RƏHMAN BƏDƏLOV

BİR DƏ MİLLƏTİN GÜLÜŞÜ HAQQINDA

S. Baycanın “Ha-ha-ha virusu” və Sevda Sultanovanın “Millətin gic-gic gülüşü” yazıları diqqətumi cəlb etdi. Açıq deyim yazılarda maraqlı (kreativ) fikir görmədim, psevdocəsarət gördüm. Amma məqsədim tənqid yox (tənqidi ifşa kimi, damğa yapışdırmaq kimi mənasız iş sayıram, tənqid məncə kritik mətn yaratmaq deməkdi), gülüşümüzə münasibətimi bildirməkdi.

S.Baycanın dediyinə görə bizdə “ha-ha-ha” virusu yayılıb, bu yoluxucu virus bizə Türkiyədən keçib (?), gülüş ciddi olmalıdı (“yalnız ağır zəhmət ...ictimai-siyasi məzmun” (?)), belə olmadıqda gülüş “şitlik”, “təlxəklik”, “bambılılıq”, “yüngüllük” və s., və i.a. səviyyəsinə düşür. Və ümumiyyətlə, biz hara, qonşularımız, gürcülər və ermənilər hara, onlarda “demokratiya yuvası” azdan-çoxdan var, biz isə orta əsrlərdə yapışıb qalmışıq.

S. Sultanova bizim “mırtlaşmamızın” kökünü Türkiyədə yox, Sovet dönəmində axtarır, diqqətini sənətimizə (əsasən kinomuza) yönəldir, və əslində “müntəxabat” üslubunu seçir. Nə deyirəm, hərənin öz üslubu ola bilər, halbuki məncə “Millətin gic-gic gülüşü” başlığı başqa deyim tərzini tələb edirdi.

S. Sultanovanın yazısında bir məqam diqqətimi cəlb etdi, mən bunu bizdəki “yarışma sindromu” adlandırıram (kənar baxış həmişə öz baxışımızdan üstün qiymətləndirilir). Paradoksal olsada bu yarışmada biz ya hamıdan üstün oluruq ya hamıdan kiçik. Məsələn Nəsimi yubileyinnin elə bil əsas məqsədi (və mən deyərdim “orgiastik ləzzəti”) o oldu ki, bir əcnəbi dedi ki, sizdə Nəsimi varsa sizə Aristotel lazım deyil (?!). Və bəlkə həmin “orgiastik ləzzəti” yaşayan insanımız tam səmimi, ağzı köpüklənə-köpüklənə deyə bilərlər ki “bura Azərbaycandı”, yəni həmişəlik geridə qalmışıq, başqa ölkələrdə mümkün olanlar burada mümkün deyil. 

S. Sultanova elə fikirdədi ki “Molla Nəsrəddin” jurnalımız “Charlie Hebdo” jurnalından “qat-qat” cəsarətli idi. Olsun, doğrudanda “Molla Nəsrəddin” mədəniyyətimizin möcüzələrindən biridi (iki-üç möcüzədən biri), halbuki bu “qat-qat”ı kim və necə ölçə bilər. Başqa sual gicgahlarımızı deşməlidi, niyə bizdə “Molla Nəsrəddin” ola-ola, bizim bir çox insanlarımız (bəlkə əksəriyyəti, o cümlədən ziyalılarımız) məşhur hadisənin günahını “Charlie Hebdo” da gördülər? Belə olduqda nə verdi bizə “Molla Nəsrəddin” möcüzəsi?

Başqa bir misal. S. Sultanova cəsarətlə (?!) deyir ki (Tofiq İsmaylovun nüfuzuna söykənərək (?!)), “Arşın mal alan” (1945) filmini   “50 ən yaxşı film” siyahısına salmaq insafsızlıq olardı”. Dəhşət. Mədəniyyətimiz hamılıqla, o cümlədən kinomuz, o cümlədən T.İsmaylovun filmləri “50 ən yaxşı” siyahıda olduğu halda, “Arşın mal alanı” o siyahıda görmürük.

Əslində S. Sultanova bilərək ya bilməyərək riyakarlıq edir. Açıq sual verək, söhbət filmdən gedir, yoxsa Uzeyir bəyin əsərindən

Söhbət filmdən gedirsə, fikrimcə filmdə ən azı dahi (adekvat mənasında) kastinq olub, o aktyorlar artıq rəmzə, milli tipaja çevriliblər, onları heç vaxt əvəz edən olmayacaq.

Fikrimcə, 1945-ci il filmindən sonra “Arşin mal alanın” adekvat  təcəssümü Marionet teatrının tamaşasında oldu və bir neçə il teatrın zalı dolursa, bu nəinki  tamaşanın səviyyəsindən, həm də “Arşın mal alanın”  bizlərə olan doğmalığından xəbər verir. Etiraf eləyək ki “Arşın mal alan” (bir də “Məşədi İbad”) mənliyimizin testidi (olsun emosional və irrasional testi) və bu mənliyi heç bir siyahı ilə ölçmək mümkün deyil. Bu məsələyə sonradan qayıdarıq.

