Herman Hessenin muncuq sarkazmı

 

Bizlərdən hər biri yalnız cəhd, sınama, impuls və durmadan haralarasa tələsən zərrəciklərik.

 

Qurtulmaq istəməyənin xilası

 

İnsan ruhu beyinçün Edem sayıla biləcək o misilsiz İşıqlar diyarında da rahat və sakit deyildi...

 

 

İdarəolunmaz

İyirminci əsrin tanınmış simalarından olan Herman Hesse Kalv adlı əyalət şəhərciyində (cənubi Almaniya) anadan olmuşdu.  Meşələrlə əhatə olunmuş şəhər çay kənarında yerləşirdi. Uşaqlıqdan patriarxal kənd atmosferində böyümüş Hessenin qəhrəmanları sivilizasiyanın nailiyyətlərini tanımamış, texniki tərəqqiyə tapınmağı özləri üçün artıq saymışlar. Sosial mədəniyyətə, ictimai əməyə, kollektivizmə, hər cür qrup birləşmələrinə nifrətin də burdan qaynaqlanması zənn olunur.

Hesse protestant missionerləri ailəsində tərbiyə almışdı. Moralist valideynlərin protestantlığın tövbə/indulgensiya şansı buraxmadığı, insanın kilsənin köməyi və vasitəçiliyi ilə günah yükündən azad olmadığı, onu əzən daxili sarsıntıları ilə başbabaş buraxıldığı bir mühitdə böyümüş övladının bütün əsərlərində protestant oğullarının bu konfessiya ilə konfliktindən söhbət açılır.

Hessenin çox mürəkkəb yeniyetməlik dövrü olub. Onun sayagəlməz qəribəliklərindən biri də olduğu yeri yandırmaq istəyi idi. İpə-sapa yatmayan divergent təbiətli Hesse məktəbdən-məktəbə adlamış, valideynləri, qonşular və müəllimlər üçün növbənöv problemlər törətmiş, evdən qaçmış və nəhayət, idarəolunmazlığı üzündən psixikasının sağlamlığını şübhə altına qoyub, ruhi-əsəb müalicəxanasına yerləşdirilmişdi. Əlacsız qalan biçarə valideynlər bəlkə şeytan əsarətində olan oğullarının cinlərini qovmaq üçün ekzorsistə müraciət etməli olmuşlar. Bunu əngəlləməkçün Hesse  intihar cəhdinə əl atmış və xoşbəxtlikdən məqsədinə nail olmamışdı.

Beləcə hələ uzun müddət davam edəcəkdi ki, möcüzə baş verir. Hessenin çılğın barışmaz ruhunun rahatlıq tapması evlərində olan  zəngin kitabxana sayəsində baş tutur. Kitablar onun təbibinə çevrilir.  Hesse kitabları oxumur, onları canına hopdururdu. Akademizmə,  məktəb fənnlərinə ikrah duyan oğlanda evdəki bu biliklər xəzinəsinə maraq hədsiz idi.

 

“Muncuq oyunu”

1919-cu ildən sonra uğurlu yazıçılıq fəaliyyətinə başlamış Hesse öz daxili təbəddülatları, çəkişmə və üzüntülərini qəhrəmanlarına transformə edir, sonra onları istənilən həyat səhnələrində yoxlayırdı. Onun bütün qəhrəmanları özünü axtaran insanlardı. Müəllifin ruhu bütün əsərlərinə hopmuşdu.  “Demian” romanı psevdonim altda nəşr olunsa da redaktor əlyazmanı oxuyan zaman demişdi: kitabın tək bir çatışmayan cəhəti Hessenin dəst-xətiinə oxşarlığıdır.

Hessenin romanları, yuxarıda qeyd edildiyi kimi həmişə ruhunun bioqrafiyası olub, qəlbinin şəklini çəkib onlarda müəllif. Onun əsərləri  xarici təsirlər deyil, daxili proseslərin dinamikasından bəhrələndiyi üçün ruhsal həyatın ensiklopediyası, psixoloji çoxçalarlıq antologiyası qismində taksonlanıb ədəbiyyatşünasların mərkəzəqaçan adlandırdığı roman tipinə aid edilir. Bu roman tipinin yaradıcıları sırasında Abelyar, Russo, Tolstoy  kimi nəhənglərin imzası var – introspektivliyin məxəzi.

Romantik Novalisin baxışlarının davamçısı olan Hessenin əsərlərində dəqiq sosial, coğrafi, tarixi faktlara uyarlılıq  meyli duyulmur, yalnız introversiya və özünütəhlildə təkmilləşmiş şüur halı göz önünə gətirilir. Hessenin bütün əsərləri psixoloji təbəddülatlara,  özünüaxtarıma,  ruhi devrimlərə, keçilməz sualtı cərəyanlara, dəruni qatların təhqiqinə həsr olunur. Bu pleyada sıralanmasında  “Muncuq oyunu”  müəllifin  psixologizm adına  toxuduğu xalıda  dürr danələridir.

1946-cı ildə Nobel mükafatı  yazıçıya təkrarolunmaz stil, humanizm ideyalarının tərənnümü və həmçinin  “Muncuq oyunu” üçün verilmişdi. Digər əsərləri ilə müqayisədə romanın əlahiddəliyi  onun həm mərkəzəqaçan,  həm mərkəzdənqaçan fabula tipinə uyuşmasıdır. Burada həm məkan canlandırılmasına, anturaj təsvirlərinə xeyli yer ayrılıb,  ətrafdakı həyat özəllikləri göz ardı edilməyib, həm də personajların mənəvi parametrləri, zehni yüksəliş, daxili dünyanın səngimək bilməyən səsi qabardılıb gözəl bir süjet akkompanementi şəklində nəşət edib.

