Səid Riyad

“Zülmətdə bir alatoran”ı oxuyarkən

Qələminə, istedadına güvəndiyim yerli ədiblərin əksəriyyətinin əsərlərini əldə edib oxumağa çalışsam da, hansısa bədii nümunə haqqında resenziya yazmağım, yaxud onu təhlil etməyim nadirən baş verir. Tənqidçi olmadığıma, ədəbiyyat sahəsində yalnız oxucu statusu daşıdığıma görə, bir qayda olaraq, yalnız məni bərk təsirləndirən, müəllifin əsərdə ustalıq nümayiş etdirdiyini, yaxud həm cəmiyyətə, həm də ayrı-ayrı fərdlərə faydalı olacağını hesab etdiyim əsərlər haqqında ara-sıra düşüncələrimi, təəssüratlarımı yazıram. Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının avtoritet imzalarından biri, dəyərli dostum Rasim Qaracanın bir neçə il öncə nəşr olunmuş “Zülmətdə bir Alatoran” adlı avtobioqrafik romanını oxuyandan sonra aşağıda izah edəcəyim bəzi səbəblərə görə həm əsər, həm də müəllifin özü haqqında düşüncələrimi hökmən yazmalı olduğuma qərar verdim.

Rasim Qaraca son illərdə özü üçün hər yeni kitabını ictimaiyyətə öz ad günündə təqdim etmək ənənəsini yaradıb. Buna görə də onun daimi oxucuları (o cümlədən də mən) onun hər ad günündə yeni kitabının nəşr olunacağını səbrsizliklə gözləyirlər. “Zülmətdə bir Alatoran” kitabının işıq üzü görməsi 2018-ci ilin fevralın 18-nə, ədibin 58-ci ad gününə təsadüf edib. “Kitabevim” mağazasında Rasimin oxucuları və ədəbi həmkarlarının iştirakıyla təşkil olunan imza günü özündə bir növ toyxana estetikasını ehtiva edən, aparıcının tamadaya, təqdimat iştirakçılarının isə növbə ilə tamadanın yanında gəlib tost deyən toy əhlinə bənzədiyi ənənəvi kitab təqdimatlarından xeyli fərqlənirdi. Həmin gün ənənəvi “protokol qaydaları” pozulmuş, təqdimat sərbəst abu-havada keçmişdi. Üstəlik, Rasimin qonaqlar üçün Şəmkirdən gətirdiyi və dadı hələ də damağımda qalan ləzzətli qırmızı şərab da mərasimə xüsusi fərqlilik qatırdı.  

Yerli ədiblərin kitab təqdimatlarında iştirak etməyə o qədər də həvəsli və meyilli olmasam da Rasim bəyin imza günlərində əksər hallarda iştirak edirəm. “Zülmətdə bir Alatoran” romanının təqdimatında isə xüsusi həvəslə iştirak etmişdim. Çünki həm Rasimin həyatı, həm də “Azad Yazarlar Ocağı (AYO)”nın fəaliyyəti mənə hər zaman maraqlı olduğundan, onun kitabda məhz “AYO”-nun qurucuları, üzvləri, onların birgə gördükləri işlər və s. barədə yazılanlarla tanış olmaq istəyirdim. Rasimin avtobioqrafik roman üzərində işlədiyindən əvvəlcədən xəbərdar idim. Hələ kitabın nəşrindən bir müddən əvvəl görüşlərimizin birində Rasim bəy üzərində işlədiyi əsərin demək olar ki, hazır olduğunun anonsunu etmiş, tam təfsilatı ilə danışmasa da, kitabın məzmunu barədə ucundan-qulağından bəzi məlumatları söyləmişdi. Təqdimatdan dərhal sonra kitabı əlüstü, sadəcə tanışlıq məqsədilə oxudum. Lakin Rasimin kitabda “AYO”-nun fəaliyyət dövrünə gözlədiyimdən daha az yer ayırdığını görüb bir qədər məyus oldum. Bu barədə olan narazılığımı sonradan onun özünə də söyləmişdim. Lakin romanda müəllifin keçdiyi həyat və yaradıcılıq yolundakı bəzi məqamların, başına gələn əhvalatların məndə yaratdığı təəssüratlar məyusluğumu üstələdi. Xüsusən də onun ədəbiyyata gəlişi zamanı yaşadığı çətinliklər, gənc yaşlarında çap olunmaqla bağlı qarşılaşdığı maneələr, onun ümumilikdə Sovet dövrünün ədəbi mühiti (1979-cu ildən 1991-ci ilə qədər) ilə bağlı müşahidə etdikləri bəzi məqamlar, ayrı-ayrı şair və yazıçılar haqqında yazdığı məzəli hadisələr, ən əsası isə gənc yaşlarında Bəxtiyar Vahabzadə ilə görüşü məndə böyük maraq yaratdı. Üstəlik, istər Sovet, istərsə də müstəqillik dövrünün ədəbi mühiti ilə bağlı kitabdan xeyli faydalı məlumatlar aldım, bilmədiklərimi öyrəndim.