Onu da deyim ki bizdə hansısa kreativ düşüncə sahibi, məsələn üç filmimizin: “Əhməd haradadır?”, “Bəyin oğurlanması”, “Merzaves” (məncə bu sözü tərcümə etmək lazım deyil, axı filmdə məhz bu ifadə işlənir) gülüşünü təhlil edə bilsəydi, özümüz haqqında nəyisə başa düşərdik. Sizi bilmirəm, mənə bədii səviyyəsi fərqli olan bu filmlərin gülüşü, doğmadı, səbəbini axıracan başa düşmürəm. Bircə onu duyuram ki bu filmlərin gülüşü mənim əslində kosmopolit mahiyyətimi dağıdır.

Dəfələrlə Konfutsinin sözlərini özümüzə məxsus tərzdə işlətmişəm. Konfutsi deyirdi ki, “məni narahat etmir ki məni başqaları tanımır, məni narahat edir ki mən başqalarını tanımıram”. Mənim variantım: “məni narahat etmir ki bizi başqaları tanımır, məni narahat edir ki biz özümüzü tanımırıq”.

Keçək mətləbə, yəni gülüşə.

“Ha-ha-ha” nı genişləndirsək, “gülüş” alınacaq, “gülüşü” genişləndirsək “komiklik” alınacaq, “komiklik” isə Nisşenin sözləri ilə desək “insanlığın, həddindən artıq insanlığın” («человеческое, слишком человеческое»)  ən dərin ifadəsidi. Faciəlik (tragiklik) ilə bərabər. Fərq ondadır ki faciəlik bir növ aristokratikdi, kübardı, seçilmiş insanlara (qorxmayaq bu ifadədən) nəyisə anlada bilər, komiklik isə demokratikdi, hamıya ünvanlanır, hamını “dingildədir”.

Qısa desək, “komiklik” alınmalardan yaranır, yəni həmişə taleyimizdə də, hər günümüz, hər saatımızda da, başqalarına, o cümlədən ən doğmalara, ən əzizlərə münasibətimizdə də, o cümlədən özümüzə münasibətdə də nəsə (bəlkə ən vacib gözləntilərimiz) alınmır, alınmır, alınmır. Başımızı divara da vura bilərik, normal ağıl varsa (“здравый смысл”) - məncə bizdə bu heç az deyil - özümüzə gülədə bilərik, şit gülüşnən də, ha-ha-ha ilə də, qəh-qəhə ilə də.

“Ha-ha-ha”, “gülüş”, “komiklik” biri-birindən fərqlənsələr də, aralarında “Çin divarı” yoxdur, yəni hər bir normal insanın, kübar olsa da, adi kəndli olsa da, “ha-ha-ha” sı da olur, “qəh-qəhqəhə”sidə də, gülüşün başqa palitrası da.

Burada geniş gülüş tarixindən danışmaq gülünc olardı, amma hər halda, müzakirə olunan məsələyə işıq salmaq üçün, bir neçə gülüş fenomenini yada salmaq istəyərdim

Homerdən başlayım. “Homer qəh-qəhəsi” (гомерический смех) ifadəsi artıq geniş işlənir. Homer allahlarının gülüşündən söhbət gedir. Niyə belə rahat gülə bilirlər o allahlar? Əvvəla ona görə ki vaxt qıtlıqları yoxdur, qəhrəmanlar kimi dar zamanda (ölümün təpkisi) şöhrət qazanmamalıdılar, məişət qayğıları yoxdu, məzəli əhvalat axtarırlar, biri birinə sataşırlar ki, qəh-qəhə gülə bilsinlər, və s. və i.a.

Deyəcəksiniz ki bunlardan bizə nə, biz hara, onlar hara, bizim həyatımız hara, onların həyatı hara. Məncə müəyyən mənada bunlar bizə də aiddir. Bəzilərimiz əməl imkanların qıtlığından darıxır, özünə yer tapmır, o birilər (kimsə bunlara “bambılı” da deyə bilər, mən isə o ciddilərə, o cümlədən özümə “bambılı” deyirəm) əməl qıtlığından darıxmırlar, “ha-ha-ha”  gülüşləri Homer allahlarından geri qalmır (etiraf eləyim ki paxıllığım tutur onlara). Ola bilsin ki o əməl uğrunda carpışanların da elə bir məqamı olur ki (beş dəqiqə, bir dəqiqə, on saniyə) zaman yükündən azad olub, mənasız görünən səbəblərdən (сор жизни) şit-şit gülə bilsinlər.

