasiya və donanmanın hərbi itkiləri 32-34 milyonu təşkil edir + Holokost nəticəsində məhv edilmiş 2 milyon yəhudi + hərbi əməliyyatlar nəticəsində həlak olmuş 2 milyon dinc əhali.Qalan yox olmuş milyonları özünüz izah etməyə cəhd edin.

Svetlanıdan 200 km şimaldakı Valaam adası 1952-1984-cü illərdə iri insan “fabrik”inin formalaşdırılması üzrə ən qeyri-insani eksperimentlərdən birinin məkanı olmuşdur.Ayaqsız, əlsizlərdən oliqofrenlərə və vərəmlilərə qədər ən müxtəlif şikəstlərin  şəhər landşaftını pozmamasından ötrü, onları Leninqraddan və Leninqrad vilayətindən bura sürgün edirdilər.Əlillərin sovet şəhərlərinin görkəmini pozduğu hesab olunurdu.Valaamda “bu şikəstlər”i, az qala, baş hesabı hesablayırdılar.Onlar yüzlərlə miqdarda tələf olurdu, amma biz Valaam qəbristanında nömrəsi olan yalnız...2 çürümüş dirəkcik tapdıq.Heç nə qalmayıb – sovet adası  insan zooparkı dəhşətli eksperiment üçün abidə saxlamayaraq, hamısı torpağa gedib.

”Yeni müharibə istəmirəm!”, “Yeni müharibə istəmirəm!” Sabiq kəşfiyyatçı Viktor Popkovun “Cəhənnəmdə duruş gətirdik!” seriyasından olan  və bu yaxınlarda KİV-də meydana çıxmış şəkil – cəbhəçi-əlillərin rəssam Gennadi Dobrov tərəfindən çəkilmiş    portretləri  belə sərlövhələndirilib.Dobrov bu şəkilləri Valaamda çəkib.Bu materialı da onun işlərilə illüstrasiya edirik.

Ay-ay-ay! Şəkillərin altındakı rəsmi əfsanələrdən, fasiləsiz olaraq özgə torpaqlarını qamarlayan və dünyanın bütün terrorçularına silah verən xalqın ən yaxşı nümayəndələrindən  necə də sovet pafosu qoxusu yayılır.Lakin  bu veteran Valaam adasındakı siçovul yuvasında acınacaqlı mövcudluq sürmüşdür.Bir cüt sınıq qoltuq ağacı və yeganə dar pencəklə.

Sitat: müharibədən sonra sovet şəhərləri     cəbhədə sağ qalmaqdan dolayı xoşbəxt olan, lakin Vətən uğrunda döyüşlərdə əl və ayaqlarını itirmiş adamlarla dolub -  daşırdı.Müharibə qəhrəmanlarına məxsus olan və  gəlib-gedənlərin ayaqları arasından sivişən insan parçalarının əyləşdiyi əldəqayırma arabalar, qoltuq ağacları və protezlər   nurlu sosialist bugününün gözəlliyini pozurdu.Budur, bir dəfə sovet vətəndaşları yuxudan oyandılar və öyrəşdikləri araba gurultusunu və protez cırıltısını eşitmədilər.Əlillər bir saatın içində şəhərdən uzaqlaşdırılmışdılar.Onların sürgün yerlərindən biri də elə Valaam oldu.Əslində, bu hadisələr məlumdur, tarix annallarına yazılıb, deməli, “olub-keçib”.

Bu arada, qovulmuş şikəstlər adaya uyğunlaşmış, təsərrüfatla məşğul olmuş, ailə qurmuş,artıq özləri böyümüş və dünyaya uşaq gətirmiş  uşaqları - əsl yerli adalıları  doğurmuşlar.

Valaam adasından olan perspektivsiz adamlar:

N.Nikonorov – “SSRİ-nin müdafiəsində yaralanmışdır”.

Aleksandr Podosenov – 17 yaşında könüllü olaraq cəbhəyə gedib, Kareliyada başını deşib keçmiş güllə ilə yaralanıb.Bütün müharibədənsonrakı illərini iflic, hərəkətsiz  halda, yastıqlar üstündə əyləşərək, Valaam adasında, Ladoqa gölündə keçirmişdir.”SSRİ-nin müdafiəsində yaralanmışdır”.

Gəlin, əvvəlcə bir qədər hesablayaq.Əgər hesablamalar səhvdirsə - düzəldin.

