Əgər hər şey yuxuysa

Mən çay deyiləm

o möhtəşəm mövcudiyyət.

Mən o səbrlilik mücəssəməsi

palıd ağacı deyiləm.

Mən o qırmızı quş da deyiləm

qısa həyatını bu qədər ürəkdolusu yaşayır

Mən hər şeyi bir-birinə bağlayıb saxlayan

bu palçıq, daş, qum da deyiləm.

Mən bütün bu mənalı şeylərin

heç biri deyiləm, yox. Hələ yox.

(Mary Oliver, “I am not the river”)

Mary Oliver öldü. 1935-ci ildə Ohio ştatının Maple Heights (Ağcaqayın Yüksəklikləri) adlanan kiçik bir qəsəbəsində (kəndində) doğulmuşdu. O kəndin təbiətinin Oliverə təsiri çox dərin olub. Oranı tərk edəndən sonra da qalan həyatının demək olar ki, hamısını Massachussets ştatının bapbalaca (iki min nəfərlik) Provincetown qəsəbəsində, yenə də təbiətlə iç-içə yaşamışdı. “Təbiətə sevgisi ona Pulitzer mükafatı qazandırmışdı”. 

Təxminən 15 il əvvəl onunla təşkil olunmuş bir poeziya görüşünə qatılmışdım. O vaxtlar mən tez-tez məşhur şairlərlə görüşə gedirdim. Santa Barbarada universitet kampusundakı 1500-2000 nəfərlik zal çox zaman yarıya qədər boş olurdu. Bəzi çox məşhur şairlər vardı ki, görüşlərinə hətta cəmisi 150-200 adam gəlirdi. Oliverlə görüşə çatdığımdasa  çaşmışdım. Zal ağzına qədər doluydu. Özümə güclə yer tapa bilmişdim. Yanımda oturan bir yaşlı xanımdan soruşanda “Los Angeles’dən gəlmişəm” demişdi.  Şeirlərindəki zahiri sadəlik onu bəlkə də geniş kütlələrçün daha populyar etmişdi (öləndə Hillary Clinton da “tweet” atıb, şeirindən parça veribmiş), amma ilk vaxtlar Oliverin şeirlərini oxuyub “axı burda nə var?” kimi reaksiyalar verdiyimi xatırlayıram. Sonralar daha çox tanıyıb-duyduqca daha dərindən bağlanmışdım şeirlərinə. Hətta deyə bilərəm ki, şeir anlayışımı çox kəskin dəyişən, gəlişdirən  3-5 şairdən biridir.  Şeirlərinin sayəsində duyğunun yeni qatını, dalğasını tapmışdım.

“Oliverin şeirlərində insan yoxdur, amma həm də bütün başqa şairlərin şeirlərindən daha çox insan var”. Bayquşdan, tısbağadan, lobyadan, düyüdən yazır... 2003-2005-ci illərdən xatırlayıram ki, Rəşid Behbudovu bəyənməyənlər olurdu, “insandan yox, lalələrdən oxuyur; amma bax Ahmet Kaya...”

 Onun “Vəhşi qazlar” adlı çox məşhur bir şeiri var. Heç tükümü tərpətmirdi uzun illər. Bir dəfə (Kaliforniyada) bir çöllüklə, dizdən yuxarı qalxan otların arasıyla piyada gedirdim. Günəşli, sakit bir gün idi. Ətrafda heç bir səs yoxdu. Tənhalıq, sükut... azca da qüssəli bir gün. Bir də baxdım ki, başımın üstündən qazlar keçir bir qatar. Xeyli də hündürdən. Mənim bərabərimə çatanda nədənsə çığırışdılar... “[özünü] nə qədər tənha sansan da... bax, təbiət səni çağırır...”  

  Oliverin şeir nəzəriyyəsi üzərinə yazdığı “A Handbook of Poetry” kitabı da oxuduğum, bəhrələndiyim (xeyli də təbliğ etdiyim) bir mənbə olub. Bir məqaləmdə yazmışdım: “Şeirlə nəsrin arasında fərq nədir? – Mary Oliver’ə görə nəsr odur ki, sətri yazıb doldurursan, şeirsə odur ki, sətirləri qırıb alt-alta düzürsən. Bu qədər bəsit və kobud bir tərif bəlkə də ən dəqiq tərifidir şeirin. Şeir, ən azi texniki cəhətdən, sətirləri qırmaq sənətidir!”

 Görüşdən sonra, adətimə uyğun olmasa da, yaxınlaşıb qısa söhbət etmişdim onunla, şeirlərini dilimizə tərcümə etmək istədiyimi demişdim. Dönüb gedəndə, əsl şair həssaslığıyla (bəlkə mənə yetərincə diqqət göstərmədiyini düşünüb də) arxadan “çox xoşuma gəlir sizin bu fikriniz, türkcəyə tərcümə olunmağı çox istərdim” səsləndi. Başını yüngül tərpətməsindən, üz ifadələrindən “bilirəm, şeiri sevirsən” oxudum. Nəmli gözlərindəki parıltını, xəfif təbəssümünü xatırlayacam həmişə.

Əgər filosof düz deyirsə ki

biz bütünlüklə

bütün ətrafımızla birlikdə

sadəcə yuxudan ibarətik

qoy lap çox uzun və parlaq bir yuxu olsun

ki, hər şey heç nədir

yalnız beynimizdə mövcuddur

ki, o ağaclar da, o qırmızı quş da

sadəcə beynimizdədir

çay da, dənizdəki fırtına da

hamısı, hamısı bir yuxudur

ki, sərt olan, yumşaq olan,

doğrudan da silkələnəsi

heç nə yoxdur

heç nə gərgin deyil, vəhşi deyil,

yuxulu deyil – Yeats’in o sarı saçlı

qızı kimi

əgər filosof düz deyirsə ki

bunlar hamısı bir yuxudur

onda sən də yuxusan

halbuki dünən gecə

və ondan əvvəlki gecə

və ondan əvvəlki bütün bu illəri

deyildin.

(Mary Oliver, “If the philosopher is right”)

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5