Mən Rasim Qaracanı özümə dost hesab etsəm də, hər şeydən əvvəl onun oxucusuyam. Onun ədəbi, xüsusilə poetik yaradıcılığına olan rəğbət və ehtiramım heç kimə sirr deyil. O, çağdaş yerli ədiblər arasında demək olar ki, bütün külliyyatını oxuduğum müəlliflərdən biridir. Öncə onu qeyd etməyi vacib bilirəm ki, Rasim Qaraca 10-dan artıq kitabın müəllifi olsa da, “Zülmətdə bir Alatoran”-ın onun öz yaradıcılığında olduğu qədər ümumi olaraq Azərbaycan ədəbiyyatında da önəmli yeri var. Çünki Rasim Qaraca bu romanında öz həyatı, keçdiyi yaradıcılıq yolu, ədəbiyyat meydanında apardığı mübarizələr, iztirablı və sevincli günləri, başına gələn məzəli və kədərli əhvalatlarla yanaşı, həm də Sovet və müstəqillik dövrünün ədəbi mühitinin bir növ qısa tarixi icmalını, ədəbi mühitdə baş vermiş bəzi real hadisələri də qələmə alıb ki, bunun Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi üçün böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini hesab edirəm. Yəqin ki, çağdaş ədəbiyyatımızda mühüm ədəbi hadisələrdən biri olan bu romandakı bəzi tarixi faktlar gələcəkdə ədəbiyyat tarixçilərinin, araşdırmaçıların nəzərindən qaçmayacaq və bu əsər həm də tədqiqat işlərində lazımınca istifadə olunacaq.

Qeyd etdiyim kimi, real faktlara və hadisələrə əsaslanan bu romanının dili sadə, axıcı və oxunaqlıdır. Əsərdə bəzi hadisələrin təsviri bədii yolla göstərilsə də, mətnə publisistik mühakimələr də daxil edilib. Hətta əsərdə publisist üslubun üstünlük təşkil etdiyini də söyləmək olar. Əsərdə bəyənmədiyim nüanslarda biri müəllifin türkizmlərdən həddən artıq istifadə etməsidir. Bəzi ifadələrin ana dilimizdə hətta bir neçə qarşılığı olduğu halda müəllif həmin ifadələri Türk dilində verib, lakin bu, müəllifin üslubuna xas olan elementlərdən biridir.

Rasim romanda öz həyatını tam səmimiliyi ilə yazıb, nə özü ilə bağlı şişirtmələrə yol verib, nə də özünü olduğundan artıq göstərib. Hətta bəzi məqamlarda öz çatışmazlıqlarını, zəif cəhətlərini açıq şəkildə ifadə edib. Bir sözlə, onu şəxsən tanıyan istənilən şəxs romanı oxusa, real həyatdakı Rasim Qaraca ilə romandakı Rasim Qaraca arasında zərrə qədər də fərq olmadığını təsdiq edər.

