Çingiz Sultansoy

Yağış-külək sevənlər

"Abşeron. A true Story" silsiləsindən

Azərbaycan dilində bir sıra azərbaycanlılardan daha yaxşı danışan və yazan jurnalist həmkarım və dostum Tanya Krüçkinanın divarında yağışlı havaları sevib-sevməməkdən söhbət düşmüşdü. Mövzu məni elə tutdu ki, böyük şərh yazdım, amma ürəyim boşalmadı, yuxarıda gördüyünüz ön dörd ilin şəklini də tapdım, ona baxa-baxa şərhə xeyli xatirə və düşüncələrimi də qatdım. Mən sevənlərdənəm, uşaqlıqdan. Özüm də bilmirəm niyə? Bəlkə payızda dünyaya gəlmişəm, ona görə? Bəlkə yağışlı-küləkli hava dəniz kənarında daha çox olduğu üçün ruhuma yaxındır? Yağışlı və küləkli havada gəzməyi də xoşlayıram – nə qədər çox soyuq və küləkli olur olsun.  

Dekadans və simvolizmin banilərindən biri, bütün dünya poeziyasına təsir edən Şarl Bodlerin hələ gəncliyimdə, rus dilinə tərcümədə oxuduğum “Splin” adlı həmişə yağış yağan məmləkətin kralı haqqında bir şeri var, elə birinci misrası hələ cavanlıqdan məni ovsunlamışdı:

Je suis comme le roi d'un pays pluvieux,

Riche, mais impuissant, jeune et pourtant très vieux... 

Həmişə yağışlı ölkənin qaşqabaq kralı,

Qüdrətli, həm aciz, həm gənc, həm xəzəl kimi. 

Nə ov, nə xalqın fəryadı xoş etməz halın,

Açmaz kefini nə yaltaq şair, nə çılpaq gözəl…

Qırx il öncə komsomolun Mərkəzi Komitəsinin yanındakı yaradıcı gənclərin “Ədəbi birliyi”ndən tanıdığım  Zülfüqar Şahsevənlinin ürəyimə yatan, özü olmasa da, təəssüratı yadımda qalan "Yağışlı gecələr yazmağım gəlir" şeiri var, ayrı-ayrı misraları yadımdadır, hayıf ki o şeiri tapa bilmədim, bir-iki bəndini bura yazım. Hardasan, neynirsəın, necə yaşayırsan, ay Zülfüqar?..

Yuxarıda gördüyünüz bu şəkil 2010-cü ilin dekabrında Nardaranda, Ləhic bağları tərəfdə bazar günü, sahilboyu gəzinti zamanı, o vaxtlar Araz Ağalarova məxsus olduğu deyilən beton yaxt-qayıq körpüsündə çəkilib. O günü hava günəşli, amma soyuq idi, yağış yağmırdı, külək də elə bərk deyildi, iki gün əvvəl dənizi dalğalandırıb bazar gününə zəifləmişdi, hərəkətdə olduğumuz üçün sazağı duymurduq. Sağ tərəfdə uzaqda görünən Nardaranın sahilə yaxın ən hündür qayalıqlarıdır, Nardaran mayakı orada yerləşir, indi yaxşı tanınan "Sea Breez" də orada sahildədır.  Şəkil çəkilən vaxtdan da yeddi-səkkiz, bəlkə on il əvvəl Binə bazarında aldığım Türkiyə istehsalı meşin gödəkcə 2005-ci ilin məlum 26 noyabr mitinqinin sonunda, çevik polis alayı mitinqi dağıdanda, iştirkçılara it qısqırdanda, dubinka ilə döyəndə çiynindən, belindən partlamışdı. O günün sərgüzəştlərini isti-isti  “Реальный Азербайджан” qəzetində bir səhifəlik reportajda təsvir etmişəm, noutbukda yığanda barmaqlarımın ağrısı indi də yadımdadır. Mitinq gününün sabahısı kürəyim, çiyinlərim, əl-qolum, barmaqlarım otuz bir yerdən göynəyirdi, zərbəsi daha bərk olan üç yeri bir həftə sonra da sızıldadı. Başımı qoruya bilmişdim Şahvələd Çobanoğlunun məsləhətiylə, yalnız bircə zərbə dəymişdi, yıxılıb ayağa qalxan anda. Mitinq öncəsi Şah dedi ki, başını qoru, dubinka zərbəsi yumşaqdır, yüngül görünür deyə çox adam önəm vermir, amma sonradan başın gicəllənəndə, ürəyin bulananda məlum olur ki beynin silkələnib... Gödəkcəni təmir elətdirdim, amma daha şəhərdə geyməli deyildi, bağa gətirib bir küncə atdım, ancaq qışda işləməyə gələndən-gələnə əynimə keçirirdim.  