U.Ekonun “Qızılgülün adı” əsərində yazılmamış kitabların qaramatına aid qeyd var. O qeydi burda da səsləndirmək olar. Zənnimcə bu kitab yazılmasaydı, onun kabusu ömür boyu Hessedən əl çəkməyəcəkdi. Əsər istənilən dövr, əsr, kəsim üçün aktual olduğundan yaranması mütləq idi.

Hessenin əsərlərinə avtobioqraflıq səciyyəsi ilə yanaşı digər realdan köçürmələr də xasdır. Məsələn, magistr Tomas fon der Travenın  prototipi Trave çayı yaxınlığında (Lübeke) doğulmuş Tomas Mann, İakov atanın prototipi – italyan İntibahının  tanınmış tarixçisi  Yakob Burkxardt idi.

Adı gedən əsər  bəzilərinin keçmişdən, bəzilərinin gələcəkdən gəldiyini dedikləri Kastaliya salnaməçisinin dilindən Hesse tərəfindən qələmə alınmışdı. Bu baxımdan tarixçinin gələcəkdən gəlməsi daha təsirli. Bir çox tədqiqatçılar əsərin vaqiətini gələcəyə aid  etməkdə  israrlıdırlar, Hesse gələcəyi belə görürmüş.

Roman-pritça  fəlsəfi olmaqla yanaşı çox dəyərli  bir psixokult  nümunəsidir. Zəka, bilik sahiblərinin  mürəkkəb daxili aləmi məharətlə açılmışdır. Cəmiyyətdə özünü itirmiş insan müəllifin demək olar bütün yaradıcılığında  obraz vakansiyalarını doldurmuş yetərincə dolğun  bir mövzudur.

Yunq təlimi ilə maraqlansa da  onun eqosentrizmindən  uzaq duran Hesse bu təlimdən introspeksiya – daxilə baxış, özünütəftişi əxz etmişdi.

 

Kütləvi zöhd  (Seçilmişlər diyarı və onun yaranma səbəbi)

Bilinmir keçmişdəmi, gələcəkdəmi ya çağımızdamı, hansısa dövlətdə öz daxili qüdsiyyət qanunları ilə yaşayan  Kastaliya  adlı Pedaqoji əyalət mövcuddur. Bir növ İtaliya Vatikanı kimi. Əyalətin adı Parnas dağının cənub yamacında yerləşən və Apollonun oğlunun şərəfinə Delf adlandırılan şəhərdəki buz sulu Kastaliya çeşməsindən götürülüb.

Kastaliya əhli ölkə əhalisindən tam fərqli yaşam tərzi sürüb başqa “məssəbə” qulluq edir. Adi məktəblərdən yığılıb Kastaliyanın elit tədris ocaqlarına yönləndirilmiş şagirdlər burada xüsusi nizam-intizama alışdırılır, yüksək musiqi təhsili alıb, bir çox elmlərə - riyaziyyat, fizika, kimya, ədəbiyyat, astronomiya, məntiq - yiyələnirdilər.

Bütün digər fundamental elm sahələrini qoynuna alan, sevə-sevə öyrənən və öyrədən Kastaliyada tarix predmetinə heç cür yer tapılmır. Məmləkət üləmaları və tələbələr yalnız İndi ilə, üfüqi kəsik – sinxroniya ilə maraqlanır, İndiyə qədərki yolu, vertikal kəsiyi, qatlarla dərinə enən diaxroniyanı öyrənən Tarix – Keçmişın  kağız daşıyıcılara gömülən səsi onların diqqətini çəkmir ki, çəkmir. Yalnız Papanın etimadını qazanmaqdan ötrü xüsusi tapşırıqla monastra göndərilən Knext diplomatik missiyası ilə bahəm ordakı monax, məşhur din alimi İakov atadan tarix dərsləri götürdükdən sonra  bu fənnin önəm səviyyəsinə obyektiv qiymət verə  bilmişdi.

Tarixlə bahəm dini təlimə də tabu tətbiq olunurdu. Nə tarix fənni tədris olunur, nə də din adına hər hansı bir iş aparılırdı.

Spesifik pedaqoji ovsunlu təlim prosesində yüksək nəticələr əldə etmiş şagirdlər vilayətdə saxlanılır, meditasiyanın sirrləri, müxtəlif pedaqoji metodikalarla tanış edilir, ierarxiya pillələri ilə yüksəlib ali mərtəbələrə çatır və Orden administrasiyasının sınanmış, etibarlı kadrlarına, magistrə çevrilirdilər. Bilik, savad, zehni qabiliyyət və beyin imkanları ilə fərqlənə  bilməyənlər isə yenidən öz valideynlərinə qaytarılırdılar. Pedaqoji Şura və Oyun Magistri tərəfindən idarə olunan əyalətdə heç bir pul sistemi işləmir, burda tədris alanların həyatı ölkənin başqa yerlərindəki həmyaşıdlarının yaşam tərzindən kəskin fərqlənirdi. Bura bir növ kişi monastrı sayıldığı üçün əks cinsin nümayəndələri ilə hər hansı əlaqə, əyləncəvi xarakterli asudə vaxt proqramları yolverilməz idi. Burda yalnız oxumaq, öz üzərində işləmək, çalışıb biliyini artırmaq olardı.  Kastaliya sakininin çata biləcəyi ən yüksək pillə Muncuq oyunu üzrə magistr zirvəsinə yüksəlmək idi.

Kastaliya səyyarəsinin əsrarı ürəklərə nüfuz edər, amma hər arzulayan çıxa bilməzdi ierarxiya pillələrini. Qalxan o tək vahidlər isə daha ağır, müşkül, vacib vəzifələr, müvəkkillik boyunduruğuna girər, sərbəstliyini tədricən itirib, məsuliyyət yükünü artırar, iltizam çərçivəsində hərəkətə vadar edilərdilər.