SSRİ İkinci Dünya Müharibəsində,  müxtəlif hesablamalarla, 20 milyondan 60 milyona qədər ölmüş insan itirib.Bax, bu cür dağınıqlıq var.Statistika və hərb elmi döyüş zamanı bir ölənə bir neçə yaralı düşdüyünü təsdiq edir.Onlar arasında şikəstlər (əlillər) var.Neçə faiz olduğunu mühakimə edə bilmərəm.Öldürülənlərin sayı ilə müqayisə edilə bilən kiçik faiz ehtimal edək.Deməli, müharibədən sonrakı əlillərin sayı  BİR  NEÇƏ  ON  MİLYONLA hesablanmalıdır.

Onların yaralardan öldüklərini deyə bilərsiniz.Ola bilər.Babam 1954-də yaralardan ölüb.Amma axı bu hamı deyil.Onlarla milyon? Anam müharibə vaxtı doğulub.Lap çoxdan bəri, azyaşlılığım üzündən məna vermədiyim bir ifadə işlətmişdi.O, müharibədən sonra küçələrdə olduqca çoxlu sayda şikəstin olduğunu demişdi.Bəziləri işləyir, bəziləri sədəqə dilənir, yaxud avaralanırdı.Sonra, necəsə, birdən yox oldular.Məncə o onları harasa apardıqlarını demişdi.Amma məhz bu ifadəyə zamin ola bilmərəm.Anamın təxəyyülsüz adam olmasını dəqiqləşdirmək istəyirəm.Buna görə də, əgər o, çox deyirdisə, böyük ehtimalla, belə də olub.

Yekun vuraq: müharibədən sonra onlarla milyon əlil qalıb.Bir çoxları tamamilə gənc idi.İyirmi - otuz yaşda.Hələ yaşadıqca yaşamaq olardı.Hətta əlillik hesaba alınmaqla...Amma müharibədən otuz il sonra, praktiki olaraq, birini də görməmişəm.Lakin, bəzilərinin təsdiqinə görə, müharibə bitəndən tamamilə kiçik ara keçdikdən sonra şikəstlər qalmadı.Onlar hara getdilər? Sizin fikriniz, cənablar – yoldaşlar...

“Leninqradın müdafiəçisi”. Mühasirədəki Leninqradı müdafiə etmiş, keçmiş piyada Aleksandr Ambarovun şəkli 1974-cü ildə Valaam adasında çəkilib.Amansız bombardman zamanı iki dəfə diri-diri basdırılıb.Yoldaşları onu sağ görməyə, demək olar, ümid etməyərək, döyüşçünü qazıb çıxarmışlar.Müalicə olunaraq, yenə döyüşə getmişdir.Günlərini sürgün edilərək və canlı-canlı unudularaq, Valaamda bitirmişdir.

Sitat: Mənim kimilərin hamısını Valaama topladılar.Bir neçə il əvvəl biz burda çox idik: kimisi əlsiz, kimisi ayaqsız, kimisi də, üstəlik, kor.

“Naməlum əsgər” Heç kəs bu adamın həyatı barədə heç nə bilmir.O, ağır yaralanma nəticəsində əl və ayaqlarını itirmiş, danışmaq və eşitməkdən məhrum olmuşdu.Müharibə ona yalnız görmək imkanı saxlamışdır.Şəkil sovet hakimiyyətinin bütün müharibə şikəstlərini məcburən sürgün etdiyi Valaam adasında, 1974-cü ildə çəkilmişdir.

Sitat: 1950-ci ildə Valaamda Müharibə və Əmək Əlilləri Evi təşkil etdilər.Monastır və sovməə (skit) binalarında Böyük Vətən Müharibəsi zamanı ziyan çəkmiş şikəstlər yaşayırdı...

“Medallar barəsində nəql”.Barmaqlar İvan Zabaranın sinəsindəki medalların səthi ilə sürüşür.Budur, onlar “Stalinqradın müdafiəsinə görə” medalına toxundu.”Orda cəhənnəm vardı, amma biz duruş gətirdik”, - deyə əsgər belə söylədi.Sanki daşdan yonulmuş sifəti, möhkəm sıxılmış dodaqları, alovdan korlaşmış gözləri onun Valaam adasında pıçıldadığı bu azsaylı, lakin məğrur sözləri təsdiq edir.

