İsmixan Yusifov

RAFİQ TAĞI FENOMENİ VƏ YA HEKAYƏLƏRİN YADDAŞLARA “PƏRÇİMLƏNMƏSİ” METODU HAQQINDA MÜLAHİZƏLƏR

   Məncə L.N.Tolstoy, “Hər bir işin (hadisənin) çoxlu sayda səbəbləri var” deyərkən çox haqlıydı. Elə bu ələ almış olduğum yazı da bir “iş” olduğundan, onun da çox sayda səbəbləri olmuşdur əlbəttə. Bu səblərin başında Türkiyənin Sakarya Universitetində işlədiyim dövrdə (2000-2012) Azad Yazarlar Ocağının (AYO) nəşri olan “Alatoran” jurnalında rast gəldiyim imzalar (Rasim Qaraca, Seymur Baycan, Aqşin Yenisey, Günel Mövlud, Yalçın İslamzadə və b.) içərisində Rafiq Tağı imzasına da rast gəlməyim və onun yazılarını bəyənməyim olmuşdur.

   İkinci səbəb, 2000-ci illərin başlarında yay tətili günlərində “Yeni Müsavat”dakı yazılarına olan rəğbətimdən dolayı tanış olduğum və sonralar dostlaşdığım Xalid Kazımlı və Zamin Hacı ilə olan söhbətlərim zamanı, Rafiq Tağı hekayələrinə verilən xüsusi dəyər olmuşdur. Onda Xalid mənim diqqətimi bu hekayələrin oxucu yaddaşında özünə digər hekayələrdən daha parlaq və daha qalıcı şəkildə yer etməsi fenomeninə çəkmişdi. Elə o vaxtdan mən zaman-zaman bu fenomenin səbəbi haqqında fikirləşirdim.

   Üçüncü səbəb Rasim Qaraca ilə yaxınımızda olan kitab dükanlarında tanış olmağım, oradan yuxarıda adları zikr olunan gənc yazarların əsasən “Alatoran” nəşriyyatında işıq üzü görmüş kitablarını, o cümlədən Rafiq Tağının da kitablarını almağım, onun yaradıcılığı ilə yaxından tanış olmağım və bu yaradıcılığı sevməyim, həmçinin yeri gəldikcə təbliğ etməyim olmuşdur.

   Sırasına görə dördüncü, amma önəminə görə heç də dördüncü olmayan səbəb olaraq axırı faciə ilə sonuclanan hadisələr zəncirini göstərə bilərəm ki, bunun birinci halqası 2006 ilində “Sənət qəzeti”ndə çap olunmuş “Avropa və biz” məqaləsinə görə əslən Rafiqin yerlsi, Masallıdan olan iranlı Şeyx Fazil Lənkərani tərəfindən ölümünə fətva verilməsi, ikinci halqası 2011-də Şeyxin ölümündən dörd il sonra (hələ də) naməlum adam tərəfindən bıçaqlanması, üçüncü halqası isə dörd gün sonra, artııq yaxşılaşdığı, ölümünə səbəbiyyət qalmadığı söyləndiyi bir məqamda, xəstəxana palatasında müəmmalı şəkildə ölməyi hadisəsini göstərə bilərəm.

   Beşinci səbəb, Rafiqin öz əsərlərini, onun haqqında yazılanları və onun intervülərini oxuduğum zaman etdiyim qeydlərdir. Bir misal vermək gərəkirsə, 22 mart 2010 tarixində “Alatoran” almanaxında İradə Dəstərxanlının Rafiq Tağı ilə müsahibəsini oxuduqdan sonra, müsahibəni çox bəyəndiyimi qeyd edərək yazmışam: “Zalım oğlunun harasını qurdalayırsan “smertniklər” kimi hər yerindən “qumbara” çıxır - söz qumbaraları. Bəziləri də lap “atom bombası” kimi, partlayandan sonra uzun müddət radiasiya yaymağa qadirdir”.

   Və nəhayət, altıncı - ən güclü və həlledici səbəb, Rafiqin kiçik qardaşı İlqarın mənə hədiyyə etdiyi “Alatoran” nəşriyyatının son məhsullarından olan “Qatilə didaktika dərsləri” kitabı olmuşdur. Bu prosesdə hadisələr aşağıdakı kimi cərəyan etmişdir. Artıq bir ölçüdə dostum hesab edə biləcəyim Rasim Qaracaya zəng edib, gənc və kifayət qədər “müdrik” Şəhla Nihanın “Alatoran”da yaxın vaxtlarda çapdan çıxmış “Sintez” kitabı barədə bir yazı qaraladığımı söylədim. Sabah görüşək dedi və hiss etdim ki, yanında adamlar var.

