Orta yol

Keçənlərdə “Gündəlik Teleqraf” qəzetində Dilqəm Əhməd bəyin “Göydən Yerə” kitabı haqqında dəyərləndirmə yazısı dərc olundu. Fərqli bir tənqid anlayışı ilə yazılmış bu yazı, bir çox mübahisələrdə “orta yol” prinsipinin faydalı olacağını düşündürür. Biz binar ziddiyətlərlə düşünməyə vərdiş etdiyimizdən, bir tərəfli olaraq “pis” vəya “yaxşı”, “ağ” vəya “qara” kimi zidd kateqoriyalarla düşünməyə meyilliyik. Bu gedişlə, eyni mübahisə mövzuları heç bir uzlaşmaya, sintezə gətirmədən illər sonra belə aktual olacaq. Düşünmənin ilk mərhələsində binar ziddiyətlər faydalı olsa da, inkişaf üçün bu tərz düşüncə metodu tərk edilməlidir, binar düşüncənin əsasən təbii cəmiyyətlərdə və əyalətlərdə geniş yayıldığını görmək çətin deyil. Modern təfəkkür uzlaşmaya verilən əhəmiyyətlə başlayır.

Tənqid
Ənənəvi anlayışa görə, tənqid ya tam müsbət, ya da tam mənfi yüklü dəyərləndirmədən ibarət olmalıdır. Ola bilsin ki bu anlayış, Sovet dövrünün tənqid anlayışından təsirlənib. Ancaq o dövrdə meyar sayılan mətnlərin “sosial realizm” prinsiplərinə uyğunluğu və ya uyğunsuzluğu bizdə “kruq” meyarı ilə əvəz olunub. Bir yazı, yazarının çevresi tərəfindən yüksək, qarşı tərəfdən isə dəyərsiz olaraq qiymətləndirilir, yaxud görməzdən gəlinir. Nəticədə xeyli “çevrələr” var və hər çevrənin öz yazarları mövcuddur, çevrə mənsubiyyətindən başqa meyar yoxdur.
Yeni bir yazı ortaya qoymuş müəllif çevrəsi tərəfindən az qala dahi kimi dəyərləndirilir-başı gicəllənən müəllif öz üzərində işləmədən, sadəcə periodik tərif dalğası ilə performansını qoruya biləcəyini düşünür. Qarşı tərəf isə onu yerdən yerə vurur, bir daha yazmaması üçün onu həvəsdən salmağa çalışır.
Əsl tənqid, yeni yazarın sınaq dövründə olduğunu qəbul etməklə müəyyən konstruktiv təkliflərlə onun bir müddət özünü formalaşdırmasına kömək etməlidir.
Tənqid tamamlayıcı olmalı, təqdir etməli və daha geniş kontekstə yerləştirməlidir. Ümümilikdə ənənəvi cəmiyyət olduğumuzdan, hər yenilik və fərqlilik fürsət olaraq deyil, oturuşmuş nizama təhdid olaraq qəbul edilir. Çünkü biz “dinamik” deyil, “statik” tarixi seçirik.
Dinin tənqidi
Din insan təfəkküründə bir mərhələdir, dini düşünmə dünyəvi düşünmədən fərqlidir. Dini və ideoloji toplumlar dünyəvi toplumlardan fərqli inkişaf səviyyəsindədirlər. Din fərdi ehtiyacdır, sosial problemlərin həllər paketi deyil. Dini tənqid etməyə normal yanaşmaq lazımdır, ancaq əlbəttə təhqir heç bir münasibətdə olduğu kimi burada da yolverilməzdir.
Dinlərdə inanmayanlar da yaradılış planına daxil edilir və onlar haqqında müxtəlif aşağılayıcı ifadələr işlədilir. Dinin tənqidində əsas məqsəd onun sərhədlərini müəyyən etməkdir. Elm, təhsil və idarəetmədən kənarda saxlanılmasıdır. Bu gün dini tənqid edənlərlə müqayisədə din təbliğatçıları qat qat çoxdurlar. Dindarlar üç-beç tənqidçini tənqid edəcəklərinə, İslamın modernləşməsi, radikallıqdan qurtulması və xarici güclərin əlində alət olmaması üçün çalışmalıdırlar. Tirajlı qəzetlər, saytlar, yazarlar hər fürsətdə dini təbliğ edirlər. Demək olar ki professional səviyyədə modernizmdən, dünyəvilikdən danışan yoxdur. Nəticədə 21-ci əsrdə ölkəmizdə orta əsrlərdən qalma məzhəb davasının ilk siqnallarını görürük.
Dindarlar tənqidə dözümlü olmalı, din tənqidçiləri təhqirə yol verməməlidirlər. Dinlə inkişaf etmiş cəmiyyət yoxdur, eləcə də elmsiz inkişaf etmiş cəmiyyət yoxdur. Dindar olmaq üçün xaricdəki mollalara bağlı qalmaq, onlara kor koranə etiqad etmək doğru deyil. Dindarlar öz mətinlərini anlayacaqları dildə oxumalı və anlamaq üçün vasitəçi axtarmamalıdırlar.
Əgər qarşılıqlı müzakirə olmasa “kölgə döyüşü” ancaq daha radikal ziddiyətlər yaradacaq. Dindarlar bir problem olduğunu qəbul etməsələr, zamandan geridə qalmağa davam edəcəklər. Din tənqidçiləri sadəcə dini tənqid etməli deyillər, dindən “azad ediləcək” sahələr üçün modern həlləri göstərməlidirlər. Paradoksal olaraq SSRİ-nin səhv qurulmuş din tənqidi-qarşılarında onlara cavab verəcək kimsələr olmadığı üçün-bəlkə də unudulacaq dini şüurlarda yaşatdı. SSRİ dağıldıqdan sonra insanlar “SSRİ-nin bəyənmədiyi hər şey yaxşıdır” prinsipi ilə dinə sarıldılar. Təyinatsız, düzgün hesablanmamış tənqid dinin güclənməsinə kömək edər. Fərdlərin inancı yox, sistemli din tənqid olunmalıdır. İnanmaq ehtiyacdır və bütün inanclar şübhəyə açıqdırlar. Cəmiyyət halında, fərqliliklər yaradan din işin içinə daxil edilmədən, minimum “ortaq məxrəc”-vətəndaşlıq bağı əsas götürülməlidir. İnsanın seçim ediləcək yaşa gələnə qədər isə ona müəyyən obyektiv bilgilər çoxluğu verilməlidir. Hər tərəfli baxa bildikdən və az-çox obyektiv meyarlara sahib olduqdan sonra istənilən insan istədiyi dini seçə bilər. Bu konteksdə, doğru seçim üçün maddi şirnikləndirməyə, təbliğat məqsədli yalanlara, seçim edə biləcək yaşda olmayanlara yönəlik təbliğata mümkün qədər qarşı çıxılmalıdır.