Valaam müharibə əlillərinin onlarla sürgün yerlərindən yalnız biri, amma ən məşhuru idi.Bu olduqca məlum tarixdir.Təəssüf, bəzi “vətənpərvər”lər gözlərini bərəldir.Bu, Valaamın tarixində ən ağır zamandır.40-cı illərin ilk komissarlarının axıra qədər soymadığını sonradan təhqir edib dağıtdılar.Adada dəhşətli hadisələr baş verirdi: 52-ci ildə bütün ölkədən şikəst və əlilləri ora daşıdılar və ölmək üçün saxladılar.Bəzi nonkonformist rəssamlar hücrələrdəki insan parçalarını çəkərək, özlərinə karyera düzəltdilər.Əlillər üçin ev – internat sosial leprozori (cüzamlılar xəstəxanası – tərcüməçidən) kimi bir şeyə çevrildi – orada da Solovkidəki QULAQ (Baş Düşərgələr və Saxlanma Yerləri İdarəsi – tərcüməçidən)  zamanındakı kimi, “cəmiyyətin tör-töküntüləri” sürgündə  saxlanılırdı.

“Qoca döyüşçü”.Üç müharibənin: rus – yapon, Birinci və İkinci Dünya Müharibələrinin döyüşçüsü.Rəssam Mixail Kazankovu çəkəndə onun 90 yaşı tamam olmuşdu.Birinci Dünya Müharibəsinə görə iki Georgi xaçının sahibi olan döyüşçü öz qəhrəman həyatını Valaamda bitirdi.

Ehtimal ki, bu, yersiz sual deyil: niyə Müharibə və Əmək Əlilləri Evini hardasa materikdə deyil, burda, adada yerləşdirdilər? Axı təchiz etmək daha sadə və saxlamaq daha ucuz olardı.Formal izah: burda xeyli yaşayış yerinin, köməkçi, təsərrüfat (elə bircə ferma, nəyə desən, dəyər) tikililərin, köməkçi təsərrüfat üçün əkin torpaqlarının, meyvə bağlarının, giləmeyvə şitilliyinin  olmasıdır, firmal olmayan, əsl səbəb isə vağzallarda, qatarlarda, küçələrdə, daha haralardasa  dilənçiliklə dolanan əlsiz, ayaqsız, imkansız yüz minlərlə şikəstin qalib sovet xalqının gözlərini hədsiz dərəcədə qabar etməsidır.Özünüz mühakimə edin: sinə o-r-d-e-n-l-ə-r-l-ə doludur, o isə bulka dükanının yanında sədəqə dilənir.Heç yerə yaramır! Onlardan üzülüşməli, nəyin bahasına olursa – olsun, yaxa qurtarmalı! Amma hara ? Sabiq monastırlara, adalara! Göz görmür – könül bulanmır.Qalib ölkə bir neçə ay ərzində küçələrini bu “biabırçılıq”dan təmizlədi! Kirill – Belozersk, Qoritsk, Aleksandro – Svirsk, Valaam və digər monastırlarda, daha düzgün deyilərsə,  monastır xarabalarında, sovet hakimiyyətinin dağıtdığı provoslavlığın dayaqları üzərində əlillər evləri belə yarandı.Sovetlər Ölkəsi öz qalib şikəstlərini zədələrinə görə, müharibənin dağıtdığı ailələrini, tavanlarını, doğma yuvalarını itirdikləri üçün cəzalandırdı.Saxlanma səfaləti, tənhalıq, çıxılmazlıqla cəzalandırdı.Valaama düşən hər kəs ani olaraq dərk edirdi: “Bu da axırı!” İrəlidə dalan vardı.

Atılmış monastır qəbristanındakı naməlum məzarda “irəlidə sakitlikdir”.

Oxucu! Əziz oxucu! Bu gün bu torpağa ayaq basma anında bu insanları bürümüş dəfolunmaz hüdudsuz kədər ümidsizliyinin dərəcəsini  başa düşə bilərikmi? Həbsxanada,  dəhşətli QULAQ  düşərgəsindəki dustaqda həmişə ordan çıxmaq, azadlıq, başqa, daha az acılı həyat  əldə etmək  ümidi  işarırdı.Burdan isə çıxış yox idi.Burdan, ölümə məhkumda olduğu kimi, yalnız qəbrə yol vardı.Bu divarlar içərisində necə bir həyatın cərəyan etdiyini təsəvvür edin.Bütün bunları xeyli illər boyu yaxından görmüşəm.Təsvir etmək isə çətindir.Xüsusən onların sifətləri, gözləri, əlləri, təsvirəgəlməz təbəssümləri, elə bil, həmişəlik günahkar, sanki, nəyə görəsə əfv diləyən  məxluqların təbəssümü xəyalən nəzərlərim qarşısında  peyda olanda dözmək çətindir.Yox, bunu təsvir etmək mümkünsüzdür.Yəqin, həm də ona görə mümkünsüzdür ki, bütün bunlar barəsində xatırlama zamanı ürək, sadəcə, durur, nəfəs təngiyir və fikirlərdə mümkünsüz qarışıqlıq, hansısa ağrı laxtası  yaranır!