   Səhərisi günü onun ofisinə girəndə, salam-kalamdan sonra mənə məlum oldu ki, dünən onun yanında olan İlqar Tağı imiş və artıq Rasimdən mənim haqqımda məlumatlı olduğundan, sabah müəllim gələndə mənə də xəbər ver deyə xahiş etmiş. Rasim zəng etdi, o, gəldi və söhbətimiz “Atena” qatığı kimi tutdu. Bu münasibətlə İlqar rəhmətlik qardaşının adı yuxarıda zikr olunan son kitabını mənə bağışladı. Bax bu hədiyyə mənim “yazmaq istəyi kasamı” dolduran son damla oldu. Artıq mən bilirdim ki, ömür vəfa edərsə, Rafiq mövzusunda əsasən bu kitab ətrafında mütləq bir şey yazacam. Yeri gəlmişkən, 6 ədədi “mükəmməl” ədəddir, yəni bölənlərinin (özündən başqa) cəminə bərabərdir: 6 = 1 + 2 + 3. Bu ilk mükəmməldir, ikinci mükəmməl 28 ədədidir. 28 = 1 + 2 + 4 + 7 + 14. Növbəti iki mükəmməl ədəd 496 və 8128-dir, yoxlaya bilərsiniz. Yəni bunlar çox nadir tapılan ədədlərdir. Əgər səbəblərin sayı 6-dan çox olsaydı, mən axtarıb daha 22 səbəb tapmalı idim (“axtaran tapar”) ki, ümumi səbəb sayı mükəmməl olsun. Axı Rafiq Tağı mükəmməl adam olmuşdur, bütün cəhətləri ilə.

   “Yeri getməmişkən” bir din xadiminin, “6 ədədi ona görə mükəmməldir ki, Allah yeri-göyü 6 gündə yaradıb” iddiasına, xristianlığın ən böyük ilahiyyatçılarından və filosoflarından biri, həmçinin xristian kilsəsinin “müqəddəs atası” adlandırılan Avreliy Avqustin etiraz edərək təxminən, “Allah yeri-göyü 6 deyil 60 günə yaratsa belə, 6 ədədi yenə mükəmməl olaraq qalacaqdı” demişdi. Axı ədədin öz bölənlərinin (özündən başqa) cəminə bərabər olma xüsusiyyətinin dünyanın neçə günə yaranması ilə uzaqdan-yaxından heç bir əlaqəsi yoxdur.

   “Yalançının şahidi yanında olar” deyiblər. Mən də dediklərimi təsdiqləyəcək belə bir şahid axtaranda, əl altındakı kitablar içərisində Rafiq Tağının iki kitabı keçdi əlimə. Onlardan birincisi, onun 1987-ci ildə yayınlanmış “Yanaşı ulduzlar” adlı ilk kitabının, ölümündən sonra 2013-cü ildə “Alatoran”da baş tutan təkrar nəşri oldu. İkinci kitab isə artıq adı yuxarıda zikr olunan İlqar Tağı hədiyyəsi idi ki, bu barədə irəlidə söhbət açmaq fikrindəyik. Bir güllə bahar olmaz əlbəttə. Rafiqin “gül kitabları”nı arayan zaman, digər ”Bahar gülləri” də çıxdı qaşımıza.

   Bunlar Rasim Qaracanın “Sənin toxunduğun hər şey” (2022), “Mənim həyatımı yaz” (2020), “Birlər” (2019), “Zülmətdə bir alatoran” (2018), “Zürafəsiz dünya” (2017) və “On bir gecə” (2014) adlı kitablar gülüstanı, Seymur Baycanın “Ana ürəyi” (2013) və “Həyatımın ən xoşbəxt günü” (2014) kitabları və nəhayət Zümrüd Yağmurun “Qanun” nəşriyyatında çapdan çıxmış “Günahkarın ölümü” (2010) ilə Yalçın İslamzadənin “Alatoran”da nəşr olunmuş “Göydən Yerə” (2014) kitabları oldu.

   Təsadüfdənmi, yoxsa zərurətdənmi (ya zəlzələdən, ya vəlvələdən) olduğunu bilmirəm, amma Rafiqin məndə olan hər iki kitabındakı hekayələrin sayı 13-dür və “Yanaşı ulduzlar” kitabının birinci hekayəsi “Fərqanə” onun ilk hekaysəi olmuşdur. 13 nəs ədəddir və görünən (ən azından bu faktdan) odur ki, bu ədəd Rafiqi daim təqib etmiş və bəlkə də onun həlakına da səbəbiyyət vermişdir. İnanıram ki, Rafiqin həyatında sehr-möcüzə simvolu olan 7 ədədi və xeyir simvolu olan 11 ədədi də kifayət qədər aktiv olmuşdurlar. 7, 11 və 13 ədədlərinin hasili 1001 ədədini verir və hafizələrdə məşhur “1001 gecə nağılları”nı canlandırır. Rafiq Tağının həyatı da tam bir nağıl kimi gəlib keçdi. Amma ürəklərimzə sarı yağ kimi yayılan gözəl nağıllarımızda Xeyirlə (11) Şərin (13) heç zaman bitməyəcək davası zamanı, Şər Xeyiri üstələdiyi kritik zamanda Sehir (7) özünü yetirir, hər şey yaxşı bitir və göydən 3 alma düşür.