Kutsal və irfaninin monolit çapılmaz birliyi olan Kastaliya düşərgəsinin yaranma səbəblərini ona qədər aktual olmuş alabəzək, yeknəsək, dəlisov  “felyeton epoxası”  müəyyənləşdirmişdi. Məhz həmin nizamsız dövrlərdə  Muncuq oyunu Ordeninin təsisi ilə nəticələnən mənəvi azadlıq hərəkatı vüsət aldı. Ali dəyərlərin təntənəsini yaşadan, bütün eqoist, şəxsi mənafe  duyğularını yüksək ruhsallıq adına islah edən ölkə içində ölkə yaratmaq ehtiyacı əmələ gəldi. Felyeton dönəmi – kilsə və dövlət himayəsindən çıxmış kütlənin çatdığı azadlığı hara və necə xərcləyəcəyini bilmədiyi əyyam idi. Ağır yükə çevrilmiş azadlıqdan sui-istifadə başlamışdı. Psevdointelligensiya üçün triumfal cığır açılmışdı. Bu triumfatorlar  heçnələri  yüksək elm adına  insanlara sırıyırdılar. “Kütləvi” mədəniyyət  basıcı kütləviliyi ilə öz darısqallığını boğmaq əzmindəydi.

Felyeton dönəmində insanlar elm və incəsənətlə məşğul olmur, elm və incəsənət haqda boşboğazlıq edirdilər. Ziyalı kəsim maddiyyat naminə əyləncəli  xarakterli qrafomanlıq, sözgirliklə məşgul idi. Elmdə profanasiya,  ruhsal, zehinsal yaradıcılıqda  deqradasiya, sözün dəyərdən düşüb inflyasiyaya uğraması, ideya qısırlığı, düşünən beyinlərin anabiozu müşahidə olunurdu.

Hər cür mental dəyərləri, incəsənət və zövq atributikasını tapdayan felyeton dönəmi – burjua dünyasının dekadansı Kastaliya intellektuallar sığınacağının - heç kimsənin heç nədən sığortalanmadığı bulanıq sulu dəryada tühaf oazisin yaranmasına gətirmişdi. Bir növ Dekameron qaçınması kimi, amma əyləncələrə və yüngül ünsiyyətə yox, elmlərə və ucalıq mütləqiyyətinə.

Incəsənətə, elmlərə, irfani dəyərlərə, bilinc moduslarına düşmən kəsilmiş  burjua cəmiyyətinin laqeyd baxışlarından xilas etdiyi  yüksək mənəviyyatlı mədəni elitanı  Hesse Kastaliya divarları arasına almış, qəfəsdə də olsa onlara yaşam hüququ tanıtmışdı.

Əsərdə Kastaliya pedaqoji əyaləti  bütöv bir orqanizm kimi canlandırılır qarşımızda, harda ki, Tequlyarius - xəstə orqan,  Knext – beyin və iradədir. Beyin  yüksək differensasiya, qaydalar və  intizam əsasında bütöv strukturun işini göz önündə saxlaya bilir və uğurla idarə edir.

Bu əyalətdə həyatı tərk edənlər də  “sağlam ölüm”lə ölürlər – üzlərində sakit, xoşbəxt ifadə və təbəssüm cızaraq. Ölümün ali ruhsallığa yüksəlmişlərin sifətini əyməyə gücü çatmır. Burda ölüm  sprituallığın daha ötə fazasına keçiddir, ağrısız-filan.

 

Zəkalar oyunu

Kütləvi kültürün ictimai həyatında devalvasiyaya uğramış ruhsal dünyası dayanmadan tənəzzülə tabe olurdu. Elə bu zaman orda-burda ara-sıra daxili qanunlara, intizam və düzümə ehtiyac yaranmağa başladı. Və bu ehtiyacı ödəmə missiyasını daşıyan Oyun ərsəyə gəldi. Ezoterik Ordenin əsas məqsədi  Oyunun qaydalarına yiyələnmə prosesində  insanlarda alicənablıq, nəciblik, işgüzarlıq və fədakarlığın tərbiyə olunması, onların mənəvi inkişafının düzgün getməsinə  nəzarətdən ibarət idi.

Sarkazm əsərin adındadır. Hesse Kastaliya kimi eruditlər məkanının başlıca məşğuliyyətini hər hansı bir  yararlı fəaliyyət  sahəsində yox,  məhz oyunda görür – şüşə muncuq oyununda, yaşamın boş oyuqlarını doldurmaq üçün insan zəkasının süni uydurmasında.   Və bununla həyatın  bütövlükdə bir performans olduğuna işarət edir. Yəni bu referens sayəsində ikili ironiya sezilməkdədir,  felyeton dövrünün bekarçılığından xilas olunmuşlar özlərini oyuna xərcləyirlər.

Burada Oyun müqəddəs eyləm və konfessiya səviyyəsinə yüksəldilmişdi. Belə ki, dünyəvi mədəniyyət fenomenləri özünəməxsus esperantoya (beynəlxalq dil) çevrilirdi. Oyun ilk çağlarda mental variabelliyi, kombinasiya qurmaq bacarığını, yaddaşı yoxlamaq və gücləndirmək üçün zehni təmrin olub, musiqiçi tələbələr arasında xüsusi populyarlıq  qazanmışdı. İlk əvvəl muncuq oyununu musiqiçilər əxz etmişdilər. Millər not xəttlərini, müxtəlif rəng və formalı muncuqlar isə notlar səciyyəsini daşıyırdı. Muncuqları nazik millərə düzərək not yazılarının, həmçinin tabulaturanın oxşarı alınmışdı. Beləliklə musiqi iqtibaslarının muncuqların şüşə dili ilə verilməsi mümkün edilmişdi.