...1948-ci ilin yay günlərindən birində sovet şəhərlərinin bazar, meydan, küçələrində yol keçənlər adət etdikləri qoltuq ağaclarını  və ayaqsız cəbhəçilərin hərəkət etdikləri arabaları  görmədilər.Hakimiyyət hərfiyyən bir gecədə yüzlərlə Böyük Vətən Müharibəsi əlilini  yaşayış məntəqələrindən  “yığışdırdı” və “insan gözlərindən” uzağa apardı.O biri günlər ərzində milis şikəstlərin sığındığı bütün gecəqondularını və zirzəmiləri axtardı.Oralarda olanların da hamısını sürgün gözləyirdi.

Belə hərəkətlərə bəraət qazandırmaq mümkün deyil, amma, hər halda, bunun niyə baş verdiyini təhlil etməyə çalışaq.Birincisi, Sovet İttifaqı  iqtisadi cəhətdən,  nəinki zədə almış yüzminlərlə əsgərinə , ümumiyyətlə, bütövlükdə, müharibənin şikəst etdiyi xalqına layiq  həyat təmin etmək iqtidarında deyildi.İkincisi, əlillər faşizmə qalib gəlmiş ölkənin imicini korlayırdılar.Sovet əsgəri  ağır yaralar  almış,  yuxarı və aşağı ətraflardan məhrum olmuş Qızıl Ordu döyüşçü və komandirləri  - “samovar”lar  kimi, budanmış kötük deyil, güclü, gənc, güc – qüvvə ilə dolu kişidir.Nəhayət, üçüncüsü, siyasi məsələ də az əhəmiyyətli deyildi.Müharibədə hər şeyini itirmiş əsgərlər qullar ölkəsində “azad” olurdular.Onlar artıq Daxili İşlər Xalq Komissarlığından və milisdən qorxmurdular.Üstəlik də, bir çoxları orden – medallarla təltif olunmuşdu.Əlillər arasında xeyli Sovet İttifaqı Qəhrəmanı vardı.Bu adamlar müharıbə cəhənnəmini görmüşdülər və orada sağ qalaraq, artıq heç nədən qorxmurdular.

Qayıdanlar üzərində nəzarət.Sovetin xüsusi orqanları hələ Böyük Vətən Müharibəsinin gedişində hərbi şikəstləri izləməyə başladılar.1943-1944-cü illər ərzində SSRİ Xalq Dövlət Təhlükəsizliyi Komissarlığı yerli dövlət təhlükəsizliyi orqanlarına müharibə şikəstləri arasında baş verən proseslərin öyrənilməsini agentura vasitəsilə təmin etməyi tələb edən bir neçə direktiv göndərmişdi.

“Çekistlər”  əlillərin tibbi xidməti, işlə təminatı, onlara pensiya müəyyən edilməsi və ödənməsi  məsələləri üzrə qospitalların, yerli sovetlərin və sosial təminat orqanlarının işinin agentur işıqlandırılmasını təmin edirdilər.Sovet vətəndaşlarının bu kateqoriyasının və hakimiyyətin qarşılıqlı münasibətindəki problemlər özünü gözlətmədi.

Özbəkistan SSR-də müharibənin sonunda , əvvəllər əksəriyyəti alman əsirliyində olmuş  554 müharibə əlili əməliyyat qeydiyyatına alındı.

1944-cü ilin oktyabrında Krasnodar Diyarının Dövlət Təhlükəsizliyi Xalq Komissarlığı İdarəsi tərəfindən “aydınlaşdırılmamış şəraitdə sovet arxasına qayıtmış” 103 əlil aşkara çıxarıldı.

Elə həmin vaxt  Molotov vilayəti İdarəsi 13 cəbhəçi - şəkəsti “antisovet işinə görə” həbs etdi.Cəbhədən qayıdanlar çox vaxt  “qolçomaq təsərrüfatlarının  və kənddə kapitalist ukladının mədh edilməsi” kimi ifadə olunan  antikolxoz çıxışları və antisovet təşviqatında ittiham edilirdi.