Fransua Rable haqqında geniş danışmaq ehtiyac görmürəm,  onu demək kifayətdir ki onu bəzən “təlhək Homer”, “kloun Homer” də adlandırırlar.

Vaxtı ilə uşaqlarıma Rabledən parçalar oxuyurdum, onlar təəcüblənirdi, inanmırdılar ki “bu barədə” (qurşaqdan aşağı) kitabda yazıla bilər. Axı onlar artıq öyrənmişdilər ki, uşaqlar aralarında “bu barədə” danışa bilərlər, böyüklər isə abırlı olmaq üçün “bu barədə” danışmamalıdılar.

F. Rable haqqında M. Baxtinin kitabı bizim dövrdə çox məşhur idi, hamı karnaval estetikasından danışırdı. M. Baxtin F. Rableyə əsaslanaraq göstərirdi ki, adi həyatda rəsmiyyətin təcəssümü (nişanələr, rütb rəmzləri, uniforma, və s.) qurşaqdan yuxarı olur. Karnaval zamanı isə “rəsmiyyət” düşür qovşaqdan aşağıya, bununla “rəsmiyyət” gülüş atəşinə tutularaq bir növ insanlaşır. F. Rable (və M. Baxtindən) sonra başa düşdüm ki, o mədəniyyət ki  qovşaqdan aşağı yumoru qadağa edir (karnavalda ya qeyri-karnavalda), yekəbaşlılılara, “mavi qanlılar”a, hakimiyyətə düşüb, özlərini “meritokrat” adlandıranlara, və s., meydan açır, və onlar doğrudanda elə düşünə bilərlər ki “qovşaqdan aşağı” onlara aid deyil. Bir də onu başa düşdüm ki əsl gülüş, qəh-qəhə gülüş, divarları titrədən gülüş əksər hallarda “qovşaqdan aşağı” mətləblərdən ürkmür.

Nəhayət, S. Sultanovanın sevdiyi kinodan danışaq. Federiko Fellinin.

Fellini üçün sənətin (və mədəniyyətin, və insan həyatının özünün) zirvəsi – klounlardı. Bütün insanlarda o kloun görür: ya ağ kloun, ya kürən kloun. Və bütün sevdiyi filmlərdə ağ və kürən klounun reprizalarını tapır. Fellinin sevimlisi Julyetta Mazina əsl kloundu, kürən kloun, ”Yol”dada (məncə Fellinin zirvəsi), “Kabiriya”dada.

Özümdə ağ kloun maskası aıtında gizlənən “kürən kloun” tapıram, Seymurda isə klassik “ağ klounu”.

Keçək bizlərə.

Fikrimcə bizim beş (bütün rəqəmlər kimi bu rəqəm də şərtidi) bizi yaradan ədibimiz var (Üç Mirzə, Fətəli, Ələkpər, Cəlil, Əbdülrəhimbəy, Uzeyirbəy (ədib kimi)). Rusların məşhur kəlamları ilə desək, bu ədiblər ədiblərdən böyükdü (поэт в России больше чем поэт ), indikilər isə ədiblərdən kiçik (поэт в России меньше чем поэт). Söhbət bu ədiblərin bədii səviyyəsindən getmir (bu ayrı söhbətdi), mədəniyyətimizdə, şüurumuzda, mənliyimizdə oynadığı roldan gedir. Bu ədiblər bizi təsvir etməyiblər (həm təsvir ediblər), onlar bizi yaradıblar, toplu olmayan, adı (etnonim) olmayan, tarixi olmayan, “mənlik” haqqında düşünməyən insan yığımından, toplum yaradıblar.

O ədiblər bizə dil veriblər, lallıqdan çıxardıblarr, bu səbəbdən bizlər üçün o gülüşdə qəribə məlhəm var. Bu səbəbdən o gülüş heç bir siyahı ilə ölçülmür.

... Bir haşiyə çıxım. Bir neçə gün əvvəl bizdə Rəşad Şirin Əbdurəhimbəy Haqverdiyevin “Xortdanın cəhənnəmdən məktubları” əsərindən bir parça oxuyurdu. Səyahətə cıxmış “xortdan” gecələmək üçün yer axtarır. Onu iki mərtəbəli evə aparırlar, ikinci mərtəbədə yer verirlər, amma məlum olur ki evin pilləkanı yoxdu. Evin yiyəsi bildirir ki bilə-bilə pilləkan salmayıblar, oğrulardan qorunmaq üçün, ikinci mərtəbəyə nərdivannan qalxmaq olar. Otaqların şüşəsi də salınmamışdı: başa saldılar ki, bu yerlərdə çoxlu milcək və ağcaqanad olur, şüşə salınsa, onlar həyətə çıxa bilməyib, otaqda qalıb, qonaqları sancarlar

Hamımız gülürdük. Və bu gülüşdə qəribə doğmalıq duyurdum. Bəlkə o səbəbdən ki özümüz özümüzə gülürdük ...