Sovet dövründə çap olunmaqla bağlı böyük maneələrlə qarşılaşan (bəzən ədəbi jurnal redaktorları qəsdən, acığa düşərək onu çap etmirdilər), məhrumiyyətlərlə üzləşən müəllif yaşadığı həmin çətinlikləri romanda müxtəlif nümunələrdə bir çox yerdə, dəfələrlə göstərib. “Çox sonralar “ədəbiyyata gəlməyin” böyük məşəqqət olduğunu başa düşəcəkdim...”– kitabın elə ilk səhifələrindəki abzaslardan biri bu cümlə ilə başlayır.

Lakin əsər oxuduqca görmək olur ki, bu məşəqqətlər onu nəinki ruhdan salır, əksinə, o, istədiyini əldə etmək üçün dirəniş göstərir, prinsipiallıq nümayiş etdirir, hətta çap olunmağa nail olmaq üçün ənənəvi poetik üslublara qarşı çıxaraq oxucu və ədiblərin özlərinin alışmadıqları avanqard üslublara müraciət edir. 1979-cu ildən çap olunmaq üçün çalışan ədibin şeirləri yalnız böyük dirənişlərdən 10 il sonra, 1989-cu ildə ilk dəfə ədəbi jurnalların birində işıq üzü görür. Onun poetik yeniliklərinə olan reaksiyalar barədə isə müəllifin qeydləri bu cürdür:

“...”birlər” adlandırdığım qısa, miniatür şeirlər ilk dəfə o zaman çap olundu, ondan əvvəl “Ulduz” jurnalının redaktoru Ələkbər Salahzadə “bunlar şeir deyil” deyib vərəqləri üstümə tullamışdı...”

“Redaktorların və ya oxucuların xoşuna gələcək şeirlər deyil, əksinə onların qəliblərini sındırqan, “bunlar şeir deyil” dedirdən poetik nümunələr yaratmaq yolunu seçdim. İlk şeirlərim 1989-cu ildə “Gənclik” jurnalında çap olundu. Jurnalın redaktoru Məmməd İsmayıl, sənin kimi şairlərin ucbatından indi Avropada şeir oxuyan yoxdur deyirdi. 3 şeirim “eksperiment, eksperiment, eksperiment” rubrikası altında verilmişdi...“

Bu səbəbdən sənət yolunda ilk addımlarını atan hər bir gənc ədib “Zülmətdə bir Alatoran” əsərini mütləq oxumalıdır. Bu romanda Rasim bəyin maneələri aşmaq üçün dirəniş göstərməsi, çətinlikləri prinsipiallıqla dəf etmə əzmi hər bir gənc ədib üçün nümunə ola, onlara motivasiya verə bilər. Hazırda ədəbi mühitdə ədiblərin əlini ağdan-qaraya vurmadan giley-güzar, narazılıq etmələrindən, şikayətlənmələrindən, küskünlüklərindən fərqli olaraq Rasim bəy özünə güvənməyin, heç kimdən mədəd ummadan qolları çırmalayıb hərəkətə keçməklə nəyəsə nail olmağın mümkünlüyünün əsl nümunəsini göstərib. Bu xüsusda “Zülmətdə bir Alatoran” romanının voluntarist roman olduğunu söyləmək olar.  