   Bizim qəhrəmanın həyat hekayəsində isə Sehir gecikdi, araya lənətlənmiş Şeytan girdi və bu da Rafiqin həlakını şərtləndiridi. Əlbəttə bu bizim üçün, biz zəif insanlar üçün çox üzücü bir hadisə olsa da, etiraf etməliyik ki, hər işdə olduğu kimi burada da mütləq bir xeyir var. Yalnız oyun və əyləncədən ibarət olan “dünya həyatı” baxımından böyük bir faciə yaşansa da, əbədiyyət açısından bizim qəhrəman çox daha böyük xeyirlərə mahzar oldu. O, Puşkin, Lermontov, ingilis Bayron, 21 yaşında dueldə ölən fransız Evarist Qalua kimi dünyaya erkən vəda edən ölümsüzlərin, Nemtsov, Litvinenko, Ziya Bünyadov və Elmar Hüseynov kimi haqq yolunda canlarını fəda etmiş mücahidlərin səflərində öz şərəfli yerini almışdır.

   Onun həyatı sanki “Yüz ilin tənhalığı” adlı məşhur romanın müəllifi Qabriel Qarsia Markesin “Gözlənilən bir qətlin”  tarixçəsi romanın süjet xətti istiqamətində cərəyan edərək, elə Qarsia qələminə layiq bir şəkildə də sonlanmış oldu. Əslində Rafiqin son kitabına ad olaraq seçilmiş “Qatilə didaktika dərsləri” hekayəsi Markes hekayəsinin tamamən yeni bir rakursdan, elə Markes səviyyəsində bir intepretasiyası idi. Markesdən fərqli olaraq Rafiq hadisələri kənar müşahidəçi kimi izləmir, o, hadisələrin mərkəzində yer alır və bu davranışı ilə öz üzərində bəzən ölümlə nəticələnən riskli təcrübələr aparan məşhur təbiətşünaslarla da doğmalaşmış olur.

   Kifayət qədər mütaliə etmiş biri olaraq, məni həmişə bir fenomen maraqlandırmışdır. Bu fenomen iki istiqamətdə təzahür edirdi. Onlardan biri oxunan əsərin yaddaşda özünə kifayət qədər qalıcı və parlaq iz buraxması, ikincisi isə onun hafizəmizdə qurduğu “virtual yuvanın” kitabın faktik həcmindən nəzərə çarpacaq dərəcədə böyük olması idi. Mən bu barədə fikirləşərkən alamışdım ki, bu ancaq əsərin oxucu təxəyyülünü məqsədəyönlü istiqamətdə həyəcanlandırıb, körükləməsi və bununla da onu əsərin həmmüəllifi səviyyəsinə qaldırması hesabına baş verə bilər. Elə bunun sayəsində yazıçı və oxucu təxəyyülünün məhsulları harmonik bir biçimdə bir araya gəlib, əsərin virtual həcminin daha böyük olmasını təmin edir.

   Amma bunun mexanizmini, necə baş verdiyini anlamış deyildim. Bu qabiliyyəti bir növü Allah vergisi kimi, fitri (yaranışdan) bir istedad kimi qəbul edirdim. Doğrudan da, misal üçün Homer əsərlərini oxuyan adam (orjinalda) fərqində olur ki,  fikri ifadə etmək üçün seçilmiş sözlər nəinki sinonimlər içərisində ən uyğunu, ən sanballısıdır, həmçinin fonetika açsından da fikirlə uyum içindədir. Yəni sevgi səhnəsində sərf olunan səslər “həzin” olduğu halda, döyüş səhnələrinin təsvirindəki səslərin “cingiltisindən qulaq tutulur”. Və ya Qur”an-i Kərimin sonuncu, 114-cü “Nəs” surəsindəki səslər (“Min şərril vəsvəsi xannəs. Əlləzi yuvəsfisu fi sudurun nəs”) bir ilan fıcıltısını xatırladaraq, “insanların köksünə fitnə-fasad fısıldayan”ların şərrindən Allaha sığınmağı tövsiyə edən ayəti-kərimələrlə fonetik olaraq uyum saxlayır.

