GƏLƏCƏYƏ QOYULAN SƏRMAYƏ

Türk soyundan olan insanların şüuraltısında işığın-aydınlığın özəl bir yeri və çəkisi var. Bu heç də başqa xalqların qaranlığı sevməsi anlamına gəlmir. Ancaq bizim aydınlıqsevərliyimiz mifoloji düşüncəmizin ağırbasan tərəfidir. Əskiçağ türklərinin, insanın yaranışı haqda qoşduğu: onun göydən ağacın üzərinə düşən işıqdan doğulması əsatiri bunun bir örnəyidir. Tarixdən bəlli olan “börküyarıq” (“papağı işıq saçan” deməkdir) ayamalı türk xaqanı da buna bir parlaq örnək sayıla bilər. Yaxud bugünümzədək gəlib çıxmış belə bir inanca baxmaq olar:  “üzünü örtüb yatmaq”, başqa sözlə “işığa qapanmaq” qaramatlıqdır. Bugün türklərin müxtəlif yad inanc və “izmlərin” gərəksiz yükü altında əzilən şüurunun hələ də sözə çevrilən: “ışığa kor baxım”, “o işığa and olsun”, “gözün aydın olsun” və başqa bu kimi çoxlu deyimləri də, bu xalqın işığın müəqddəsliyinə və yaradıcı gücünə inanmının olmasından və qalmasından soraq verməkdədir. Bu baxımdan, Rasim Qaracanın “Zülmətdə bir alatoran” kitabına ad seçəndə məhz bu etnogenetik mirasdan bəhrələndiyini düşünürəm. Nəzərə alsaq ki, Rasim Qaraca uzun illər boyunca, ədəbi mühitimizdəki durğunlaşmış qaranlığa işıq saçmaq istəyi ilə yaratdığı və böyük hadisəyə çevirə bildiyi “Alatoran” dərgisinin başqanı olmuşdur, onda bu düşüncəmiz biraz da ağlabatan görünür. Yeri gəlmişkən, Rasim bəy “alatorançılıq” yolundan bugün də ayrılmayıb və onun başqanı olduğu “Alatoran” nəşriyyatı dilimizə və ədəbiyyatımıza istər yerli, istər xarici müəlliflərin dəyərli kitablarını qazandırmaqdadır.

İşıqdan söz düşmüşkən, yeniyetməlik illərində oxuduğum və üstündən keçən 40 ildən artıq bir vaxt ərzində daima xatırlayıb ruhlandığım bir pritçanı anmaq istəyirəm. Böyük hind-benqal yazıçısı Rabindranat Taqorun bu kiçik pritçasını yaddaşımda qaldığı kimi buraya köçürürəm: “Batmağa gedən GÜNƏŞ qaranlığa bürünən YER ÜZÜNƏ baxıb köks ötürdü: Mən bir müddət YER ÜZÜNÜ qaranlığa buraxıb gedirəm, indi necə olsun? YER ÜZÜNÜ qatı bir susqunluq sarmışdı. Bu vaxt işığı güclə sezilən bir ÇIRAQ dilləndi: Əlahəzrət GÜNƏŞ, sən gələnədək, mən nə bacarırımsa edəcəyəm!”