Rasim Qaraca çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında alternativ cığır açan, yenilikçi yaradıcı şəxs olması ilə yanaşı, həm də ədəbiyyat sahəsindəki ən passionar simalardan biridir. O, özünü təkcə ədib kimi deyil, müxtəlif vaxtlarda təşkilatçı, təsisçi, hərəkatçı kimi də sübut edə bilib. Rasim Qaraca yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olduğu bütün dövrlərdə missiyasını təkcə poetik nümunələr, bədii mətnlər ərsəyə gətirməklə tamamlanmış hiss etməyib. Onun bütün fəaliyyəti daim hərəkət, aktivliklərlə müşayiət olunub. Hələ ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində şair və memar Azad Yaşarla birgə Şirvan şəhərində “Baca” adlı ədəbi dərnək yaradıb, qısa müddətdən sonra dərnəyin “Yaşıl söz” adlı samizdat qəzeti buraxılıb. 21-ci əsrin ilk illərindən Rasim bəy ard-arda “Ekspress”, “Həftə içi”, “Ədalət” qəzetlərinin ədəbiyyat səhifələrini buraxmağa başlayıb. “Ədalət” qəzetində onun təşəbbüsü ilə yayınlanan “Alatoran” əlavəsi ədəbi mühitə yeni və böyük dalğa gətirmişdi. Romanın bir yerində həmin əlavənin oxucularda yaratdığı böyük maraq barədə belə bir qeyd var ki, oxucular 16 səhifədə yayınlanan “Ədalət” qəzetinin içərisindən “Alatoran” əlavəsini çıxarıb qəzetin özünü geri qaytarırmışlar. Ən əsası isə Rasim bəy həmin dövrdə ədəbi mühitdə böyük səs-küy salan, ədəbi hərəkata çevrilən, böyük proseslərin yaranmasına təkan verən “Azad Yazarlar Ocağı”nın həmtəsisçilərindən olub, 2004-cü ildən isə ölkədə ən çox oxunan ədəbi jurnallardan birini – “Alatoran”-ı təsis edib. Bu hadisələrin hamısını müəllif təfsilatı ilə romanda qeyd edib.

Düzdür, hazırda “AYO” artıq əvvəlki gücündə deyil, bir vaxtlar Rasim Qaraca ilə çiyin-çiyinə mübarizə aparan, Yazıçılar Birliyinə meydan oxuyan ayoçuların böyük əksəriyyəti isə bu gün neft pullarından gələn gəlirlərin girovuna düşüblər. Onların bəziləri vaxtilə lağ etdikləri, lağa qoyub ələ saldıqları dəyərlərin bu gün daşıyıcılarıdır, dünən söydüklərini bu gün öyür, daşa basdıqları kəslərlə çoxdan barışıblar, bəziləri isə sərt tənqid etdikləri, mübarizə apardıqları Yazıçılar Birliyinin sədrinin tövbə qapısından keçərək “haqqın yolunu tapıblar”. Hazırda öz mövqelərini, prinsiplərini, əqidələrini pula, mənzilə, vəzifələrə satmayanların sayı barmaqla sayılacaq qədər qalıb və onlardan biri də Rasim Qaracadır. O, yenə də öz ampluasında, öz yolunda, öz mövqeyindədir və fəaliyyət xəttində heç bir dəyişiklik yoxdur. Ümumiyyətlə, Rasim şəxsi keyfiyyətləri ilə yaradıcılıq istedadı bir-birini tamamlayan nadir ədiblərdəndir ki, bu da onun ən müsbət və cəlbedici xüsusiyyətlərindən biridir. Onun xasiyyətlərinə səbirlilil, həlimlilik, tənqidə dözümlülük kimi keyfiyyətləri də əlavə etmək olar, lakin bu keyfiyyətlər dost-tanış əhatəsində, məclislərdə, gündəlik həyatda özünü büruzə verir. O, ədəbiyyat meydanına girəndə tamamilə dəyişir, inkarçılıq, mübarizlik, davakarlıq xüsusiyyətləri üzə çıxır. Rasim ədəbi mühitdə ipə-sapa yatmayan, sözü birbaşa üzə deyən, mübariz ruhlu bir insandır. O, romanda özünü bu cəhətdən belə şərh edir:

“Təbiətən özümü davakar kimi tanımıram. Lakin ədəbiyyat mühitində üzləşdiyim hər çətinlik qəzəb alovumu alışdırır, qəlbimi kin və nifrətlə doldururdu...”