 Tezliklə Komi MSSR Xalq Dövlət Təhlükəsizliyi Komissarlığı sovet ordusunun sabiq mayorunun  başçılıq etdiyi “Müharibə əlilləri ittifaqı”nı  “aşkara çıxardı”.”Tünd göy furajkalı” adamların fikrincə, bu təşkilat  “Kolxoz istehsalının təşkilatının dağıdılması ilə” məşğul idi.

Bundan əlavə, hakimiyyət onun nümayəndələrinə qarşı “hərbi əlillər” tərəfindən terror aktlarının yerinə yetirilməsi hədələrindən aşkarca qorxurdu.Qızıl Ordunun əlsiz – ayaqsız sabiq əsgər və zabitləri sədr və müfəttişləri təhdid edir, rəis və evlər müdirlərini qara qəpiyə saymırdılar.Onlar cəbhədə ölümün gözlərinin içinə baxmış, alman əsirliyində olmuş, tanklarda yanmış, düşmən təyyarələrinə tarana getmiş və sağ qalmışdılar.Bu adamlar artıq heç nədən qorxmurdular.

Həbs olunmuş və kənd soveti katibinin qətlində günahlandırılmış şəxslərdən biri istintaqda bildirmişdi: “İndi azadlıqda, yoxsa həbsxanada olmanın mənim üçün fərqi yoxdur”.

Stalinin zamanında deportasiya edirdilər, Xruşşovun dövründə sürgün eləyirdilər.

Böyük Vətən Müharibəsi bitdikdən sonra hakimiyyət tərəfindən şikəst veteranlara münasibətdə diqqət azalmadı.Artıq qeyd edildiyi kimi, hərbi şikəstlərin deportasiyasının birinci dalğası 1948-ci ildə baş verdi və hər şeydən əvvəl, sıravi və serjant heyətinə toxundu.Üstəlik də, əsasən, ali dövlət mükafatları ilə təltif edilməyənləri  sürgün edirdilər.Sovet İttifaqı boyu ikinci dalğa 1953-cü ildə ötüb keçdi.

Bir moskvalı xatırlayır ki, Qorki prospektində yaşayan bir tanış qadının əri sovet ordusunun zabiti idi və müharibədə ayaqlarını itirmişdi.O, taxta yeşikdə əyləşərək, hərəkət edirdi və torpaqdan xüsusi ağaclarla itələnirdi.Tezliklə həmin cəbhəçi  belə müharibə şikəstlərinin bütöv bir kompaniyasını ətrafına topladı.Onlar hərbi frençlər və gimnast köynəkləri geyirdilər, sinələrindən  isə  “Avropanın coğrafiyası asılmışdı”.Qadını ərini küçəyə buraxmamaq barədə xəbərdar etmişdilər.Nəticədə, 1950-ci illərin əvvəllərində milis onu “götürdü” və hardasa, Sibirdə, Omsk ətrafındakı əlillər üçün “sanatoriya”lardan birinə apardı.Sonradan, cəbhəçi “xüsusi sanatoriya”dakı saxlanma şəraitinə dözməyərək, özünü asmışdı.

Kremlin növbəti sahibi Nikita Xruşşov da şikəst olmuş veteranların nazı ilə  xüsusi olaraq oynamamışdır.Onun hakimiyyəti dövründə də hərbi əlilləri “dilənən element” saymaqda davam etdilər.

1954-cü ilin fevralında SSRİ Daxili İşlər Naziri S.Kruqlov Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi Rəyasət Heyətinə məruzə etdi ki, “görülən tədbirlərə baxmayaraq, ölkənin iri şəhərləri və sənaye mərkəzlərində dilənçilik kimi dözülməz hadisə  hələ də yer alır.SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 23 iyul 1951-ci il tarixli “İctimaiyyət əleyhinə olan, parazit elementlərlə mübarizə tədbirləri barədə” Qərarının fəaliyyəti ərzində milis orqanları tərəfindən 1951-ci ilin 2-ci yarımilliyində 107 766, 1952-ci ildə 156 817, 1953-cü ildə 182 342 nəfər dilənçi tutulmuşdur.Saxlanmış dilənçilər arasında müharibə və əmək əlilləri 70 % təşkil edir.Dilənçiliklə mübarizə bir çox dilənənin əlillər evlərinə göndərilmələrindən imtina etməsi, onları özbaşına tərk etməsi və dilənməkdə davam etməsilə çətinləşir”.Bu münasibətlə nazir dilənçiliyin qarşısının alınması və ləğvi üzrə,  “əlillər evlərinin xüsusi rejimli qapalı tipli evlərə çevrilməsində” ifadə olunan,  əlavə tədbirlərin görülməsini tövsiyə edirdi.