   Lakin Rafiq Tağı yaradıcılığına da xas olan bu, yaddaşlarda özünə əbədi yer eləmək fenomeni haqqında düşünərkən, elə bil bu hadisəni doğuran və əllə tutula bilən bir mexanizmin, bir metodun üstündən “pərdəni qaldırmış” oldum. Və mən bu metoda “Təfərrüatlar metodu” adını verdim. Bunu anladıqdan sonra, bu cəhətə diqqət verməklə əsərləri xatırlamış olsaq, əslində bütün böyük yazıçıların bu metoddan az və çox dərəcədə yararlandıqlarını görə bilərik. Məsələnin mahiyyətini anlamaq üçün biri Mixail Şoloxovdan, biri Fazil İskəndərdən, biri də Rafiq Tağıdan olmaqla üç misal verəcəm.

   Şoloxovun məşhur “İnsanın taleyi” əsərində hərbi əsir Andrey Sokolov, daş karxanasından yorğun-arğın, qarnı ac vəziyyətdə lagerə dönən zaman işlətdiyi bir narazılıq sözünə görə əsir düşərgəsinin komendantı Müllerin yanına (ölüm riski ilə) çağrılma səhnəsinin təsvirində keçən “çəkmələrimin yeyilmiş dabanlarını şaqqıltı ilə bir-birinə vurub” ibarəsindəki “yeyilmiş” və “şaqqıltı” sözlərinin biri gözümüzün önündən, o birisi isə qulağımızın içindən getmək bilmir, bu səhnəni yaddaşa daha sağlam “pərçimləyir”. Fazil İskəndərin, maşında sərnişin olaraq gedən bir ermənini haqqında, “çeçələ barmağını qulağına salıb çalxalalayır, sanki nehrə çalxayırdı və arada da barmağı çıxarıb burnunun altıa tutur, sanki çaldığı yağın keyfiyyətini kontrol edirdi” kimi təfərrüat sözlərinin müşaiyyəti sayəsində, göz önündən getməsi imkansız olan bir mizan-səhnə yaranır. Eynilə bunun kimi Rafiq qəhrəmanının “bir yanı qırılıb sallanmış” milçəköldürənlə milçəyi durduğu yerə “yapışdırması” səhnəsindəki milçəköldürənin özü və səsi yaddan çıxmaq bilmir.

   Rafiq hekayələrindəki təfərrüatların, bizi 3 ölçülü “zəlil” vəziyyətdən çıxarıb, 4 ölçülü “məkan-zam kontiniumu”nun sərhəd tanımayan ənginliklərinə qaldıran YADDAŞ deyilən əvəzsis, nəhəng bir orqanın bir hissəsini necə “işğal” etməsi prosesini mən yalnız Conatan Sviftin unudulmaz qəhrəmanı Qulliverin liliputlar tərəfindən “əsir alınması” ilə müqayisə edə bilərəm. Sadəcə burada işlər başqa cür cərəyan edir. Liliputlar yatmış Qulliverin saçının hər telini kiçik bir mismara bənd edirdilərsə, burada təfərrüatların hər biri “hörümçək adamın” əyirmiş olduğu ucu yapşqanlı incə saplar misalı əsir alınmış yaddaş hissəsinin bir hüceyrəsini ələ keçirmiş olur.

   Bu saplar Rafiqin yerinə düşən öz sözü ilə desək (“Qardaşımım sevgiləri”) “ipək qurdu tərəfindən toxunmuş” kimidir və adamın ruhunu da incitmədən, kollektiv olaraq onun hafizəsinin bir qismini əsir alırlar. Bir baxırsan ki, yaddaşın “səhnə rampalarının gur işığı altında olan ön hissəsi” tamamən əsir alınmışdır. Və bu əsirin səhnəni tərk etməsi üçün, yeni Rafiq hekayəsini oxumaq kifayət edir. Necə deyərlər “pazı ancaq yeni pazla çıxarmaq” mümkündür.

     Yeri “getməmişkən” əlavə edim ki, hafizədə bir şeyin qorunması üçün əsasən iki şey: sevgi və zikr tələb olunur. Rafiq Tağı hekayələri həssas qəlblərdə özlərinə qarşı sevgi yaratmaq gücündədir. Qalır zikr məsələsi və məncə bu zikr bizi iki tərəfli qazanca aparar. Bunlardan biri hekayənin bizi tərk etməməsi isə, ikincisi o hekayədə olan elmin bütün sahələrinə (riyaziyyat, fizika, kimya, biologiya, tibb, filologiya, psixologiya və digər logiyalar), o cümlədən şifahi xalq ədəbiyyatı və müxtəlif ləhcələrə aid olan informasiyalar haqqında düşünərək zənginləşmə imkanı əldə etməyimiz olar. Ona görə də Rafiqin hekayələrini “Molla Nəsrəddin” lətifələri, “Dədə Qorqud” və “Koroğlu” dastanları, Füzuli qəzəlləri və Sabir satiraları, Dədə Ələskər ustadnamələri, Çexov hekayələri kimi zaman-zaman oxumamız lazımdır. Özümüz üçün.