“Sonrakı fəaliyyətimdə, yəni “özümə yol açandan sonra” gördüyünüz kimi, bunu onlara bağışlamadım, Sovet yazarlarının müqəddəslik pərdəsini yırtmaq missiyası mənim üzərimə düşdü”– Rasim Qaraca romanda Sovet ədəbi mühiti haqqında danışarkən əslində ötən əsrin 30-cu illərindən, yəni yarandığı zamanlardan bu günə qədər Yazıçılar Birliyinin mahiyyətində əslində zərrə qədər də olsun heç bir dəyişikliyin olmadığını aşkar şəkildə göstərib. Rüşvətlə çap olunmaq, ədəbi mühitdəki yerlibazlıq, qohumbazlıq, tapşırılma, yaltaqlıq, inhisar, “seçilmiş” insanların adlarının mükafatçılar, təqaüdçülər siyahısına salınması kimi amillər bu gün hansı vəziyyətdədirsə, elə onillər öncə də eyni vəziyyətdə olub:  

“...1979-cu ildə Ulduz jurnalı nəhəng bürokratik bir idarəydi. Poeziya şöbəsinin müdiri Allahdan sonra 2-ci və ya 3-cü adam qismində. Müdir poçtla göndərdiyim şeirləri axtarana qədər mən onun masasının üzərində, yan tərəflərində və divar boyunca üst-üstə qalanaqlanmış qovluqları gözdən keçirirdim. Bunların çoxu rayonlarda yaşayan  gənc müəlliflərin əsərləriydi. Elə oradaca başa düşdüm ki, onların heç birinin çap olunmaq şansı yoxdur. Jurnalın öz müəllifləri vardı, nüfuzlu, arxalı “yazarlar”...”

“80-ci illərdə rüşvətlə çap olunmaq redaksiyalara ayaq açmışdı...”

“...çap olunmaq ölüm-dirim məsələsiydi. Şeirlərini çap etdirməkdən ötrü jurnal redaktorunun qızıyla evlənənlər vardı o zaman...”

“Təkcə ədəbiyyatın yüksək məmurları qız verib qız almırdı, eyni zamanda kiçik ədəbiyyat məmurları öz qızlarını kiçik ədəiyyat məmurlarının oğlanlarına verirdilər. Ədəbiyyatda “çörək” vardı. Bu çörəyi əldən çıxartmaq olmazdı...”

“Rüşvətin əli Moskvaya qədər uzanırdı. İndi Sovet vaxtı kitablarım Moskvada yüz min tirajla çıxıb deyən yazıçılar qara kürüyə, Ağdam çaxırına və Kirovabad konyakına minnətdar olmalıydılar...”

“Zülmətdə bir Alatoran” romanını oxuduqdan sonra gəldiyim əsas qənaət bu oldu ki, Rasim əslində “zülmət” deyərkən ölkədəki ədəbi mühiti bürüyən qaranlığı, “alatoran” deyərkən isə özünü nəzərdə tutub və öz fəaliyyətini, yaradıcılığını, gördükləri işlər ədəbiyyat zülmətində doğan günəşlə eyniləşdirib. Yəqin ki, onun bu misraları oxuculara yaxşı tanışdır:

Ra günəş deməkdir, Rasim,

məgər bu yetərli deyilmi

o kor yarasalara...

Rasim Qaraca həqiqətən də zülmətə bürünmüş ədəbiyyatda doğan günəşdir. Onun özünün də bunu iddia etməsinə tam haqqı çatır. Çünki o, ədəbiyyat adına böyük fədakarlıqlar edib, neçə-neçə ədiblər yetişdirib. Biz oxucuların üzərinə düşən missiya isə proqressiv, modern düşüncəli, fitri istedadlı şairi oxuyub ona layiq olduğu dəyəri verməkdir.

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5