Musiqiçilərdən sonra riyaziyyatçılar da oyun aurasına qapılmış və estafeti astronom, bioloq,  filoloqlara ötürmüşdülər. Təxminən beşinci əsrdə qədim Yunanıstan, Roma və Çində tətbiq olunan hesab taxtası – abacus (çötkə) mexanikası məhz bu  prinsipə əsaslanır.  Bu, həndəsə, cəbr,  Aristotelin məntiq  bilgilərini vacib sayan xüsusi beyin intizamı idi. 

Daha sonra muncuq əyləncəsinin bütün elm sahələri tərəfindən öz substratlarına ilhaqı baş verdi. Klassik fiziologiya, məntiq, fizika və s.. Oyuna yiyələnən hər sahə onu müəyyən qədər özününküləşdirir, şərti formullar, abbreviaturalar dili, kombinasiya variabelliyi yaradırdı. Beləliklə,  müxtəlif elm sahələrini birləşdirən Oyunun xüsusi formul və işarələrdən ibarət tabulatura misallı ezoterik simvolik dili meydana gəlməyə başladı.

Yaradıcı xislət bu “əyləncəyə” vurğundur, çünki bu sərhədsizlik və dibsizlikdə  fantaziya istənilən enə, uzuna, hündürə vüsət ala bilir. Sırf sərt riyaziyyatdan qaçan  rəngkar özünü onun Oyunla sinergizmində, eklektik çalarlarda rahat tapa bilirdi.

Ümumiləşmədə Oyun - son dərəcə mürəkkəb konfiqurasiyalı, müxtəlif elm və incəsənət sahələri  sintezindən yaranmış metadil əsasında addımlar gedişidir. Dünya mədəniyyətinin obraz və ikonalarını bir araya gətirən Kastaliya Oyunu məxsusi psixoanaliz seansı olub, azadlığın hər cür şərti buxovlardan  azad olduğu yeganə kreativlik meydanıdır ki, burda iyrənc  “üçün” sözünü heç vaxt eşitməzsiniz. Kiminçünsə, nəyçünsə oynanılmır. Oyun zəkalar yarışması, bilik, bacarıq, təcrübə nümayişi də deyil, sadəcə tam asudəliyin həzz mənbəyidir, vəssalam.

 

Qul rəhbər

Baş qəhrəman  -  uşaqlıq dövründən izlədiyimiz, daim çalışqanlıq və bacarığı ilə  başqalarından seçilən, dönə-dönə əyalətin  digər şəhərlərinə və hətta  Benedikt  monastrına  Vatikanda Kastaliyaya qarşı tolerantlıq yaratmaqdan ötrü  onun etibar etdiyi insanla (İakov ata)  təcrübə mübadiləsi aparmaq amacıyla, dedlayn qoyulmayan limitsiz müddətə ezam olunmuş və  orta yaşlarında ruhi mükəmməlliyə çatıb, Orden rəhbərliyində məsul vəzifə tutmağa - əzəmliyə (Magistr) qədər yüksəlməyə müvəffəq olmuş Yozef Knextdir.

Knext – qul deməkdir. Məlum konteksdə oyunun qulu. Ali məqsədinə doğru irəlilədikcə  biz də onunla birgə  addımlayıb ruhi çevrilməsinin, mənəvi nəfisliyə yetməsinin şahidi oluruq.

Bağ qəhrəman seçilmişlərdən olduğu üçün quldur. Seçilmişlər daim xidmət etməlidir. Xidmət edib, öz şəxsləri ilə nümunə göstərməli, işığı ilə işıqlandırmalıdırlar. Ümumiyyətlə, Hesse üçün intelligent daim xidmətdə duran deməkdir.

Knext əsl rəhbər idi. Magistr seçildikdən sonra təşkilatçılıq bacarığından geniş istifadə etmiş, administrativ işdə yüksək səriştə nümayiş etdirərək təkcə Kastaliya və elitanı yox, tək-tək fərdləri, köhnə dostu, ziyalı erudit, lakin infantil, mizantrop, melanxolik Tequlyariusu da  diqqət xaricində buraxmamışdı. O, insanlardakı ən yaxşıya üz tutub, onu tərəf müqabili etməyi bacarırdı. Özündən əvvəlki metr və əyalət rəhbərlərinin memuar və əlyazmaları, stilistika tövsiyyələri ilə tanış olur, Oyuna dünya tarix və ədəbiyyatından müxtəlif elementlər  qatmaqla  onu daha maraqlı və əsrarəngiz edirdi.Knext üçün oyun müqəddəs bir şey idi. Onun məktubundan:

“Oyun kürə öz mərkəzini əhatə etdiyi kimi səni dövrələyir, barındırır və ondan hər şeyi yenəcəyin təsəvvürü ilə ayrılırsan. Kastaliya dünya içrə dünyadırsa, Oyun onun cövhəridir. Və ətrafın xaotik təsadüfiliyindən harmoniya və simmetriya əxz edib öz gözəgörünməz sərhədlərini cıza bilmişdi”.

Kastaliyaya sadəcə dinləyici qismində gəlmiş, özünü Orden ilə heç bir üzvi irtibatla bağlamayan, gələcəyini bu əyalət hasarları arasında görməyən, adi, yəni proqnozlaşdırılmaz  dünya adamı  Plinio Dezinyorinin Knextlə dostlaşması baş qəhrəmanda dünyanın bir tək onun sevimli Kastaliyasından ibarət olmadığı qənaətini yaratmaqla onu əyalətiçi və əyalətçölü mühitlərin fərqinəvarmağa sövq edir, görmə fokusunu genişləndirir, əyalətin daxili problemlərinə onun beş addımlığından deyil, çəkilib daha uzaqdan nəzər salmasına kömək edir və həm də ... vaxtsız ölümünə səbəb olur. Dezinyori bu mənada ona ürək qızdırmış, bel bağlamış, ümid bəsləmiş bu saf, kamil ruhlu xoşəməl adamın həm xilaskarı, həm də dolayısı qatili olur.