Beş-altı, bəzən on kilometrlik gəzintiləri çoxdan, təxminən on beş-on altı yaşımdan, 1960-cı illərin ikinci yarısından xoşlayıram, amma o vaxt hərdənbir, az-az gəzidin. 2003-cü ilə qədər, ata evini satmamışdan bulvarda, 2004-dən, Yasamala köcəndən sonra Şərifzadə küçəsində, ya ondan da yuxarı "samostroyka” evlərin, kasıb məhəllələrin küçələrində, çox vaxt Hikmət Hacı-zadə, Rasim Qaraca, İsaxan Aşurov, Rauf Nəsirov, Elşən Həsənov və başqa dostlarla, onlar olmayanda tək. Bu  məhəllələrin əyri-üyrü, kələ-kötür küçələrində xoşagəlməz iylələ yanaşı açıq pəncərələrdən ya nəfəsliklərdən bəzən bozbaş, dolma, qızartma kartof iyi kimi qoxular yayılırdı. Sonradan Rasimin "Alatoran" jurnalında oxuduğum " Kartof qızartması haqda şeir”ində  o vaxtacan  tanımadığım gənc və istedadlı müəllif Nərmin Kamalın müşahidələrinin dərinliyi, ifadəsinin bədiiliyini gördüm, tanıdım...

bir gecə qəfildən

hər hansı səbəbdən

evindən küçəyə qovulmuş

ya da həmişə küçələrin səfil sakini olmuş insanı

veyil-veyil gəzdiyi qəsəbə həyətlərində

ən çox 

nə dərd, nə kədər, nə qəm,

nə uğursuz keçmiş, nə ümidsiz gələcək,

nə həyatın ədalətsiz mənzərəsi,

nə zeytun budaqlarının yellənməsi,

nə yorğunluq, nə şaxta, nə buzlayan ayaq barmaqları,

nə də bu kimi şeylər deyil,

qapılardan küçəyə yayılan kartof qızartmasının qoxusu incidər ən çox…

...kartof qızartması tək kartof qızartması deyil ki,

daha gözəl yaşamağın qoxusudu...

Yağışlı-çiskinli  havada uzun piyada gəzintiyə Nardaranda, şəhər kənarında çıxanda əyin-baş, ayaqqabın havaya daha çox uyğun olmalıdı. Məsələn, Yasamalın palçıqlı küçələrində gəzmək üçün 2002-də aldığım Türkiyə istehsalı əskəri çəkməm vardı, Press-Klubun bir əməkdaşının polis işləyən həyat yoldaşı DİN-nin anbarından gətirmişdi mənə beş şirvana, o vaxt on dollar edirdi. Hüqonun "Səfillər"inin baş qəhrəmanı Jean Valjan varlanıb kiçik əyalət şəhərinin meri olandan, kabinet işi artandan sonra bazar günləri şəhərətrafı uzun piyada gəzintiləri xoşlayırmış, tək gəzirmiş. Gəzinti vərdişini bəlkə bu ədəbi qəhrəman, bəlkə də atam mənə aşılayıb? Atam 1950-ci illərin sonu, 60-cıların əvvəlində bazar günləri təzə köcdüyümüz, blokunun qapısı Bəhram-Güra baxan evimizdən məni və kiçik qardaşım Ramizi bulvara gəzməyə aparardı. Anam da aparardı, amma atamın gəzintləri daha uzun olardı, söhbət bundan gedir.  Soyuq qış gilavarı bulvarı üşüdən günlərdə isə İşərişəhərin, Çənbərəkəndin ya indiki Prezident Administrasiyası binasının yerində, ətrafındakı köhnə  məhəlləri gəzərdik. Yarım əsrdən artıq, bəlkə də altmış ilin xatirəsidir - gəzməkdən təzəcə qayıtmışıq, koridorda anam, nənəm qardaşımla mənim paltolarımızı soyundurur, qulaqlı papaqlarımızın, ayaqqabılarımızın dolaşıq, aça bilmədiyimiz bağını açır, evdən anamın təzəcə, bizim qayıtmağımıza qızartdığı kartof-kotlet iyi, mətbəxdəki həmişə açıq reproduktordan muğamat səsi gəlir, "Muğamat saatı"dı...

