Səid Riyad

 

"Əbuhübb-Monamor" romanı haqqında

 

Şəxsiyyətinə və qələminə böyük simpatiya bəslədiyim, elmi işlərini, monoqrafiyalarını, publisistik və tənqidi məqalələrini daim izlədiyim, oxuduqca böyük zövq aldığım avtoritet sənətşünas Aydın Talıbzadənin bədii əsərlər də yazdığından təəssüf ki, uzun müddət xəbərsiz olmuşam. Onun pyes və roman müəllifi, gözəl yazıçı olduğunu ilk dəfə eşidəndə hətta təəccüblənmişdim. Ona görə yox ki, onun biliyinə, intellektinə, yaxud istedadına və qələminə şəkk edirdim. Əsla.

 

Məsələ burasındadır ki, mən həmişə ədəbi-bədii yaradıcılığa tənqidi gözlə baxan və özünü tənqid sahəsində isbat etmiş bir şəxsin analitik, şərhçi təfəkkürünün onun bədii əsər ərsəyə gətirməsi prosesinə maneçilik törədəcəyi, bədii təfəkkürünün əl-qol açmasına əngəl yaradacağı qənaətində olmuşam. Aydın Talıbzadənin elmi işlərini nə qədər bəyənsəm də, onun monoqrafiya və tənqidi məqalələrindəki effekti bədii mətnlərində görə bilməyəcəyimi, buna görə də məyus olacağımı düşündüyüm üçün bir müddət onun əsərlərini oxumağa tərəddüd edirdim. Lakin bir neçə ay qabaq, nəhayət, şeytanın qıçını qırıb onun 2014-cü ildə nəşr edilmiş “Əbuhübb. M+O+N+A+M+O+R” romanını oxumağa qərar verdim.

 

Romanın elə ilk səhifələrindən həm məzmun, həm də müəllifin özünəməxsus üslubu, spesifik yazı tərzi məni ovsunlayıb öz sehrinə saldı. Və hətta məndə belə bir əminlik yarandı ki, bu əsər gözlədiyimin əksinə, məndə məyusluq yaratmayacaq, Aydın Talıbzadəni yazıçı kimi də kəşf etməyimə vəsilə olacaq. Belə də oldu. Əsəri oxuyub bitirdikdən sonra əvvəl düşündüklərimin tam əksi baş verdi. Əsər məni təsiri altına saldı və mən əminliklə özüm üçün yəqin etdim ki, bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatının müstəqillik dövründəki ən böyük və ən maraqlı ədəbi hadisələrindən biri, Aydın Talıbzadə isə böyük elm adamı olduğu kimi həm də çox gözəl yazıçıdır.

 

***

 

“Əbuhübb. Monamor” romanında fərqli zaman və məkanda cərəyan edən iki sujet xətti mövcuddur, elə buna görə də müəllif romana iki ad verib. “Əbuhübb” və “Monamor” müxtəlif dillərdə “Eşq” mənasını verir (“əbuhübb” ərəbcə “Eşq atası”, “monamor” isə fransız dilində “mənim sevgilim” deməkdir). Romanın hər iki sujet xəttində eşq mövzusuna toxunulsa da, ictimai, sosial, siyasi, hətta dini, sakral-ezoterik, fəlsəfi, psixoloji mövzulara da yer verilib. Sözügedən mövzularla yanaşı, məzmun, üslub, kompozisiya ümumi halda əsərdə bir qarmaqarışıqlıq, xaotiklik görüntüsü yaratsa da, əslində bunların hamısı səliqəli, harmonik şəkildə bir-birilərini tamamlayır. Hazırlıqlı və təcrübəli oxucu nəinki bu qarışıqlıqdan, mürəkkəb abu-havadan baş çıxara biləcək, hətta bundan həzz də alacaq. Hər xaosda bir nizam olduğu kimi müəllif də bu əsərdə “xaos içində nizam”ı ustalıqla qurub. Depressiv-melonxolik abu-havada olan bu əsərdə müəllif oxucunun hisslərinə nüfuz etməyə, təsir göstərməyə, həyəcanlandırmağa müvəffəq ola bilib.