Maraqlı və qəribə orasıdır ki, Knextin ilk əvvəllər Əyalətin maraqlarının müdafiəçisi kimi çıxış etdiyi polemikada  rəqibi sayılacaq, sonra isə yaxınlaşma meyli duyduğu , özünü dış dünyanın  canişini elan edən ağıllı və praqmatik ovqatlı Dezinyori heç də baş qəhrəmana gəldiyi yerləri sehrli nağıllar aləmi qismində təqdim etmir, əksinə, bütün qondarmalarını ataraq, libasını sökərək, maskasını yırtaraq olduğu kimi, hətta bir az palçığa bulaşmış, eybəcər təqdim edir, reallığın hiperbolası qismində.. ki, qonağı burda onu gözləyəcək hər şeyə  hazır olsun. Amma heyhat!, Knext elə bu eybəcərliyə də vurulur, özü də vazkeçilməz passionarlıqla.

 

Fatal biryönlük

Kastaliya monumental biliklər arxivi olmaqla hər cür novatorluqdan məhrum idi. Burada yeni heç nə yaradılmır. Bu səhnədə yalnız köhnə motivlər  oynanılır, tənha dahilər – Tequlyariuslar  yetişirdi. Burada uzunmüddətli meditasiya seanslarından sonra  həyatın məhz bundan ibarət olduğunu düşünüb arxanı dünyaya çevirib oturmaq olardı.., o bayır dünyaya ki, sənin yeməyini-içməyini, paltarını hazır verir, mənəvi inkişafın üçün şərait yaradır. Savaşlar, müharibələr, siyasi oyunlar, böhran, aclıq, rəzalət, əxlaqsızlıq, pislik – bütün bunlar Kastaliya divarlarının o üzündə  baş verirdi, içəridə hər zaman sakitlik idi.

Hesse bu aristokratlar kastası üçün (yaradılışdan yox, daxili aristokratiyaya tapınmışlar) ürəkaçan proqnoz vermir. Onlar təcridilik səbəbindən ölümə məhkumdurlar. Mükəmməl qurumun öz varlığını hifz edib saxlamaq inkanından məhrum olduğu üçün yaşaması qeyri-mümkündür.

Müəllif intellektual elitanın, yaradıcı ziyalı kütləsinin cəmiyyətdən izoləsini görmək istəmit və əyaləti  “ideal kastaliyalı”  adından tənqid edir.  Knext  dövlətin gec-tez ziyalı köyünü “özünə rəva görə bilməyəcəyi lüks” elan edib, onun maliyyə təminatını dayandıracağını qeyd edirdi.

Baş qəhrəmanda  sakini və sonralar rəhbəri, istiqamətləndiricisi olduğu bu əsfəh imperiyasının, intellektuallar məmləkətinin məhvə sürükləndiyini sezdiyi andan onu xilas etmək, ali şəffaflıqdan çıxartmaq, quş baxışı hündürlüyündən endirmək, sakral gözəgörünməzliyindən həyata qaytarmaq cuşu  doğmuşdu.  Bunu vəzifə borcu kimi yox,  həm də yüksək missiyası kimi qəbul edirdi. Ölkə vətəndaşlarının pedaqoji əyalətin  həyatına, varlığına marağının  get-gedə sönməsi, onların illik oyun mərasimlərinə az qatılması, həmçinin də Kastaliya düşünərlərinin  ölkə taleyində  rolunun və iştirakının  öləziməsi, Əyalətin əvvəlki pedaqoji missiyası – dış dünyaya yüksək əxlaqlı repetitorlar  göndərilməsini  yadırğayıb get-gedə özünə qapılması   Knexti ağrıtmaya bilməzdi. O, üstlərinə yeriyən bu ölüm kabusunu  hələ tam görməsə də addım səslərini eşidirdi artıq. Kastaliya sərvəri əyalətə elm, ürfan, savad dalınca ölkədən göndərilən dinləyicilərin sayının ildən-ilə azalmasının, Oyunçular qəsəbəsində bütün işlərin  yalnız əsfəh əhli -  Valdsels repetitorları, müdərrislər arasında düzüb-qoşma məcburiyyətinin acısını yaşamamış deyildi. Ölkə alimlər vilayətinə marağını itirməkdə idi., bunun nə ilə sonuclanacağını  təxmin etmək çətin deyildi. Buna görə Knext  ümumi administrativ işlərdən,  mühazirələrdən, arxiv, iclaslar, işgüzar səfərlər,  mütaliə və meditasiyadan qalan vaxtını yetkin ziyalılara deyil,  aşağı siniflərə və yeniyetmələrə sərf etməyə çalışırdı, kim ki, hələ tam kristal kastaliyalı sayıla bilməzdi, kim ki, hələ ciyər dolusu  əfkar aləminin  havası ilə nəfəs alıb ətraf mühitdən tam təcrid olmağa və deməli sosial yoxsullaşıb mədəni apofeoza – ruhi ucalığa çatmağa macal tapmamışdı. Bu ümidverici təbəqə idi. Və Knext onlarla işləyib, bu təriqlə Kastaliya ilə gen dünya  arasında irtibat yaratmaq  ustəyirdi. Platonun dialoqu, Henrix İsaakın xor passajları ilə qidalanan qatı sakinlərin rigid beyni dışarının kolliziya, böhran və çaxnaşmalarını, səfalət və rəzalətini, ləzzət və şəhvətini yenəsi və qəbul edəsi deyildi. Bunlar beyin infeksiyasına dönüb məhv edərdi  mücadilə, mübarizə və ehtiyac tanımayan istixana adamlarını.

