Yusif Yusifzadə

Yaradıcılıqda ilhamlanmaq yoxsa axtarıb tapmaq?

Inspiration (ilahmlanmaq) yoxsa perspiration (çalışıb çabalamaq)?

Yuxusuz karantin gecələrində Umberto Ekonun müsahibələrini izləyirəm. Əksər video materiallarda Eko bu iki sözü işlədir və yaradıcılıqda inspirationı daha mifik səciyyələndirir. Eyni ilə Orhan Pamuk kimi perspirationa öncəlik verir. Elə Pamukun özünün də bu barədə Harvard universitetində silsilə mühazirələri "Saf və düşüncəli romançı" adı altında nəşr olunub. ( Saf yəni, ilham gözləyən, düşüncəli, daha çox araşdırmağa çalışmağa meyilli). Bu iki dahi yazara arxalanıb mən də incəsənətdə daha dəqiq, ədəbiyyatda ilham pərisi terminini ciddi və məntiqi qəbul etmirəm. Amma bunu doğru və təkzib olunmaz bir fakt kimi irəli də sürə bilmirəm. Dolaşıq, ziddiyyətli mövzudur. Tutalım, bu iki yazarın əksinə olaraq, Con Maksvel Kutze açıqlama versə ki, mən romanlarımı ilham gələndə yazıram, ədəbi mühiti təbii ki, başayaq olar. Kutzeeni ona görə nümunə göstərdim ki, nəsrdə ilhamlanmaq yox, axtarıb tapmaq daha vacibdir. Xoşbəxtlikdən əksər nasirlər bu mövzuda həmfikirdilər.

Sözün sənətə çevrildiyi ilk vaxtlarda bunun səbəbi qafiyə idi. Elə buna görə də dini mətnlər və dastanlar mətn, üslub etibarilə safdır. Həm də ki, bu sehr sayılırdı. Axı hamı danışa bilir, amma hamı qafiyəli danışa bilmirdi.

Uzaq keçmişdə saf yazarlar daha çox idisə indi əksinədir. Bu vəziyyəti onunla bağlayıram ki, artıq informasiya əsridir, naşı oxucu azdır. Onları sonu eyni heca ilə bitən peyzajlarla təəccübləndirmək olmur. Yəni, dünyaya çıxmaq üçün mütləqdir ki, düşüncəli romançı olasan.

Artıq o dövr deyil ki, qafiyəli şeir ilahi bir mətn kimi görünsün. Sərbəst şeirin bu qədər populyar olmağı da bundan irəli gəlir. Düşüncələr qafiyə ilə sərhədlənmiş poeziyaya sığmır. Poeziyanin özü nəsrin içində əriyir. Saf ədəbiyyat tarixə qovuşur.

Orhan Pamukun saf və düşüncəli romançı Umberto Ekonun inspriation və perspiration qruplaşdırmalarını mən də postmodernizmə istinad edib özümə görə şərh edirəm. Bir az cəsarətlə onları məhsuldar və qeyri-məhsuldar yazarlar deyə ayırıram. Və məqaləmə yeni bir abzas əlavə edirəm.

Həmişə fikirləşmişəm, niyə bəzi yazarlar çox, bəzi yazarlar az əsər yazıb? Məgər, onların biri istedadsız, digəri istedadlıdır və ya məhsuldar yazıçı yaxşı yazıçıdır? Bu söhrətpərəstliyin nəticəsidir? Yoxsa həqiqətən aşıb daşan bir istedadın qarşısında boğulan yaradıcı şəxsin yeganə çıxış yoludur doyunca yazmaq?

Yaxşı bir söz var, roman qalın olar da. Razıyam. Təsir edən,"ilhamlandıran", bədii bir hadisəyə çevrilən əksər romanlar irihəcmli romanlardır. Hətta, belə deyə bilərəm ki, epopeyadısa müzakirəyə ehtiyac yoxdur. Deməli, şedevrdir. İrihəcimli əsərlərdə hadisələr o qədər uzun müddət cərəyan edir ki, təsiri də uzun müddətli olur və ya irihəcmli əsərlərdə yazıçı öz texnikasını oxucuya daha dəqiq və uzun müddət göstərir. Bu dediklərimlə razı olmayanlar ola bilər təbii ki, onlar da əvvəldə qeyd etdiyim kimi bu yazıçıları şöhrətpərəstlikdə qınaya bilər. Çünki yaxşı mətn şöhrətpərəstlikdən doğulur, yaxşı mətnlərlə dolu olan qalın bir roman əbədi şöhrətpərəstlikdən xəbər verir, əbədi şöhrətpərəstlik arzusu ölüm qorxusudur.  Buna görə, bəlkə də, onları unudulmaqdan qorxanlar da adlandıra bilərik. Ədəbiyyatda belə bir qorxuya yer var mı bu isə xeyli düşündürücü sualdır...