Ən əziz uşaqlıq xatirələrimdən biri. Çox sonra biləcəm ki, xoşuma gələn, yaddaşıma həkk olan tar təranələri İohann Sebastian Baxın “Tokkata və Fuqa D Minor”una oxşayan "Bayatı-Şirazdır", daha doğrusu BaxınTokkatası "Bayatı-Şiraza" oxşayır. Simvolist ya mistik olsaydım, burada bir bağlılıq, bir məna axtarardım ki, doqquz-on yaşlı, musiqi istedadı, zövqü olmayan uşaq eşitdiyi və baş çıxarmadığı o qədər muğamların içində yarım əsr sonra taleyinə yazılacaq mühacirət ölkəsi, Almanianın məşhur əsərinə bənzəyən muğamı niyə başqalarından artıq sevsin? Amma simvolist ya mistik deyiləm,  burada bağlılıq, xüsusi bir məna görmürəm, axtarmıram da... Mətləbdən uzaqlaşdım, deyəsən.

Yayda bərk xəzrili, dalğalı havada Nardaranda sahilboyu, - qışda Bilgəhin Nardarana ən yaxın kiçik burnuna, yayda xeyli daha uzaq, Bilgəh kardioloji sanatoriacan ,  - piyada gəzinti və qaçış marşrutlarım vardı. Bu gəzinti marşrutunu elə xoşlayırdım ki, ona ayrıca ad qoymuşdum - "Oksigenli gəzinti", sonra bu adı və anlayışı başqalarına da aid etdim. Nardaran körpüsünün yanındakı daimi çimərliyimizdən Bilgəhin o burnunacan üç-üç yarım kilometr, bir o qədər də geri. Cavanlıqda, yayda bu məsafəyə qaçmaq istəyən yaşıdlar dəstəsi asanlıqla düzəlirdi, bərk küləkli, çimmək, üzmək çətin olan günlərdə daha asan  – qardaşım Ramiz, Mütəllim, Fazil, Rauf  Əhmədov və başqaları. Yeddi kilometrlik məsafəni birnəfəsə yüyürüb öz çimərliyimizə qayıdırdıq.

Hər səhər, hər axşam, hər axşam, hər səhər

Çox zaman sərsəri küləklər bixəbər

Bir yaxın dost kimi qapımı döyərlər,

Küləklər, küləklər, bəstəkar küləklər,

Dünyanı dolaşan bəxtiyar küləklər!

Yaddaqalan yürüşlərdən biri bağları bizdən aralı, dəniz yolunun üstündə olan qohumumuz, anamım əmisi nəticəsi, məndən iyirmi beş yaş kiçik, o vaxt on altı yaşlı pəhləvan olan Rüfət  Mustafazadəylə gah qaça-qaça, gah sürətli əsgəri yerişlə kardioloji sanatoriayacan gedib qayıtmağımızdır, on-on iki kilometr olar. Gözəl, mülayim küləkli, dalğalı, çox isti olmayan bir yay günü idi, amma ili yadımda qalmamışdı... Bu sətirləri yazanda Rüfətə zəng etdim ki, ilini yadıma salsın, o da unutşa da, dəqiq müəyyənləşdirə bildik. Dedim, sənin o zaman on altı yaşın vardı, qayıtdı ki, deməli 1993-cü il idi. Rüfətlə bu barədə danışanda tamam yadımdan çıxan bir yürüşümüzü də yadıma saldı ki, bir dəfə Bilgəhi də keçib Zuğulba qayalarınacan gedib çıxmışdıq.

Bizim çimərlikdən o qayalara gedib qayıtmaq təxminən iyirmi kilometrlik bir məsafədir, bunun üstünə ayaqların quma batdığından yeriməyin, qaçmağın çətinliyini də gəlmək lazımdır.