 

Yabuda adlanan xəyali məmləkətdə cərəyan edən birinci sujet xəttinin baş qəhrəmanı Turuk oğlu Toltı bəydir. Toltı bəy çox zəngindir, böyük bir xaqanın qoşunlarına sərkərdəlik edir, mərd, cəsur olduğu qədər də qəddar adamdır. Bu sujet xəttində həm obrazların adları (Təncigül, Saytuba, Qarabol, Cingöz, Umayra), həm də müəyyən hadisələr, ayinlər, ənənələr Yabuda məmləkətinin əhalisinin türk-şaman, yaxud türk-buddist olduğunu göstərir. Magik-realizm janrında yazılan bu sujet xəttində oxucunu həyəcanlandıran, emosiyalarını oynadan, gah təəccübləndirən, gah məyus edən, gah da hiddətləndirən hadisələr sürətlə və yüksək templə bir-birini əvəz edir. Birinci sujetdəki ən gərgin və dəhşətli səhnə isə Toltı bəyin qızı Umayranı zorlaması səhnəsidir. Lakin hadisələrin sonrakı gedişatında Toltı bəyin bu iyrənc əməlinin səbəbi, əsl hikməti bəlli olur. Məlum olur ki, o, qızını ölümdən xilas etmək üçün məcburən bu addımı atır. Bundan başqa, məlum olur ki, uzaq Gülüstan ölkəsinin Pünhaniyyə şəhərinin sufiləri anası həm bacısı, atası isə həm babası olan bu körpənin yolunu çoxdan gözləyirmişlər. Hadisələrin gedişatı göstərir ki, öz məmləkətindən qaçaq düşən Toltı bəylə Umayranın övladı sirli-sehirli Pünhaniyyə şəhərinə çatan kimi dünyaya gəlir, mühiblər isə bu körpəni Pünhaniyyənin nuru adlandırıb ona “Eşq atası” – Əbuhübb adını verirlər.  

 

Bugünümüzdə, Bakıda, “Sovetski” məhəlləsində cərəyan edən ikinci sujet xətti isə daha çox realizm janrına yaxındır və bu sujetin baş qəhrəmanı Tuncal adlı gənc rəssamdır. Uğursuzluqların qarabaqara izlədiyi Tuncalın nə həyatda, nə sənətdə, nə də şəxsi münasibətlərdə bəxti gətirir. Özü kimi tənha olan Fərizə adlı rəssam qızla bir müddət birgə yaşasa da, sonra Fərizə onu tərk edir və özünə başqa varlı kişi tapır. Tuncalın fitri istedadı dəyərləndirilmir, o, elə bir ölkədə yaşayır ki, burada sənətə və sənətkara olan münasibət çox acınacaqlıdır. Müəllif Tuncalın timsalında rəssamların vəziyyətini və bununla əlaqədar ölkədəki sosial-ictimai vəziyyəti, reallığı, gerçəkliyi əsərdə aşkar şəkildə göstərir:

 

...bu axır illərdə neft və milyonlar səltənətində şəkil alanların sayı kəskin azalmışdı: azalıb, azalıb o həddə çatmışdı ki, artıq müştərinin özü nadir bir hadisəyə, bəlkə də, raritetə çevrilmişdi. Rəssamlar, xüsusilə, onların orta yaşlıları, kasıblığın əlindən dad çəkirdilər: əsərlərini qəpik-quruşa satmağa da hazır idilər. Cavanlar hansısa proyektlərə qoşula bilirdilər, yaşlılar isə yox; qocalara dövlət baxırdı, Prezident baxırdı. Orta yaşlılarasa heç kim baxmırdı: onlar başqalarının əllərinə baxırdılar. Avanqard sənət isə Azərbaycanda, ümumiyyətlə, satılmırdı: çünki avanqard sənəti heç kim başa düşmürdü, başa düşmək də istəmirdi. Lakin elə də olurdu ki, avanqardçı rəssam hansısa bir varlı şəxsin, milyoner iş adamının qızı və ya oğlu çıxırdı. Onda həməncə onun üçün qapıları birbaşa ya Avropaya, ya da Amerikaya açırdılar. O da dövrəsinə özü kimiləri yığıb digər avanqardçıların yaşamağına da şərait yaradırdı, təyyarəyə əyləşib yaşıl avanqard böcəyinə dönürdü və Azərbaycanda yaşamağı tərgidirdi, Azərbaycana qonaq sifətilə gəlməyi daha üstün sayırdı.