Rasim Qaracanın memuar yazan vaxtıdırmı? “Əldən-ələ keçən vəfasız həyatda” hər şeyin vaxtıdır, heç bir şey nə tez, nə də gec deyil məntiqi ilə yanaşsaq, bu vaxtından qabaq atılmış addım sayılmamalıdır. Üstəlik, Azərbaycan ədəbiyyatında aparılan “altımışıncılar” bölgüsünə uyğun olaraq, biz də özümüzün mənsub olduğumuz nəsli “doxsanıncılar” adlandırsaq, Rasim Qaracanın “Zülmətdə bir alatoran” adlı avtobioqrafik kitabının ədəbiyyatımız üçün çox önəmli olan bir dövrün tarixi salnaməsi kimi çox gərəkli olduğunu və vaxtında yazıldığını demək mümkündür. Rasim Qaracanın, belə demək olarsa, “böyük ədəbiyyata gəlişindən” sonra ədəbiyyatımızda heç bir hadisə onun iştirakı və izi olmadan ötüşməmişdir desək, burada azacıq da olsa şişirtmə olmayacağını düşünürəm. Bəli, ədəbiyyata yeni nəfəs gətirmək, onu “sosializm realizmi metodunun” bataqlığından xilas etmək, dünyada gedən ədəbi proseslərə qoşmağa çalışmaq kimi böyük bir missiyanı Rasim Qaraca və onun dostları, 90-larda öz çiyinlərinə götürdülüər və bacardıqları, gücləri çatan yerə kimi daşıyıb apardılar ki, sonrakı ədəbi nəsilə təqdim edə bilsinlər. Bu heç də, şərti olaraq “doxsanıncılar” adalndırdığımız bu nəsilin öz vəzifəsini yerinə yetirib “təqaüdə çıxması” anlamına gəlmir, sadəcə, sonradan “Azad Yazarlar Ocağı” kimi təşkilatlanmış bu ədəbi gücün, – “altımışıncılar” deyilən ədəbi nəslin keçirdiyi və bugün də davam edən “ədəbi durğunluğuna” və “ədəbiyyat məmurluğuna” yoluxmaması üçün –sonrakı nəslə belə bir intellektual  “vaksin” təklif etmək təşəbbüsü sayıla bilər.

Rasim Qaracanın yeni kitabının “cənətkar və şəxsiyyət” problemi baxımından da, böyük dəyəri olduğunu düşünürəm. Özündən sonra səni istəyən və istəməyənlərin haqqında əfsanələr və hədyanlar uydurmasına yol açmaqdansa, özünün hər şeyi bütün açıqlığı ilə ortaya qoymağın, bugünün mühakiməsinə verməyin, alqışlanası bir hünərdir. Özü də, şəxsi taleyinədək, bütün ömrün ədəbiyyat adlı bir dünya ilə qırılmaz tellərlə bağlıdırsa, belə bir “etiraf” daha böyük dəyər qazanır və həm də, bu özünü gələcəyə təqdim etmək mənasına gəlir.

Nəzərə alsaq ki, bugün demokratik camiə “əsil ziyalı” axtarışındadır, onda axtarılan o “əsil ziyalının” nədən qıt olduğu və ya bəzən heç gözə görünmədiyi kimi aktual sual da, məncə, bu kitabı oxumaqla qismən cavablandırıla bilər.

37-ci ildən başlayan və sonrakı onilliklərdə icra üsulları dəyişsə də, mahiyyəti dəyişməyən “əsil ziyalıların” kökünün kəsilməsi və bunun yerinə “saxta ziyalı sürüsünün” qarşı qoyulması prosesi bir xalq olaraq bizim üçün tarixi bir faciədir və bu faciənin törətdiyi fəsadların bugün də aradan qalxmadığını deməkdə heç bir şişirtmə olmadığını düşünürəm. Bu illərdə ədəbiyyatın dövlət nəzarətinə keçməsi, onun qolubağlı köləsinə çevrilməsi, hakimiyyətin əlində cəmlənmiş resursların “istedadların ovlanmasında” bir tələ rolu oynaması, ipə-sapa yatmaq istəməyən “köhlən atlı ilhamları” əhliləşdirib “yük yabısı” olaraq işlətmək cəhdləri, yaradıcı insanların ictimai miqyaslı özünütəsdiqi yolunda çox ciddi maneə olaraq qalmaqda davam edir. Belə bir mühitdə “Azad Yazarlar Ocağı” yaratmaq, onun üzvləri qarşısında yerinə yetirilməsi əsil cəngavərlik əzmi-iradəsi tələb edən mənəvi tələblər kodeksi qoymaq, gerçəkdən böyük hünər idi və məncə, bu tələblərə cavab verməyə çalışmaq, əsil ədəbiyyata “qəbul olunmaq üçün” bir test olaraq, bugün də, öz əhəmiyyətini itirməmişdir.