Çox adamın küləkdən zəhləsi gedir, adam tanıyıram ki, xəzri əsəndə heç bağa getməz, bağda olan zamanı külək başlayanda qanı qaralır, şəhərə tez qayıtmağa çalışır. Bağda, açıq havada qulaqlarında vıyıldayan, guruldayan, adamın gözünə toz dolduran, üzünə çör-çöp, bəzən xırda daşlar çırpan dəli xəzriyə hər adam dözə bilmir. Mənə isə dəli xəzri də doğmadı, gilavar da, qoy tozlu-qumlu, daşlı olsun. Hətta yetkin yaşımda da bilmirdim səbəbini, sadəcə uşaqlıqdan öyrəşdiyimi düşünürdüm. Mühacirətdə anladım nədənini - Abşeron tozudur, Azərbaycan daşlarıdır...

Bəziniz qorxulu, bəziniz qorxusuz,

Bəziniz duyğulu, bəziniz duyğusuz,

Bəziniz uyqulu, bəziniz uyqusuz,

Küləklər, küləklər, ey sərin küləklər,

Sizdə var qoxusu hər yerin, küləklər!

Qaçanda şeir yada düşməz, amma gəzəndə Müşfiqin bu şeri qulağımda səslənirdi.  Sevdiyim Əyyub Yaqubovun oxuduğu çox sevdiyim “Küləklər” mahnısını Elçin İmanov hələ yazmamışdı onda, mahnını yox, şerin bəndlərini  təkrarlayırdım, sonralar mahnını zümzümə etməyə başladım. Axırıncı misranı “Sizdə var qoxusu dənizin, küləklər!” ya da “Sizdə var qoxusu Xəzərin, küləklər!” kimi deyirdim, Müşfiqin ruhu bağışlasın məni.

Sakit havada dənizə yağan yağışa baxmaq bir ayrı mənzərə, alayı ləzzətdir - külək səsi, dalğaların gurultusu yoxdur, yalnız yağışın xışıltısını eşidirsən, dənizə, sahildəki kənd evlərinə, bağlara isə bözumtul-qara tül pərdə çəkilib. Yağışın tülü adi kənd səslərini - su kaçalkasının uğultusu, taqqıltısı, cırıltısını, itlərin hürüşməsini boğur, batırır.

Yağışlı-küləkli havada bağda qonaq da az olur, yol yoldaşı tapmaq daha çətin olurdu, uzaq qonşumuz və dostum Mütəllimdən başqa, amma bəzən, nadir hallarda gəzinti təklifini qəbul edən tapılırdı. Belə qonağın az-çox yol-yürüş ya idmançı hazırlığı varsa indiyəcən bəlkə görmədiyi, duymadığı və bəlkə də heç zaman görməyəcəyi əyləncə və kef dadır. Təsəvvür edin, bərk küləkli gəzintidə çiyərinə çəkdiyin hava bir saniyə əvvəl sahildən iyirmi-otuz metr, bəlkə daha da aralı, on saniyə əvvəl iki yüz-üç yüz metr, on dəqiqə öncə isə sahildən on-on beş kilometr aralı olub. Daha bir saat öncəni demirəm. Küləyin az qala Xəzərin ortasından gətirdiyi, dağların bulaq suyu kimi təmiz hava su tozuyla birlikdə üzüvə çırpılır, çiyərlərivi doldurur.

Ey çılğın küləklər, nəşəniz daşarkən,

Bağların şehindən mey sorub coşarkən,

Nalqıran dağları atlayıb aşarkən,

Məni də alınız, uçayım dağlara,

Könlümdə nə varsa, açayım dağlara!

“Oksigenli gəzinti” zamanı belə ləzzətli, dəniz, yosun və balıq qoxulu dəniz havasıyla nəfəs alırsan, özü də qayığın, yaxt ya gəmin olmadan, xərcini çəkmədən, belə havada Xəzərə çıxmağın riskini yaşamadan. Yüz min dollarlıq şok endirimli, daha doğrusu pulsuz kef! Bakıda, Abşeronda yaşayan, amma bu kefi görməyən, ləzzətini yaşamayan adamlar nədən yan keçdiklərini, nəyi itirdiklərini düşünürlərmi?

Sahilboyu yorulmaz "qurd yerişiylə" addımlayırsan, aramla nəfəs alıb-verirsən, döş qəfəsin, çiyərlərin aramla dolur-boşalır, havada qış soyuğu olanda nəfəsin buğlanır, amma bu küləkdə, su tozunda demək olar ki görünmür, qulaqlarında vıyıldayan, guruldayan külək aparır.