“Füyuzatçılar” və “Molla Nəsrəddinçilər”
Dilqəm bəy “Füyuzatçılar” və “Molla Nəsrəddinçilər”-in metodlarını müqayisə edir və üstünlüyü birincilərə verir. İkincilər dini karikatürizə edir, ənənələri ələ salırdılarsa birincilər modernizmin prinsiplərini təbliğ etmək üçün çalışırdılar. Müəllifin qeyd etdiyinə görə, “Molla Nəsrəddin” ənənəsi qalsa da, “Füyuzatçıların” fəaliyyəti qısa ömürlü oldu. Bu iki metod əslində bir birinə zidd deyil, bir birlərini tamamlayıcıdır.
Əgər karikatürizə etmək olmasa, problemləri anlatmaq çətin olar. Karikatura normal sayılanla araya məsafə qoyur, doğru bilinəni əyri göstərir, “normal”-ın “anormal” oluğunu aşkar edir. İnsan içində yaşadığı sistemin əyriliklərini tam görə bilməz, mütləq araya məsafə qoymalıdır. Özünün də içində olduğu cəmiyyətə fərqli baxa bilməli, ona yarı yarıya “yadlaşmalıdır”.
Bir millət böyüyüb başqasının sərhədlərinə dayandıqda, həyatında özünə yer etdikdə istər istəməz “onlar” və “biz” müqayisəsi başlayır. Modernizmin nəticəsi olaraq milliləşmə əsasən bu şəkildə, Qərbdən dalğa dalğa yayılır. İnsanlar bu durumda üç tərz reaksiya verirlər:

-Mühavizəkarlar geri dönməyə çağırış edirlər, onlar zəifləməni orijinallıqdan, saf mədəniyyətdən uzaq düşməkdə görür,mümkün olduğunca geriyə qayıtmağa çağırırlar. Ancaq dünya dəyişir, bir yerdə çox, digərində az da olsa inkişaf edir. Geriyə getdikcə problemlər daha da həll olunmaz olur, işlər daha da pisləşir və onlar, işlərin pisləşməsini səbəb göstərərək daha yüksək səslə keçmişə qayıdış çağrışları edirlər. Bu qapalı dövrənin mühavizəkarların mənfəətindən başqa heç nəyə faydası olmur. Geridə qalmış ölkələr başqalarının nağıllarına daha asan inanırlar.

-İkinci qrup, işğalçıların mədəniyyətini qəbul edən, onların dilində danışan opportunistlər və karyeristlərdir. Bunlar öz xalqlarından utanırlar və “üstün” mədəniyyəti qəbul etməklə özlərini daha üst sosial təbəqə hiss edirlər, mənsub olduqları kökdən “qurtulduqlarını” düşünürlər. Xalqla gəlmələr arasında qalır, nə onlardan nə bunlardan olurlar. Kompleksli və ölkəsinin problemlərinə yad bir sosial qrup yaranır. Fiziki olaraq ölkədə yaşasalar da fikri olaraq başqa mədəni sferadadırlar. İngiltərə gömrüyündə işləyən hind əsilli məmurlar, Hindistandan İngiltərəyə köç edən hindlilərə onlardan üstün olduqlarını göstərmək üçün problemlər çıxarması tam yadlaşmanın fəsadlarını göstərir. Əgər yanaşma bəyənməmə əsasında qurulursa, insan özünə yaxın olana daha çox nifrət edir.

-Üçüncü qrup özünü xalqdan sayan, ona qarşı məsuliyyət hiss edən, ancaq onun mövcud durumundan razı olmağı doğru saymayanlardır. Xalqı tərifləmək onun başının altına yastıq qoymaqdır, ancaq onu inkişafa razı salmaq üçünsə mövcud vəziyyətinin problemli olduğunu anlatmaq lazım gəlir. Burada iki qrup da əlbir işləməlidir, bir qrup satira, publisistika və karikatura ilə vəziyyətin çirkinliyini göstərməli, digər qrup modernliyə təşviq etməlidir. Sabir və Cəlil birinci qrupda idi, Üzeyir ikinci. Üzeyir bəyin əsərlərində sadəcə tənqid deyil, pozitiv nümunədə var. Burada gənclik qocalığa qalib gəlir, ilk dəfə xorla mahnı oxunur.
Bu gün Azərbaycan fikir aləmində füyuzatçıların metodunu tətbiq edənlər azlıqdadır, tanınmış yazar və alimlərimiz, Tv-lər və qəzetlər, hər kəs dinin yayılmasına öz payını vermək istəyir. Modernizmi təbliğ edən, problemlərə humanitar elmlərin baxışından baxanlar yox dərəcəsindədirlər. Ənənəvi cəmiyyət olduğumuz üçün əsas bilgi qaynağımız, avtoritetlərdən gələn doqmalardır. Status bilgidən əhəmiyyətlidir, statusu olan birinin bilgisi nadir hallarda təftiş edilir.
Doqmatik düşüncə zamanın üstündə olduğunu iddia edir. Ancaq təkamül-canlı və cansız dünyanın, təfəkkürün zamanla dəyişməsi-reallıqdır. Doqmatik düşüncənin modern təfəkkürü ələ salmasına imkan verməmək, əksinə onun dinamik tarixdə aşılması lazım olan bir mərhələ olduğunu göstərmək lazımdır. Hansı problemi prioritet olaraq seçmək həm də camaat və cəmiyyət arasında seçimi müəyyən edir.

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5