Ancaq, burada da, gözlənilən “möcüzə” baş vermədi. Ədəbiyyatdan özlərinə güzəran, dolanışıq, “arvad-uşaq dolandırmaq”, ucuz şan-şöhrət qazanmaq, övladlarının perspektivli gələcəyini təmin etmək və “məzarının barmaqla göstəriləcəyi” bir yerdə olmasını gerçəkləşdirmək üçün yararlanmağa çalışan bir dəstə, bütün bu yenilikçiliyi və coşqunluğu özünün mütəşəkkil “məmur özbaşınalığı” ilə qarşıladı, mümkün olan bütün vasitələrlə bu prosesin yoluna daş dığırladı. Onlardan bundan artığını gözləmək də olmazdı. Çünki, orijinal istedadla yaradılan ədəbiyyat, əsil ziyalı mövqeyi ortaya qoymaqla ictimai fikrə təsir göstərmək və onu formalaşdırmaq, habelə, azad intellektual yarışa çıxmaq kimi faktorlar, onların “mənən ölümü”, sıradan çıxması ilə yanaşı, həm də, “doyumlu həyat nemətləri ilə bəzənmiş süfrələrini” təmin edən saxta şöhrət zirvəsindən yıxılması demək idi.

Rasim Qaraca çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatına parlaq bir imza kimi gəldi və gəlib-keçən çoxlu “işıltılı” imzaların ötəriliyi, keçəriliyi fonunda onun imzasının saçdığı işıq bugün də qalmaqda davam edir və məncə, içdiyi “əqidə iksiri” Rasim Qaraca imzasının “mayak bələdçiliyi” keyfiyyətini sonadək ayaqda saxlaya biləcəkdir. Burada əqidə sözünün işlədilməsi təsadüfi deyil, çünki, çox orijinal istedadlar, hətta, bir müddət Rasim Qaraca ilə çiyin-çiyinə dayananları da, “əqidə çatışmazlığından” tələf oldular və bayaqdan işlətməkdə olduğumuz obrazlı deyimləri davam etdirsək: “güzəran örüşündə qarın otarmağa keçdilər”.

Şişirtmədən demək olar ki, Rasim Qaraca son otuz ilə yaxın bir müddətdə ədəbiyyatımızda özünü göstərən bütün yeniliklərdə rolu və izi olan bir yaradıcı kimlikdir. Rasim Qaracanın yaradıcılığını qısa bir fikirlə ifadə etmək istənilsəydi mən bunu deyərdim: “o xalqın bədii zövqünədək gəlib çıxmış intellektual və mental əksiklik (natamamlıq) komplekslərini aradan qaldırmaq üçün bütün yaradıcılıq üsullarını məqbul hesab edən alovlu və yorulmaz bir istedad yiyəsidir”. Bu baxımdan Rasim Qaraca yaradıcılığının konseptual baxımdan skeptizmə, yoxsa nihilizmə daha yaxın olduğu mövzusunu da müzakirə etmək olar. Rasim Qaracanı və “doxsanlncıların” başqa nümayəndələrini çox vaxt nihilizmə, özü də onun ən qatı formasına uymaqda ittiham edirlər. (Yeri gəlmişkən, “nihilist” sözünün tam anlamını ifadə edən söz dilimizdə var: bu dilin “yumşalması” nəticəsində “danqaz” şəklinə düşmüş “danqac” sözüdür.) Qısaca desəm, belə halların olmadığını demək də olmaz, ancaq nəticəni səbəbdən ayırmaqla bu halları yanlış yozmaq da yersizdir. Səbəb isə heç də gizli deyil: bu cür nihilist addımlar, qarşı tərəfin, yəni “doxsanıncıları” özünə düşmən sayan “ədəbiyyat məmurlarının” yolverilməz mübarizə üsullarına əl atmasından, “qurşaqdan aşağı zərbələr vurmaq” cəhdlərindən qaynaqlanır; bu cür “nihilizm” əslində, bezdirici və həyasız mütəşəkkil namərdliyə qarşı yaranan emosional qıcıqlardan başqa bir şey deyildir. Rasim Qaracanın şəxsində baxılarsa, “doxsanıncılar”-da diogensayağı bir skeptizm özünü çox açıq şəkildə göstərməkdədir. Bu baxımdan, Rasim Qaracanın uzun illər ərzində əməyə qatlaşaraq topladığı, folklorşünaslığımıza böyük bir ərməğan sayıla biləcək “Azərbaycan arqo deyimləri” kitabını da, burada qeyd etməyə dəyər. Biraz öncə qeyd etdiyim “mental və intellektual əksiklik komplekslərinin”  aradan qaldırılmasında, bəzən bu cür diogensayağı ifrat addımların atılması da zəruri olur. Rasim Qaraca, haqqında danışmaqda olduğumuz kitabında da, bu məsələlələrə xüsusi yer ayırır. Həyatında olmuş iki mühüm dönüş nöqtəsi barədə danışan müəllif bunlardan birincisinin “Oğuznamədən” oxuduğu “İnkarın mübarək” alqışı, ikincisinin isə gənclik illərində Asif Atadan aldığı “Məcnun olmaqdan çəkinmə” öyüdü olduğunu dilə gətirir.