   İndi isə Rafiqin tapdığım iki kitabının, birincisi olan “Yanaşı ulduzlar” adlı kitabından bəzi xırda-para iqtibaslarla bu yazıya son vermək istəyirəm.

   Yuxarıda deyildiyi kimi bu kitab 1987-də çap olunmuşun 2013-dəki təkrar nəşridir və mən bu kitabı elə o vaxt almışdım. Amma o vaxt mən Türkiyədən yeni gəlib, doğma BDU-da yenidən işə başladığımdan və mənim adımı “hər şeyi bilən” qoyub yeni dərslərlə yüklədiklərindən bədii kitab oxumağa nə həvəsim, nə də vaxtım vardı. Odur ki, bu gözəl-göyçək hekayələri yalnız indi oxuya bidim və bir daha əmin oldum ki, Rafiqin yaddaşları zəbt etmək metoduna “təfərrüatlar metodu” adı qoymaqda nə qədər haqlıyammış. Adam bir hekayə oxuyan zaman oradan ürəyinə yatan bir miqdar düşüncə və fikirlər haqqında özündə qeydlər etmək istəyir. Bu cəhətdən mənə görə Rafiq Tağı stilinin tayı-bərabəri yoxdur. Demək olar ki, hər səhifəsinə ürəyə sarı yağ kimi yaylan sözlər, ibarələr, eyhamlar mirvari dənələri kimi səpilmişdir.

   Hekayələrin hamısının içərisində insan, onun məişəti, onun psixologiyası, onun xarakterindəki oxucuda bəzən xoş duyğular, bəzən də qəzəb və nifrət duyğuları yaradan təsvirlər incə, parlaq, olduqca yığcam ştrixlərlə, böyük ustalıqla demək olar ki, bir anda yaradılır və anındaca duyğularımıza hakim olur. Kitabın birinci hekayəsi “Fərqanə” haqqında mənə çox əvvəllər danışmışdılar və indi baxdım ki, o vaxtdan ağlımda qalanlarla indi gördüklərim çox da fərqlənmir. Bildiyim bir yeni şey o oldu ki, hekayə 1976 -da, mən evlənən il yazılmışdır. Orada il yazılıb, amma ay yoxdur. Məncə ay avqust ayı olar, axı mən avqustda evlənmişəm.

   1983-də qələmə alınmış “Maral” adlı hekayə də bu cəhətdən mənə doğmadır, o da mən müdafiə edən ili yazılıb və yuxarıda qeyd etdiyim səbəndən yəqin ki, sentyabr ayında. Bu Maral yazıq və ya yazıq Maral insan sifətli, daima narazı olan Səfərəli adlı bir eşşək-müəllimin arvadı olması üzündən və ancaq ondan bu işıqlı dünyanı tərk edəsi olur. Döşündə dördkünc universitet nişanı, qoltuğunda həmişə qəzet-jurnal daşıyan biri, “bordaq dana” köklüyünü daim buxağını əlləməklə kontrol edib, acmaq istəyirəm deyərək, irili-körpəli 8 uşağa və bir də bu danaya baxmağa mükəlləf olan Maralın üstünə vaxt-bivaxt bağırıb xoruzlanırsa, o yazığın hamamda ölməkdən başqa çarəsi qalmaməışdı yəqin. Səfərəliyə qarşı kin-küdurətimin körüklənib, daha da alovlanmasının bir səbəbi də, 1960-cı illərin başında Bakının bütün yaşayış məkanlarını və insanların qəlblərini fəth etmiş, Zeynəb Xanlarovanın ifcasında səslənən “Maral” mahnısı idi mənə görə.

   “Yanaşı ulduzlar” adlı üçüncü hekayənin adı da mənə doğmadır. Beləki 1963-cü ildə BDU-nun (o vaxt ADU idi) Mexanika-riyaziyyat fakultəsində “Astronomiya”dan rəhmətlik Məmmədəli Həşimzadəyə imtahan verəndə, sualım “Qoşa ulduzlar” olmnuş və mənə uğur qazandırmışdır. Bu çox maraqlı mövzudur və qoşa ulduzlar (двойные звезды) əslində parlaqlığı periodik olaraq dəyişən bir ulduz olaraq görünürlər. Bu da ondan irəli gəlir ki, bu ulduzlar ortaq ağırlıq mərkəzi ətrafında dönərəkən, bəzən müşahidəçiyə görə bir-birini örtürlər və bu səbəbdən parlaqlıq zəifləyir. Amma Rafiq Tağının insan-ulduzları bu ulduzlardan deyillər. Onlar müşahidəçiyə görə demək olar ki,  eyni düzxətt üzərində yerləşdiklərindən yanaşı görünürlər, amma əslində aralarındakı məsafə milyon kilometrlərlə ölçülür və bir-birindən xəbərləri yoxdur. Bu hekayədə ayda iki dəfə xəstəxana növbətçisi olaraq yeməyin keyfiyyətini kontrol etməli olan bir həkimin qarşılaşdığı ibrətamiz hadisələr qələmə alınmışdır. Həkim yemək blokuna gedərkən yastıca bir binanın pəncərəsi önündən keçir və bu zaman orada stol arxasında oturan qadınları görür, amma dörd il müddətində nə o, qadınlarla maraqlanır, nə də qadınlar onunla.