 

Tuncal tənha, kasıb yaşamasına baxmayaraq, istedadına xəyanət etmir. Ac-yalavac dolansa da rəsmi dövlət müəssisələrində işləməkdən imtina edir. Çünki rəsmi işin onun yaradıcılığına mane olacağını hesab edir. Bu, həm də Tuncalın azad olmasından irəli gələn qərardır:

 

...o, azad yaşayırdı, mütləq azadlığın dadını çıxarırdı və heç kimi də vecinə almırdı: nə hökuməti, nə polisi, nə siyasəti, nə ideologiyanı, nə demokratiyanı, nə qohumları, nə də qonşuları. Tuncalın bir prinsipi vardı: heç nə istəmə, heç kəsi incitmə, heç nəyə bağlanma, əlbəttə ki, əgər əsl azadlığı sevirsənsə. Azadlıqdan başqa sən kimisə sevəndə belə azad olmursan. Allahı sevdinmi, sən azadsan guya ki?!  Allah sevgisi və Allah qorxusu içində azadsan, qul kimi azadsan.

 

Hər iki sujet xəttinin baş qəhrəmanları arasında oxşar cəhətlər o qədər çoxdur ki, sanki onların hər ikisinə eyni tale nəsib olub. Həm Tuncal, həm də Toltı bəy qəribə, adamayovuşmaz, qapalı insanlardır, hər ikisi ardıcıl olaraq uğursuzluqlar yaşayır. Toltı bəyin baş hərəmi Təncigül xatunun ona mehtəriylə xəyanət etməsi ilə Tuncalın sevgilisi Fərizənin də onu tərk edib özünə zəngin kişi tapması, birincinin öz xanəgahından məhrum olub məmləkətindən uzaq düşməsi ilə, Tuncalın “plana düşüb” sökülən evindən əldə etdiyi kiçik məbləğlə yalnız Xilə kəndində özünə ev ala bilib şəhərin mərkəzindən uzaq düşməsi, həm Toltı bəyin qızı-arvadı Umayranın, həm də Tuncalın sevgilisi Fərizənin biseksual olmaları, birincinin öz kənizi Saytubayla, ikincinin isə yeni tanış olduğu Ruf adlı əcnəbi qızla intim münasibətləri arasında xeyli bənzərliklər var.

 

Toltı bəy zorladığı qızı-arvadı Umayra ilə baş götürüb uzaq Gülüstanın laməkan, yeriyən Pünhaniyyə şəhərinə gedib çıxdığı zaman ilk dəfə azan səsi eşidir, bu zaman o, öz günahlarını, xətalarını dərindən dərk etməyə başlayır. Tuncal da sonuncu dəfə Fərizə ilə görüşməmişdən qabaq Nizami metrosununa arxasında yerləşən məsciddən gələn azan səsini eşidincə kövrəlir, biveclik hissindən uzaqlaşıb yumşalır, hətta içi göynəyir. Toltı bəyin taleyi sanki Tuncalın həyatında təcəlla edib, Tuncal sanki Toltı bəyin taleyini yaşayır, hər iki obraz məğlubiyyətə, tənhalığa, uğursuzluğa, ekzistensial böhrana düçar olub, hər iki obrazın sanki tale boğçasına açılmaz düyün vurulub. Müəllif bir neçə dəfə sansara sistemini xatırlatmaqla əslində bu iki obrazın sansara sistemindən – düçar olduqları uğursuzluqlardan – qurtulacaqları təqdirdə səadətə qovuşa biləcəklərinə (Buddaya çevriləcəklərinə) eyham vurur, lakin aşkar görünür ki, hər iki obraz bu sistemdən qurtulmaqda acizdir.