Mahiyyətcə, gözə kül üfürməkdən ibarət oilan “xidmətləri” ilə öyünən və yalnız bununla yetinməyib hakimiyyətdən yeni aldığı mənziə “unitaz istəməkdən” belə utanmayan şair və yazıçıların topa tutduğu, üstəlik, yaşıdı və özündən yaşca kiçik olan bir sıra “umsuq” qələm sahiblərinin onlara “xəcalət verdiyi üçün” sevmədiyi bir müasir yazıçımızı səsvermə yolu seçmək lazım gəlsəydi, yəqin ki, Rasim Qaraca bu sırada ən çox səs toplamış olardı. İnanıram ki, bundan öncəki bütün kitabları ilə olduğu kimi, bu sonuncu kitabını da, Rasim Qaraca istedadının hər dəfə bir orijinal hadisəyə imza atdığını bilən pərəstişkar oxucuları da, onun təniqi yazılarında öz itkin düşmüş kimliklərini axtaran “düşmənləri” də oxuyacaq. Ancaq mən onun bu kitabının daha çox gələcəyin kitabı olduğunu düşünürəm. Başqa sözlə desək, Rasim bəyin bu kitabını: ürəyində gələcəyi quranların, əməlində onun yolunu açanların, – ədəbiyyatımızın və onu təmsil edən ziyalılarımızın timsalında – bugünədək olan yanlışları öyrənib nəticə çıxaracağı, ölkənin qaranlıqdan alatoranlığa, oradan da tam aydınlığa çıxacağı arzusu ilə ilhamlanacağı bir “dərs vəsaiti” də saymaq olar.

SON  SÖZ  YERİNƏ

Sözümə işıqla bağlı düşüncələrlə başladım, onunla da bitirmək istəyirəm. Bu kiçik yazıda Rasim Qaracanın “Zülmətdə bir alatoran” kitabını oxumağa həvəsləndirə bildiyim oxucularadır sözüm: Maraqlı həyat hekayələri, gözəl bədii incələmələrlə dolu olan bu kitabdan aldığınız işıqdan istər “mikroskop”, istərsə də “teleskop” kimi də yararlana bilər, gözünüzə biraz da artıq “işıq verib” fikir dünyanızın çərçivəsini böyüdə, onun dərinliyinə və ənginliyinə baş vura bilərsiniz. Qolay gəlsin!

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5