Qayıdaq yuxarıda göstərdiyim beşliyə.

Fikir verin, onlar bizim müxtəlif yerlərindəndilər (haralısan?).

Fikir verin, gülüşlərinin müxtəlif çalarları var: acı gülüş, şirin gülüş, sarsıdıcı gülüş, məlhəm gülüş.

Və nəhayət, burda nəfəs dərim, və fikrimi açıq, çılpaq tərzdə deyim. Bu ədiblərin aşkar etdiyi əsas tip – lotudu.

Bu Hacı Qaraya da aiddir, bu Şeyx Nəsrullaya da aiddir, bu Xortdana da aiddir, bu Vəliyə və Telliyə də aiddir (“Pulun var? Var, var” – gülürük, güləcəyik, rahatlanırıq, rahatlanacayıq, sonuncu “azırbaycanlı” bu dünyada olanacan).

Nəhayət, Məşədi İbad. Sizi bilmirəm, mən məhz “Arşın mal alana” görə, və “Məşədi İbada” görə Uzeyir bəyə dahi deyirəm. Onu da deyim ki bu gülüşün mahiyyətini əcnəbilərə anlatmaq üçün özümüz dil tapmalıyıq, “dil” deyəndə klişeləri nəzərdə tutmuram.

Sizi bilmirəm mən bu “lotuda” təhqir görmürəm, bu lotu “lotuluğu” ilə özünü qoruyur, yaxınlarını qoruyur, ətrafdakı dünyadan baş tutmasada, darıxmır, başını divara vurmur, adekvat əməl tərzini tapır. Və bizim ədiblər də bəzən sarsıdıcı olsalar da, özlərində gülməyə güc tapırlar.

Lotu deyəndə o deməkdir ki, hamımız lotuyuq, bütün hərəkərlərimiz lotuluqdu, həmişəlik lotu qalmalıqıq. Heç də yox, əslində bu maskadı, biz –spontan, təhtəlşüur, bilmirəm necə - bu maskanı kəşf etmişik, ədiblərimiz ona dil (forma) veriblər. Niyə və nədən utanmalıyıq?

Bir misal gətirim, Çex yazıçısı Yaroslav Haşekin yaratdığı “cəsur əskər Şveyk” («бравый солдат Швейк»), demək olar ki Çex ədəbiyyatının (ədibiyyatdan böyük) məşhur surətidi.

İlk baxışda Şveyk axmaq bir insan təəssüratı yaradır, ona hətta “rəsmi idiot” deyirlər, amma əslində onun “axmaq” diaqnozu qözlənilməz fəndlər üçün yalnız bir örtükdü. Məmurlar, polislər, həkimlər tərəfindən təcavüzə məruz qalmış Şveyk, nəinki məyus olmur, müxtəlif macəralardan uğurla çıxır.

Bildiyimə görə təkçə Çexiyada Şveyk haqqında 8 film çəkilib, 20 yaxın abidə qoyulub.

Bəzi şərhçiıər Şveyk surətində pasifizm meylləri görürlər, amma mən daha çox “özgə savaş” fəlsəfəsini görürəm. Yadımıza salaq ki sonralar Polşa və Macar kinosuda “öz” tarixlərinə açıq nifrət səsələnəcək: böyük ölkələrin əlində oyuncağa çevrilən kiçik ölkələrin “tarixi”nə nifrət.. Şveyk isə əslində lotuluğu ilə müqavimət göstərir.

Şveyklə əlaqədar bir məsələyə də fikir verək. Çexiyada (və dünyada) Şveyk haqqında çox yazılıb, hətta biri birini inkar edən yazılar yazılıb. İndidə Çexiyada belə insanlar var ki, nəinki Şveyk surətini bəyənmirlər, hətta onu cexlərə təhqir sayırlar, “Şveyk yanaşmasında” təhlükəli virys tapırlar.

Bizdə də də “lotu” tipajı haqqında geniş yazılsaydı, etiraz eləyənlər tapılardı, r deyərdilər ki “kişi ağır olmalıdı” (ilk növbədə kişi), “kişi bambılı olmamamalıdı”, “kişi qəhrəman olmalıdı”. Təsadüf deyil ki biz “Məşədi İbada” yox “Koroğluya” abidə salırıq, metro stansiyasına adını veririk.

Yazılsaydı? Geniş refleksiyamız olsaydı? Refleksiya “lallığını” aşa bilsəydiK?

Əslində bu ayrı mövzudu, vacib, cətin, ağır mövzu. Tariximiz də bu mövzudan keçir, mənliyimiz də, bəlkə siyasıtimizdə.

Qalsın gələn dəfəyə ...

.

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5