 

Əsərdə bəzi hadisələrin mahiyyətinin gizli saxlanmasını, müəyyən məsələlərin sirlərinin tam açılıb göstərilməməsini müəllifin priyomlarından biri kimi qəbul edirəm. Oxucunu sanki bilərəkdən nigaran saxlayan müəllif onu sirri açılmayan sualların həndəvərində dolandırmaqla həm düşünməyə vadar edir, həm də oxucuda əsərə qarşı daha böyük maraq oyadır. Məsələn, əsərdə Toltı bəyin baş hərəminin ona xəyanət etməsi barədə məlumatı haradan əldə etməsi bəlli olmur. Romanın ən müəmmalı yeri isə Tuncalla Fərizə arasında gedən bu dialoqdur:

 

F. – Hərdən sən qorxulu olursan.

T. – Yaxşı, gəl danışmayaq. İndicə serial başlayır.

F. – Sən heç demədin axı, serialın adı nədir?

T. – Əbuhübb.

F. – Bu kimdi belə? Ərəbdi?

T. – Hələ bilinmir.

F. – Serial qurtarır, osa peyda olmayıb deyirsən?

T. – Sus daha, yaxınlaş mənə, çox çəkməyəcək, cəmi 45 dəqiqə. 45 dəqiqədən sonra bəlli olacaq ki, Əbuhübb kimdir. Ama mən sənə bir söz söyləyim: fikirləşəndə, tüklərim lap biz-biz durur. Mənim babamın da adı Əbuhübb olub.

 

Müəllif bu yerdə Tuncalın Toltı bəyin oğlu-nəvəsi Əbuhübbün nəvəsi olmasına, yaxud ola biləcəyinə eyham vursa da bu faktın həqiqət olub olmaması oxucu üçün müəmmalı qalır.

 

***

 

Bədii əsər söz məhsuludur, söz isə dilin semantik yarusunun əsas vahididir, beləliklə də bir yazıçının fəaliyyətinin, yaradıcılığının əsas özəyi dildir. Aydın Talıbzadə “Əbuhübb. Monamor” romanında Azərbaycan dilinin imkanlarından çox gözəl istifadə edib. Əsər bənzətmə, istiarə, epitet kimi bədii ifadə vasitələri, inversiyalarla zəngindir və bunların hamısı əsərdə öz dozasında, yerli yerində işlədilib. Təhkiyənin dili qədər obrazların dili də maraqlı, diri və canlıdır.  Obrazların həyata baxışı, duyğuları, düşüncələri, hər birinin fərdi dünyası fərqli olduğundan onların dili ilə müəllifin dili fərqlənir. Xüsusilə də müəllifin obrazların düşüncələrini təsvir edərkən istifadə etdiyi spesifik priyom diqqəti cəlb edir. Obrazların düşüncələrinin təsviri zamanı inversiya daha qabarıq görünür, həm cümlələr, həm də fikirlər arasında rabitə itir, düşüncələrin əks olunduğu hissələr qırıq-qırıq fikirlərin xəlitəsindən ibarət olur. Bu hissələrdə bitmiş fikir mövcud deyil deyə, müəllif durğu işarələrindən istifadə etmir. “Köç” adlı hissədə Tuncalın beynindən keçən fikirləri bu cür ifadə olunub:

 