   Rafiqin “yanaşı ulduzlar”ı milyonlarla bu cür münasibətdə olan insanlardır. Yemək blokunda onu diyetoloq Boris Moiseyeviç qarşılayır və sifətində insani mimikalardan heçbir əsər-əlamət olmadan, “Salam! Buyurun! Gözləyirik!” triosunu birnəfəsə “gurulladır”, Masallıdan olan rəhmətlik Ramazan Eminov demişkən. Sonra tərəzidə qida məhsullarını çəkən qız da bunu kimi və nəhayət yemək borusuna bənzər dəhlizdən keçib enirsən “mədəyə”, yəni yemək bişirilən yerə. Orada həkim “adamdan uzun çömçələr” və aşbazların başındakı “Nefertitinin tacına bənzər” kolpaklarla qarışlaşır. Bu soyuqluqların mabədi olaraq da həkim “diyetoloqun otağında məxsusi bişirilən təzə, dadlı xörəklərdən” aşırır. Və nəhayət bütün bu süniliklərin mahiyyətindən irəli gələn bir “kabus” ətrafda, “Əlbəttə, buranın yeməyini xəstə yeməz” şəklində dolaşmağa başlayır.  

   Sərili paltarları televizora baxan kimi seyr edən, “üzünü it yalasa doyacaq olan” ağıldan kəm Ümid haqqında hekayədə, iki daşın arasında uşağın atası Aydın, həyətyanı sahədə əkdiyi xaşxaş bitkisinin qalması müqabilində milis nəfərinin döş cibinə pul basır. Bu da olur hekayənin qarniri.

   Bundan sonra gələn hekayələrdə, Rafiqin özü kimi vətəndən uzaq düşmüş, qürbətdə işləyən və əsasən rus qadınla ailə qurmuş gənclərimizin taleyindən bəhs olunur. “Anna” hekayəsində Alimin qardaşı Rəfail fotoaparatı da götürüb Moskvaya qardaşının yanına gəlir ki, onun şəklini arvadı Anna ilə çəkib aparsın kəndə. Qoy bacı-qardaşları onun xoşbəxtliyinin şahidi olsunlar. Amma əslində ailədə münasibət olduqca pis idi, sadəcə Rəfail bilməsin deyə müvəqqəti “atəşkəs” elan olunmuşdu. Rəfail rayona qayıtdıqdan sonra Annadan boşanan Alim, arvadı üçün darıxmağa başlayır, ancaq “kişi tüpürdüyünü yalamaz” prinsipi ilə Anna ilə görüşmür. Onun bütün ümidi Rəfailin rayonda usta fotoqrafa çıxartdırıb ona göndərəcəyinə söz verdiyi Anna ilə birlikdə olduqları şəkillərədir. Hər keçən gün Anna ondan “küləyin qoparıb apardığı çiçək” kimi uzaqlaşırdı. Sonra da məlum oldu ki, şəkillər xarab olub. Və o zaman Alim sonuncu təskinliyi “nə yaxşı insan-insanı yavaş-yavaş, bütün ömrü boyu unudur” cümləsində tapır. Ayrılığa düçar olana bir ümid yeri də qoyulur həmişə.

   “Marı yaxşı yerdi” hekayəsinin qəhrəmanı buldozerçi Həsən Türkmənstanın Marı şəhərində evlənmiş olduğu Ayişet adlı kumık qızını və yeni yeriməyə başlayan oğlunu da götürüb atası Məmmədağa ilə anası Ruqiyyənin yanına gəlir. Beş-on gündən sonra Tovuz aşıqlarına qulaq asdıqları yerdə, Məmmədağanın “xaxx” eyləyib yerə tüpürməklə müşaiyyət olunan, “arvadıyın milləti nədi?”, “adam da şəhərdən evlənər, ay zalım?”, “şəhər pozğun yerdi”, “bunlar deyək heç, bəs adam atanı, ananı it yerinə, küçük yerinə qoymazdı evlənəndə?”, “eşşək gərək anqırıb tayını tapa” sualları və iynəli ibarələri başlayır.