Bunlar Kastaliyanın sütunları, rüknü idi və onları başqa məcraya döndərmək özləriyçün didaktikləşdirdikləri məntiq, ziya klerikalizminə uyuşmayan dəyərləri qəbul etdirmək mümkün görünmürdü. Ümid balacalaraydı.

Çox əfsus, bütün bu dəyərli və lazımlı işlərə baxmayaraq Kastaliya üçün əvəzedilməz bir müqəddəsə çevrilmiş Knexti daha bir duyğu zəhərləyir, gecə-gündüz daxilini didib-dağıdır, rahatlıq vermirdi – azadlıq eşqi, qurtulmaq meyli... Və işləri, vəzifələri artdıqca bu hiss də durmadan boy atır, qabarır, bir tədbir tökməyə çağırırdı... Bir çox ali insani keyfiyyətlərin təcəlla tapdığı vicdanlı, işgüzar, enerjili Knext  Kastaliyadakı yarımşəffaf həyatı ilə qane ola bilmirdi..

Dezinyori – onu işıqlı dünyaya (ya bəlkə qaranlıq) aparacaq,  ona rəhnümalıq (bələdçilik) edəcək dost/düşməni ilə görüş də belə bir simvolik günəş/kölgə  cərgələnməsi  fonunda baş vermişdi. Əhvalında da eynən belə binarlıq  hiss olunurdu – dostuyla görüşün sevinci onun tanınmaz dəyişilməsindən duyduğu kədərə qoşulmuşdu. Bir vaxt Kastalıyada  dinləyici simasında  dərs almış Plinio Dezinyori evə döndükdən sonra iki dünyagörüş, iki müxtəlif baxış bucağı, antaqonizmlər arasında qalmış, dışarı dünyanı Kastaliyaya,  Kastaliyanı dışarı dünyaya  daşıya bilməmiş, hətta öz şəxsində də bu iki dünyanı  barışdırmaqda fiaskoya uğramış, bu sirayətsizlikdən ruh düşkünlüyünə qapılmış, fiziksəlliklə ruhsallığın bir arada birləşməyəcəyini dərk edincə susub oturmuşdu.

Və nəhayət, Knextə sanki müqəssirmiş kimi yağdırılan qəzəbli tirada:

“Siz pedant infantillər! Burda, bu yarımçıq, dəhşətlərdən, iğtişaşdan, kəsafətdən, günahlardan, şəhvətdən xali, aclıqdan, ailə-övlad qayğılarından, qadınlardan, sevilməkdən, atılmaqdan, əzablardan xəbərsiz illüzor dünyanızda xədim həyatı yaşamaqdasız. Nədən xəbəriniz var sizin?! Cinsi həyat eşqinizi  meditasiya cilovlayır, iqtisadiyyat, ədliyyə, siyasət kimi riskli və məsuliyyətli işlərdən uzaqsız, yalnız özünüzlə məşğulsunuz, dünyadan bixəbər, şən şaqraq, stabil, bohem əhvalında yeyib-yatıb kitab oxuyursunuz gün uzunu, musiqi dinləyirsiniz. Məişət qayğılarıyla uğraşmır, xırdalıqlara varmırsız. Dövlət tərəfindən müdafiə və tam təmin olunursunuz. Siz burda parazit həyat tərzi sürüb elmin dərinliklərinə baş vurub, hansısa məşhur poemada saitlərlə samitləri  sayıb onlarla kosmik proseslər arasında əlaqə var-yoxdunu aşkara çıxarıb muncuqlarla oynadığınız zaman insanlar orda, dünya çamurunda əsl həyatı dadır, qaraları, qadağaları, acıları, bəlaları ilə bahəm.., sizin burda rahat musiqi ifa etmənizçün  o orda qan-tər içində çabalayır.

Sizlər!, özündənrazı Kastaliya sakinləri!.. öz əyalətinizin fövqündə  nələr yaşandığını eyninizə belə almadan, öz minimal məsrəflərinizi belə ödəməyi düşünmədən, sizin burda firavan, qayğısız yaşamanız üçün əziyyət çəkən kütlədən, onun ehtiyac və tələblərindən  tam xəbərsiz asudə yaşayırsınız. Parazıtliyinizə rəgmən sizin üçün bu asudəliyi yaradan başqalarına yuxarıdan aşağı baxmağı da özünüzə ar bilmirsiz!”

(Burda T.Mannın  Adrian Leverkün obrazı ilə analogiya gözə dəyir. Ziyalı və intellektualın təcrid və özünəqapanmağa haqqı varmı? Hesse öz əsərini təkrarsızlığını yəqin etmiş T.Manna göndərəndə, o çox mütəəssir olub bu sözləri yazmışdı: “tək olmadığını öyrənmək çox sıxıcı...” Mann qəlbi eyni problemlərə açıq olan mənəvi qardaşını tapmışdı.)

Yuxarıdakılar Knextin dostunun dilindən səslənsə də, əslində sözlərə geyindirilmiş öz fikirləri idi, ona görə də hədəfə dəydi və onun fərariliyi, bidəti üçün ilk təkan verdi. Onunla sonrakı görüşlərində Kastaliya rəhbəri oturuşmuş sakit, rəvan həyat tərzinin altını üstünə çevirib qaranlığa, məchula sıçrayış qərarında daha da təsdiqlənir.

 

Fərarilik

Inam və şübhə əlbəyaxa yox, əl-ələdir, tənəffüs aktının vermə-alma polyusları kimi bir-birini şərtləndirmədə.

Uzun müddət daxilində qaçış planı bəsləyən Knext Orden Nizamnaməsini  diqqətlə oxuyub belə nəticəyə gəlir ki, getməsi heç də ona əvvəldə göründüyü kimi mümkünsüz iş deyilmiş.  Orden üzvünün onu tərk etmə hüququ var, sadəcə ona qədər belə bir hərəkət heç kəsin ağlına gəlməmişdi.