Valaamdaki “Müharibə və əmək əlilləri evi”ndə şikəstləri qeyri-insani şəraitdə saxlayırdılar.Köhnə monastır tikililəri,  praktiki olaraq, yaşayış üçün yararsız idi.Bəzi binalarda tavanlar yox idi, elekrriki isə bura yalnız bir neçə il sonra çəkdilər.

Əvvəllər orada hətta feldşer və kiçik tibbi heyət də çatışmırdı.Cəbhəçilərdən çoxu artıq adada olduqları birinci aylarda öldülər.1959-cu ildə orada 1500 əlil var idi.Oxşar müəssisələr Sibirdə və SSRİ-nin başqa hissələrində də açıldı.Belə  “xüsusi sanatoriya”ların Belorusda da olduğunu danışırlar.Bu müəssisələrə yerləşdirmədən sonra cəbhəçiləri pasport və digər sənədlərdən, o cümlədən təltif sənədlərindən məhrum edirdilər.Oradakı yemək cüzi idi.

Sanitarlar ətrafsız pasientləri təmiz hava almalarından ötrü həyətə apardıqlarını xatırlayırdılar.Bəzən onları xüsusi səbətlərə əyləşdirir və kəndirlərin köməyilə ağaclara qaldırırdılar.Yuva oxşarları yaranırdı.Bəzən əlilləri götürməyi “unudur”  və onlar gecəni şaxtalı , soyuq  havada keçirərək, soyuqdan ölürdülər.İntihar halları tez-tez olurdu.

Doğmaları bu adamlara dəyirdilərmi? 1950-ci illərin sonlarından etibarən cəbhəçilərə yaxınları ilə görüşməyə icazə verilirdi, amma çoxları yalnız  ailələrinin həyatını mürəkkəbləşdirəcəklərini hesab edərək, özləri barədə məlumat verməyi istəmirdi.

Valaamda ölənləri xüsusi məzarlıqda dəfn edirdilər.Qəbirlərə diqqət çəkməyən və tədricən dağılan  ağac abidələr qoyulurdu.Bu qəbristanda, müxtəlif məlumatlara görə,  cəmisi iki minə qədər adam dəfn  olunmuşdur.

1984-cü ildə Valaam internatı ləğv olundu, qalan sakinlər isə Kareliyanın Olonetsk rayonunun Vidlitsa kəndinə daşındı.Sonradan etnoqraflar Valaam sakinlərinin şəxsi işləri arxivini tapdılar.Doğrudur, bu sənədlərdəki informasiya olduqca cüzidir: soyad, ad, ata adı, doğum tarixi, əlillik kateqoriyası və ölümün səbəbi.Bu adamların şəxsi sənədləri və ən əsası, təltifləri, hara yox olmuşdur – bu gün artıq heç kəs cavab verə bilməz.

Əlil – cəbhəçilər barədəki xatirə daha çox, bu “ xüsusi sanatoriya” lara işə düzəlmiş həvəskar – volontyorlar sayəsində qorunmuşdur.Onlardan biri, Gennadi Dobrov “Xruşşov isinməsi” zamanında Valaamda ola bilmişdir.”Rejimli obyekt”də fotoqrafiya qadağan olunmuşdu, buna görə də sanitar rəsmlər çəkmişdir.Onun işləri yalnız 80-ci illərin ortalarında ictimaiyyətin mülkiyyətinə çevrildi.1988-ci ildə onun şəkillərinin “Müharibənin avtoqrafları” albomu nəşr olunmuşdur.Onun yaradılmasından ötrü rəssam  veteranlar üçün SSRİ-nin müxtəlif yerlərindəki 20-yə yaxın internat-evi ziyarət etmişdir.

2011-ci ildə Valaamda burda ölmüş əlil veteranların xatirəsi üçün memorial açıldı.Lakin əksər postsovet respublikasının əhalisi “fəhlə və kəndli dövlətinin” tarixinin  bu biabırçı səhifəsi barədə indiyə qədər heç nə bilmir.Sovet sisteminin digər cinayətləri kimi, bunu da unutmaq olmaz.

Tərcümə: Məhəmməd Salur

 

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5