   Bu arada Rafiq həyətdəki tut ağacının altında cərəyan edən hadisələri də unutmur. “Sərçələr tələsə-tələsə, qorxa-qorxa yerə tökülmüş qara tutları dimdikləyir, toyuqlar təmkinli-təmkinli gəzişir və onlara fikir vermirdilər, amma yumurtadan təzə çıxan cücələr mərci boyda gözlərilə sərçələri diqqətlə süzürdülər”. Buyurun, parlaq təfərrüat halqalarından düzəlmiş göz oxşayan bir zəncir. Ara yerdə “Adamam – dağdan ağıram” tapmacasını da ortaya atır və açmasını da özü, “müsəlman kişi” olaraq verir. Nəhayət Həsən iş üçün müraciət etdiyi tikinti idarəsinin, bığı Hitlerin bığına oxşayan yoğun rəisindən, müraciət etdiyi andaca “iş yoxdur” şəklində standart cavabını alır və bu da olur onun yolunun sonrakı istiqamətini təyin edən əsas faktor.

   Rafiq Tağı hekayələrindəki şirin, canayaxın təfərrüatlar o qədərdir ki, adam seçim etməkdə çətinlik çəkir, Məşədi İbadın sözü olmasın, “hamısını birdən almaq istəyir”. Bu açıdan “Qonaqlar” hekayəsi də istisna deyildir. Bakıdan gəlmiş əmisi arvadı Səkinə ilə qızı Xalidəni Moskvada qonaqlayan, rus gözəli (və onu çox sevən) Olya ilə evli Alimin “ev macəraları”nı qələmə almışdır bu hekayədə Rafiq. Burada təfərrüatlar elə ilk sətirlərdən başlayır. Qonaqlığın ilk günü yemək zamanı dəhlizdəki telefon cingildəyəndə “Ur-ra! Bakıdı!” deyə çığıran Xalidənin “əlindən qopan salfet kağızı paraşüt sayağı açılıb stolun üstünə qondu”. Bu birinci təfərrüat. “Səkinə tələsməsə də ağzındakı yeməyi diri-diri udub dəhlizə getdi”. Bu da oldu ikinci. Üçüncüsü Səkinəni telefona “Alo! Ay Alo-o!” şəklində müraciətində, dördüncüsü isə telefonda danışan qızına, Alimə eşitdirmək məqsədilə deyilən və təkrarlanan “Tez elə! Orda pul gedir!” şəklindəki murdar ibarəsidir.

   Nəhayət danışmaq növbəsi çatan Alimin “Salam, ay əmi! Necəsiniz?” nida və sualına, ancaq və ancaq özünü və ailəsini düşünən bir eşşəyin (ifadəmə görə uzunqulaqdan üzr istəyirəm) reaksiyası təsvirə gəlməz bir şedevrdi: “Ə, bizimkilər necə çatdılar? Bizim xanımın qıçları ağrımır?”. Buyurun zövq alın (mən almışam!). Arxasınca bu insanabənzər məxluq, nənəsini (yəni məxluqun anasını) soruşan Alimə, “İşlərindən ətraflı məktub yaz” deyib telefonu qapadır. Alim bu yaratıqdan cəmi bir dəfə 23 fevral “Ordu günü” münasibətilə təbrik alıb ki, orda da “Səni Oktayabr bayramı münasibətilə ürəkdən təbrikləyirəm” yazaraq içinə etmişdi. Hələ sən bunun qardaşoğluna tövsiyyəsinə bax: “Heyvan-heyvan adamlar gedib ordan (Moskva-İ.Y.) professor qayıdırlar. Get irəli, qardaşoğlu, biz də baxıb döşümüzə döyək!”. Ay sənin döşün yansın! Yansın ki, döyə bilməyəsən!

   Son ştrixlər. Hekayə boyu Olya mətbəxdən çıxmır, ancaq biş-düşlə məşğul olur və bir də bir yerdə mənim familiyam keçir. Əmisi Alimə deyir ki, “Onları qraf Yusubovun (Arxangelski kəndində olan İ.Y.) malikanəsinə apar. Gözləri bərələ qalacaq”. Yəqin özününkü bərələ qalıb və görünən odur ki, qalmağa da davam edir. Nəysə bu mahnı burda bitməz və bitmir əlbəttə. Amma biz də bir yerdə nöqtə qoymağa məcburuq.

   Daha bir neçə hekayənin hər biri haqqında yığcam bir fikir söyləməyə çalışacam. “Qırmızı körpü” hekaəsində müəllif iki yaxın dostu Körpü ilə həmhal etmək yolu ilə körpünü bizimlə də doğmaıaşdırır, onu bizim üçün danışdırır, münasibətləri o səviyyəyə çatdırır ki, artıq biz də Körpü ilə birlikdə sevinir və kədərlənirik. Bu mənə çox doğma mövzuydu əslində. Hətta bir zamanlar Kürün üstündən salınmış məşhur Poylu körpüsü, Drina və Xudafərin körpülərini bir araya gətirən bir şeir də yazmışdım. Əlbəttə bundan sonra körpüyə 100 şeir də həsr etsəm “Qırmızı Körpü”nün yerini verməz.