Nəhayət, qərar qəbul olunur. Kastaliyanın Muncuq oyunu mübhəm qədər oyunu ilə əvəzlənir. Amma birincidə yüksək səriştəliliyi ilə fərqlənən oyunçu ikincidə  oyun şərtlərini bilmədiyindən simar olur.

Məktub və ərizə hazırlanıb Adminisrtasiyaya təqdim olunur. Rəhbərliyin təlaşına səbəb olan, çoxlarının inanmadığı, bəzilərindəsə  hətta göz yaşları doğuran  bu sənədlərdə  getmə səbəbi kimi yuxarılarda qeyd edilən Əyalətın məhvə sürüklənməsi riski, mükəmməlliyin yüksək pilləsinə çatdığından hər hansı bir inkişafın, tərəqqinin mümkünsüzlüyü , ölkənin ona qarşı marağının soyuması, çağdaş səksəkəli narahat siyasi durumda  müharibə başlarsa ilk növbədə dövlətin büdcəyə baha başa gələn Kastaliyadan əl çəkəcəyi gümanı vurğulanmışdı.

Deməli, ölkənin intellektual ziyalı bazasını təşkil edən elitar təlim-tədris ocağını kövrək dayaqlar üstdə dayandığı üçün müdafiə yox, məhv etmək lazım gəlirdi...

Hər halda sərvərin məktub/ərizəsindən belə qənaət hasil olurdu və eyni qənaət yekdilliklə olmasa da əksər aparat üzvlərində doğmuş da təpgiyə tuş gəlmişdi. Bir qisim isə belə bir təhlükənin yerli-dibli olmadığını, “memento mori”nin daim göz önündə saxlanılması gərəksə də bütün Ordenə, özü də belə məsul şəxs, Kastaliya yetirməsi tərəfindən ölüm hökmü çıxarılmasının absurdluğunu qeyd etmiş, bunu panika, məktub sahibinin əsassız uydurması saymış, yorğunluqla əlaqələndirmiş, hətta ona uzunmüddətli məzuniyyət  təklif etmişdi. Bu, görünməmiş bir addım idi və rəhbərliyin Knextin şəxsinə böyük ehtiram və rəğbətindən irəli gəlirdi. İstənilən halda sərvər razı olmamış, bütün qalmaq təkliflərini, güzəştləri rədd etmişdi.

Azadlıq yanğısı güclü idi...

Bir də Yozef Knextin hələ burada tələbəlik dönəmində yazdığı bir  “sərhədləri aşmaq”  şeri var idi... deviant məfkurəsi... hansı ki, illər sonra birdən yadına düşüb, gecələr yuxusunu ərşə çəkmışdı...

Bir də “hər başlanğıcda tilsim gizlənib”  kimi bir dünyaduyumu var idi, hansı ki,  o şerdə misralanıb təcəlla bulmuşdu. Başlanğıc qurtardıqda  tilsim də bitirdi. Və bu sonayetimə protest  gözlənilən idi.

Bir də ... uzaqlardan uzaqlara, üfüqlərdən üfüqlərə uçuş,  ucalma, yüksəlmə, yüyürmə çağırışı vardı...

Bir də .... “Pillələr” adlı bir həyat prinsipi vardı (ama hara) ...

“Nə olursa olsun! Heç nə üçün təəssüflənməməli!” düşüncəsi ilə nafiləlik uçurumana atılan Knexti əsl kastaliyalı saymaq olarmı? Rigid, birtərəfli Kastaliya tərbiyəsinə nə dərəcədə cavab verir bunca idarəolunmaz  xislət çarpazları? Knext Kastaliyaya mənsub deyildi, müzəffəriyyət çələngini uğurla daşımasına rəğmən!  O sərt üsuli-idarə onu heç zaman özününküləşdirə bilməmişdi. Yüksək ranq sahibi, Əyalət fəxri elə adi dünya adamı olaraq da qalmışdı.  Psixologiyasını  saran dəyişiklik mənəvi evrimə daim açıq qəlbinə nüfuz edə bilməmişdi.

Yeni dünyada iş tapmaqla bağlı dostu Dezinyoriyə müraciəti:

“Ali tədris ocağı istəmirəm, məni yenidən kanonizə olunmuş mexaniki aparata qovacaq. Mənə yaradıcı iş lazımdır. Tərbiyəçi peşəsi. Bir ya bir neçə şagirdim olsa bəsimdir. Quvernantlıq da uyarlıdır.”

.... Kastaliya Magistrindən azyaşlı uşaqların tərbiyəçisinə... bu artıq başaşağı çevrilmiş ierarxiya nərdivanıdır.

Bilinc ikonasının, bu yüksək rütbəli, həyatın keşməkeşindən ayaqyalın keçən, dağın döşündən zirvəsinə addım-addım irəliləmiş saf, duyğusal zəka sahibini, Kastaliya şahzadəsini belə bir addımı atmağa vadar edən doğrudanmı daxilindəki azadlıq təşnəsi idi? Yəni onu yatırtmağa  “su”  tapılmadımı? Knext mütləqmi boğulmalı idi soyuq dağ gölündə? Boğulmalıydı ki, susuzluğu yata?.. Doğrudanmı zirvədən yol ancaq aşağıyadır?  Doğrudanmı müəyyən həddə çatan sistem özünü məhv etmə mexanizmini qoşub öz əleyhinə çevrilməlidir? Hər halda bu çür sonluq güman ki, müəllifin naçarlıqdan əl atdığı  fənd kimi düşünülməyib.