“...günah özümdədi adi insan olmağa çalışmaq lazımdı ipliyim üzülür insanlar özlərinə oxşayanları sevirlər eyləsən tutiyə təlim adilik içində itəndə oyundan qurtulursan teatrdan qurtulursan özünü kiməsə göstərməkdən qurtulursan özünü kiməsə göstərmirsənsə teatr yoxdur ama baxana başa salmaq olmur ki mənə baxma min dollara da saat olar camaatsa oyun axtarır saat-saat oyunu kimdə daha bahalıdır ilk öpüş adamı qaldırır eh mən nə bilim hara qorxursan yıxılmağa ama öpürsən qorxursan səni görərlər ama öpürsən utanırsan ama öpürsən gözəldi ilk öpüş adi insanlar ən xoşbəxt adamlardı pah o saatın qiyməti 25 min dollardı ki o saatı almırlar ki saatı öyrənsinlər alırlar ki öyünsünlər fərqlənsinlər alırlar ki göstərsinlər...”   

 

“Əbuhübb, Monamor” romanı bədii mətnə xas olan bütün keyfiyyətlərinə görə orijinaldır. Romanın ümumi kompozisiyasını, bədii metodunu, obrazların canlılığını, məzmunu çox bəyəndim. Müəllif əsərdə obrazları o dərəcədə diri və canlı yaradıb ki, romanı oxuduğum zaman onlar sanki gözümün önündə canlanırdı, bəzi obrazlar isə hətta mənə doğmalaşmışdı. Ümumilikdə, müəllif özünəməxsus bənzərsiz bədii tərzi ilə əsərdə mükəmməl performans yaradıb. Müəllifin fərqli, özünəməxsus üslubu özünü alliterasiyalara, frazeoloji vahidlərə, metaforalar, arxaizmlərlə büruzə verir. Xüsusilə də romanda alliterasiyaların zənginliyi,

 

Gözləyirdilər: sükut saatına girib, sükutla qrimlənib gözləyirdilər, gözləməyin axırını gözləyə-gözləyə gözləyirdilər. Toltı bəy göz-göz xırdalanıb çoxalmışdı və gözləyənlərin gözləri içində şəkillənib çapırdı.

 

müəyyən təsvirlərin ritmik, rep deklamasiyasına bənzər formada verilməsi

 

...ürəyi Saytubanın sinəsini döyürdü...

Qarabolun başını yağış döyürdü...

Gözətçilər mat-mat gözlərini döyürdü...

Təbilçilər yağış altında islana-islana davulları döyürdü...

Qarabolun başını yağış döyürdü...

 

 

...din gözün görmək azadlığına pərdə çəkir

duaların hamısı kölə duasıdır

duaların hamısı yalvarışdır

o adam ki yalvarır kölədir

insan azadlıqdan qorxur

çünki azadlıq məsuliyyətdir

məsuliyyətin isə cəzası var..

 

romanın dilini daha da poetikləşdirir.

 

Əsər bütövlükdə müəllifin intellektual potensialı ilə yanaşı istedadının kalibrinin də yüksək səviyyədə olduğundan xəbər verir. Müəllif romanda hər iki sujet xəttindəki obrazların bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi, süjetlərin inkişaf mərhələləri, xarakterlərin müxtəlif hadisələr zəminində açılması, mövzunun müxtəlif çalarda öz bədii həllini tapması baxımından həm struktur, həm də bədii həllin öhdəsindən məharətlə gəlib.  

 

Romanı oxuyub bitirdikdən sonra beynimdə bir sual yarandı: nə üçün bu cür əsər geniş kütlə arasında populyar deyil, əsər niyə kütləviləşməyib?

 

Bir müddətdən sonra düşündüm ki, əslində bu roman azlığın əsəri olaraq qalmalıdır. Bu əsər nadir faydalı qazıntı nümunəsi kimidir. O, keyfiyyətli məhsul axtaranlar tərəfindən axtarılmalı, kəşf edilib tapılmalıdır. “Əbuhübb. Monamor” romanı öz dəyərini populyarlaşmayacağı, kütləviləşməyəcəyi, azlığın romanı olacağı halda bu sayaq saxlayacaq.  

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5