   “Gecə məhkəmələri” hekayəsi yenə bir həkim haqqında olmaqla, onun gecələr (divar arxasından gələn öskürək səslərinə görə) özünün, hardasa şizofreni dərəcəsinə yüksələn, öz nəfsi ilə mücadilə hadisəsi təsvir olunur və burada – bu “cihadül-əkbər”də müəllif nəfsinə qalib gələ bilir. Və bu bizi sevindirir.

   “Məzuniyyət” hekayəsində isə vaxtilə rayon (yəqin Masallı) səhiyyə idrəsində işləmiş bir həkimin məzuniyyət götürüb Bakıdan rayona gəlməsi və köhnə iş yerini ziyarəti zamanı qarşılaşdığı hadisələr təsvir olunur. Hekayənin lap başında kolxoz və sovxoz anlayışları ilə bilavasitə təmasda olmuş adamlar üçün çox doğma (və mənim artıq unutmuş olduğum) bir səhnə ilə qarşılaşırıq: “Elə yorulmuşam, durub radionu söndürməyə də ərinirəm. Orda rayon qəzetlərinə məlumat diqtə olunur. “Nöqtə. Təzə sətirdən, böyük həflərlə: S-İ-T-A, SİTA...””. Bu “Sovet İttifaqı Teleqraf Agentliyi”nin abbreviaturası idi o zamanlar. Səhiyyə idarəsində ona məlum olu ki, Musa kişi 4 il qabaq rəhmətə gedib. Burada müəllif xəbərimiz olmayan ölülər haqqında düşünərkən, qəhrəmanın dili ilə “demək Musa kişi mənim üçün 4 il artıq yaşayıb” deyir və mənim 2019-cu il Latviya səfərim zamanı başıma gələn əhvalatı yadıma salır. Mən orada digər əskərlik dostlarımla yanaşı, mənə ən yaxın olmuş İmant Mandybelislə görüşmək istəyəndə, məlum oldu ki, o, 1996-da dünyasını dəyişib. O zaman mən, “demək İmant mənim üçün 23 il artıq yaşamışdır” dedim və əlavə etdim: “O mənim üçün indi də yaşayır!”. Və mən bu sözləri Rafiq Tağı üçün də təkrar etmək istəyirəm.

   Mən dostumun məzarını ziyarət etdim 2019-da, çiçək də qoyduq qəbrinin üstünə. Amma Rafiqin qəhrəmanı məzar ziyarəinə gedə bilmədi, saxladı gələn məzuniyyətə. Bu da əlavə hüzün yaradan bir faktordu ki, Rafiq Tağı yaradıcılığının bütün mərhələlərində qabağımıza çıxır (yəqin həyatda da öz qabağına çıxıb).

   Bu hekayədən özüm üçün bir şey də əxz eylədim, indi onu sizinlə bölüşmək istəyirəm. Bir zamanlar bir telemüxbir, artıq Nobel mükafatının sahibi olmuş məşhur Pyotr Leonidoviç Kapitsadan “Xoşbəxtsinizmi?” deyə  soruşanda, Kapitsa “Əvvəl bilmək lazımdır ki, xoşbəxtlik nədir”, deyə cavab verdi. İndi mən sizinlə Rafiqin “Xoşbəxtlik nədir?” sualına tapdığı və məni də qane edən cavabını bölüşürəm: “Zaman adamı sürükləyə-sürükləyə qocalığa aparır. Xoşbəxtlik insanı aldatmaq, ovundurmaq üçün verilən oyuncaqır”. Bu son hökm, Qur”an-i Kərimdə dəfələrlə vurğulanan “Dünya həyatı oyun və əyləncədən başqa bir şey deyildir” tezisi ilə də həmahəng səslənir.

   Nəhayət kitabın son - “Məni Bakıya apar!” hekayəsi, başqa rəvayətlərlə yanaşı, Bakıda tələbə olan Adilin bacısı Nəzakətin, əmiləri arvadı Bəyimin baş rol oynadığı səhnədə aldığı epizodik roldan da bəhs edir. Quruluş etibarilə bu hekayə İsa Hüseynovun, qardaşının arvadı tərəfindən sonuncu qəbul imtahanından qəsdən kəsdirilən (qəbul olsa qardaşı evində qalası idi) gənc qızın hekayətinə bənzəsə də, nəticə (və ümumən süjet) çox fərqlidir. Qısa müddətdə əmisi gilin qonağı olan Nəzakətə Bakıda elçi tapılır. Gerisi çiçək kimi açılan təfərrüatlardır ki, adam oxuduqdan sonra, qayıdıb bir də oxumaq istəyir. Bax, bu təfərrüatları. Onları tapmaq asan deyil. Xüsusən də cana yaxın olub səni yerindən oynadanları...

İsmixan Yusubov

Bakı, 05.07.2022   

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5