Dəniz havasında oksigen, ozon, yod həmişə çoxdur, amma belə havada o qədər çoxdur ki, sahil boyü yürüyən adamı sanki kefləndirir. Bol oksigenli təmiz havanın belə özəlliyi çoxdan məlumdur, başını dumanladır, gicəlləndirir, sanki yüz əlli qramlıq çappa stəkanla arağı acqarına başına çəkirsən, yeməksiz-qəlyanaltısız.  Dünyanın ən gözəl, paxmeli olmayan, uca dinimizin yasaq eləmədiyi sərxoşluğudur, dəmidir. İçki ya narkotik aludəçiləri bunu bilməz, anlamaz. Gəzintinin təxminən ortasından məst olursan, bir sərxoş səmimiliyiylə “Könlümdə nə varsa, açayım dənizə!” düşünürsən, amma ağlın başındadır, hərəkətlərin, sözün yerində..

Qışda, əlbəttə, sahildən on beş-iyirmi metr aralı gəzirdim, məsələ tək sıçrayan su damlaları, su tozunda, paltarıvın tez islanmasında deyil. Bol duzlu dəniz suyunun damlaları, tozu  paltara hopub onu xarab edir, çürüdür - amma insanı əksinə, sağlamlaşdırır, bərkidir. Ona görə köhnə, cırıq-cındır  bağ paltarında gəzirdim qışda, yayda isə əksinə, soyunub çimərlik paltarında, ləpədöyəndə, bəzən daha böyük dalğa sahilə çırpılanda dizəcən suda.

Gurlayın, ilhamım, sənətim gurlasın!

Fırtınam, qasırğam, qüdrətim gurlasın!

Şimşəyim parlasın, zülmətim gurlasın!

Ey məni sərazad bəsləyən küləklər,

Bir dağın başından səsləyən küləklər!

Qışda belə uzun gəzintidən sonra evə qayıdırsan, bağ evinin çox da isti olmayan otağa girəndə soyuqdan və küləkdən sonra yanaqların yanır, ağzıvı yandıra-yandıra bir-iki stəkan qaynar çay içirsən, isti qarnıva, üşümüş əllərivə, bədənivə yayılır, bütün vücudun ləzzətli istiylə dolur, hələ yemək yeməmiş xumarlanırsan, yuxun gəlir, yeyəndən sonra lap çox, sanki yediyivə yuxu dərmanı qatıblar. Uzanan kimi, hətta yanağın yastığa dəyməmiş yatırsan, yuxu səni nəhəng, amma yumşaq dalğa kimi ağuşuna alıb aparır, daş kimi, uşaq kimi qayğısız yatırsan. Dənizin qəzəbi, küləyin və dalğaların hiddəti sahil qayalarını yuyub təmizlədiyi kimi, sənin problem, stress, qayğılarını da sanki yuyub aparıb, tərtəmiz edib. Demokrit əbəs yerə 2 500 il öncə deməyib ki, "Dəniz insanların dərd-sərini yuyub aparır", indi isə Xəzəri hasarlayıb dərdli insanları dənizə də, bu universal pulsuz ya çox ucuz dərmana da həsrət qoyublar... Nə isə, yatırsan və oyananda sanki anasına - ana torpağa toxunub güc alan Atlant kimi yerindən qalxırsan. Sanki Xəzər qəzəbinin, hiddətinin enerjisini, gücünün bir hissəsini sənə ötürüb.

Yoqada suyun gücü, suyu düzgün, qaydalara uyğun içmək anlayışı - Vari-Pitih var, çimərək, yaxalanaraq suyun gücünü canına hopdurmaq haqqında tövsiyyə və təlimat bəndləri var. Amma dəli xəzrinin coşdurduğu dəli dəniz sahilində gəzərək ondan güc almaq barədə bircə cümlə də yoxdur, bu dediklərm şəxsi təcrübəmdir. Baş sındırdığın, nəinki həll edə bilmədiyin, həllolunmaz görünən sualların cavabı aydınlaşır, həmişə olmasa da. Həyatın dadı və şirinliyi, cazibəsi və gözəlliyi qayıdıb sənə. Zatən, heç vaxt qaçmamışdı da, amma zəifləyən vaxtları da olur, təbii ki...

Yarım əsr öncə "Hələ yaşamağa dəyər br az da" - deyib Məmməd İsmayıl.

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5