Knextin son dərəcə dolğun həyat yolunda iki əsas meyl vizuallaşır. Bunlar onun həyatının İn-Yan tərəfləridir. Onlardan biri – qorumaq, artıqmaq, sədaqətlə xidmət etməl, ierarxiyaya və onun implisit kanonlarına  boyun əymək, irfani-mütəməddin səciyyələrini şəxsində əks etdirmək;  digəri isə oyanmaq, ayılmaq, baş qaldırmaq, asi olub paralel olum müstəvisini də kəşf etmək. Bu, bir daxildə iki canatım meyli - iki dünya proyeksiyası idi. Burda yığım və saxlayış, orda unudum və azadlıq. İkinci paralleldə onu iflas gözləyirdi.

 

Yad məkanın əhvalpürşanlığı

Üləmalar köyündəki nəşvünümadan sonra dağ  gölünün buz  sularına qərq olub ölümünü tapmaq..., elə ilk addımlarda, hal-əhvaldan sonra..

Kastaliya qısqacları ilə tutub buraxmadı öz övladını, nə də dağlar qəbul etdi.

Ata-anasının əziz-xələfi olan şıltaq, ərköyün yeniyetmənin, öz şagirdinin axmaq bir təklifinə ləbbeyk deyib onun ardınca buz kimi soyuq gölə cumdu. Yenicə qədəm basdığı dağlıq zona təbiətinə hələ uyğunlaşma fürsəti bulmadığından səhər erkən qan təzyiqinin qalxmasına və gecə həyəcandan gözünə yuxu getməməsi üzündən vəziyyətinin qeyri-normal sayılmasına rəğmən. 50 yaşlı zəka sahibinin, Kastaliya pələnginin ehtiyatsız hərəkəti və ucuz mənasız ölümü... Əslində onun ölümü səhər çağı göl sahilində yox,  Əyalətdən getməyə qərar verdiyi andan başlamışdı, göldə başa çatdı sadəcə. Kastaliyanın təkfiri qənaətini ortaya qoyurkən məhvinə fərman imzalamışdı zatən.

“- İlahi, belə çıxır, onun ölümündə mənəm müqəssir?..

Artıq qarşısında ərköyünlük edəsi birinin olmadığını anlayan yeniyetmə şıltaq ədalarını yerə qoyub düşündü, qüssəyə bənzər bir şey bürüdü balaca qəlbini. Az müddətə isinişməyə macal tapdığı bu saf, böyük, xeyirxah adamın mənasız və vaxtsız  ölümündə təqsirini anladıqca tir-tir əsir, daxilinə günahını dərk etmənin bütün gələcək həyatını dəyişdirmək gücündə olması hissi dolurdu.”

Yəni Knext öz anı ölümü ilə də pedaqoji missiyasını yerinə yetirmiş sayılır, sadəcə bəlkə də bir neçə ilə aparacağı tərbiyə prosesi sayılacaq dəqiqələrdə baş tutur.

Fəhm və iradə, insan böyüklüyü, qəlb genişliyi, istənilən anda özündən dəfələrlə kiçiyin səviyyəsinə enmə sərbəstliyi ilə yanaşı həm də səfehcəsinə  tovlanmaya imkan verməmək üçün bir özünəsayqı  ehiva etməli idi, zənnimcə.

(Yazıya emosiyalarımı qatmaq soblaznından nə qədər uzaq durmağa çalışsam da bəzi məqamlarda bu mənə az müyəssər oldu..)

 

Niyə?

Baş qəhrəmanın həyatının yad dünyanın basdağına tuş gəlib belə fəci sonluqla bitməsi nəyə işarədir?

Hesse bununla nə demək istəmişdi? Nə cür yorumlamalı?

İzolə olunmuşlara geniş dünyada yaşam hüququ  tanıtmağın mənasızlığımı vurğulanır? Hər kəsin öz stixiyasında yararlı olduğunu göstərməkdimi məqsəd? Baş qəhrəmanın adi yaşam arealında uğursuzluğunu hər hansı bir situasiyada uğrayacağı fiasko ilə sərgiləmək caiz deyildimi? Niyə özünü sınama imkanı tanıdılmadan aradan çıxarıldı?

Burda da ironiya var (muncuq ironiyasından sonra sayca ikinci). Kastaliyanın adı çeşmədən götürülüb. Və o “Su”dan qaçsa da yenə də suya gömüldü.

Əsər bir növ “yad sularda” boğulmama üçün tövsiyyə sayıla bilərmi? İnsanın maksimum fayda və xeyir gətirə biləcəyi yerdə qalmağa borclu olduğunumu deyir müəllif? Beytinlik hər zamanmı alqışlanılasıdı? Yorulma, usanma, darıxma, xəyal qırıqlığına iftadəlik  olan nə varsa hər şeyi qırıb qaçmaq üçün kifayət əsasmı? Qoyub gedilənlər insanın arxasınca gəlməzmi, yaxasından yapışıb ayağından çəkməzmi? “Sıxır, çıxarım atım” deyib magistr mantiyasını soyunan qəhrəman onunla bahəm qanadlarını da (konteksdə üzgəclərini) itirmədimi? Kitab, demək olar, həm də psixoloji dolğunluğun dalğınlığa keçmə məqamından bəhs edir.

 

Həyat hekayələri

Əsər Knextin vaxtilə yazmış olduğu üç hekayə ilə bitir. Hər üç hekayənin qəhrəmanının adı qul mənasını verir. Hər üç hekayədə qulun  öz stixiyasında qalıb-qalmaması, xidmət edib-etməməsi məsələsi qoyulub. Yazılar özünü qurban vermək, qulluğa davam və iki yol ayrıcında qalırkən yenə də öz “Kastalıyasına” qayıtma üzrə müxtəlif finallarla başa çatır. Amma heç bir hekayədə yeniyə qucaq açmaq, naməlum yamaclara atılmaq, məchul zirvələrə dırmanmaq ehtirası yox...

 

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5

Tweet