İrihəcmli romanlardan başqa məhsuldar yazıçı məziyyətlərindən biri də intensiv kitab çap etmələridir. Şöhrətpərəstlik burda özünü daha qabarıq göstərir.   Stephen Kinq buna yaxşı nümunədir. Kinqin cəmi bir romanını oxumuşam, Yaşıl yol (Green mile), adi bir əsər kimi dəyərləndirirəm onu. Ekran işi olaraq daha uğurludur. Hesab edirəm ki, bu yazıçının faciəsi, ədəbi məğlubiyyətidir. Çünki sənin ideyanı kimsə səndən daha yaxşı çatdırıb. Kinqin “Yaşıl yol” romanından başqa səsküylü əsərinə rast gəlməmişəm, amma məhsuldar yazıçıdır. Yazır. “Əli və Nino” kitab evində böyük bir güşə ona ayrılıb. Belə bir nəticəyə gəlirəm. Müasir ədəbiyyatın qonorara hesablanan yaradıcılıq fəaliyyətində əgər bir dəfə olsun yaxşı bir əsər ortaya qoysan artıq nə yazmağın elə də əhəmiyyətli deyil. Kinq burda həqiqətən yerində nümunədir.

 Bir də az yazan yazarlar var. İntellektual oxuculara yazılmış, yazarlar yetişdirmiş kiçik həcmli əsərlər var. Yenə bir yazıçı nümunə gətirəcəm. Amma bir az mövzudan kənara çıxacam. Bayaq dediyim kimi əsərin intellektual oxuculara yazıldığını ancaq intellektual oxucu onu oxuduqdan sonra deyə bilər. Mənim də naşı oxucu olduğum vaxtlarda əlimə bir kitab düşmüşdü, göz oxşayan üz qabığı ilə 1000 tirajlı bu kiçik roman, Xuan Rulfonun Pedro Paromo adlı 190 səhifəlik novellası idi. Əsəri sadiq bir Gabo oxucusu olduğuma görə iştahla oxumağa başlamışdım. Markeslə bu kitab ona görə əlaqələnir ki, Gabo Kafka və Vulfdan sonra Xuan Rulfodan da təsirləndiyini qeyd etmişdi. Hətta, deyir, Rulfo ilə tanışlıq mənim həyatımda xüsusi bir andır. Mən novellanı oxuyub qısa müddətdə də bitirmişdim, amma nə oxuduğumu anlamamışdım. Qısası, oxuduğuma görə heyfslənmişdim. Amma bədii cəhətdən özümü inkişaf etdirdiyim, ədəbiyyatı ixtisas kimi universitetdə öyrəndiyim keçən il ərzində nə qədər yanıldığımı kitabı yenidən vərəqləyəndə bilmişdim. Bütün bunları ona görə vurğulayıram ki, təhsil, daha dəqiq ixtisas üzrə yaxşı bir təhsil təhlil üçün çox şeydir.

 Xuan Rulfo haqqında maraqlandıqda yazıçının cəmi bir əsəri olduğunu və bunun ispandilli ədəbiyyatda kulta çevrildiyini latın amerikasında neçə-neçə yazıçılara "ilham" verdiyini öyrənmişdim. Xuan Rulfo bir əsərlə bizə Markesi  və onun kimi neçə-neçə yazarları qazandırıb, özü ədəbiyyatda ölümsüzlük qazanıb. Rulfo ölümsüzlüyü, şöhrəti cəmi bir əsərlə qazanıb.  Əlinizə keçsə Pedro Paromonu mütləq oxuyun.

Yekunda onu deyim ki, həm Kinq, həm də Rulfo kimi yazarlar çoxdur. İlhamlanmaq prosesini qəbul etmədiyimə görə Kinqkimiləri qınaya bilmirəm və ya yaradıcı təxəyyülün dayaz imiş deyib Rulfokimiləri ədəbiyyatdan kənara ata bilmirəm. Nə,"eşq olsun Kinqə dayanmadan yazır və yorulmur. Bu ki əsl ədəbi prosesidir" deyib onu, nə də ki," əhsən sənə, Rulfo, bir əsərlə ədəbiyyat tarixinə düşdün. Başqaları hər gün yazır" deyib Rulfonu mədh edə bilmirəm. Əvvəldə də vurğuladığım kimi ziddiyyətli mövzudur, qəti bir şey demək çox çətindir.  Cavabı siz verin. İlham gözləmək yoxsa,onu axtarıb tapmaq?

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5