Toplum  tənhalığı

“Yüz il tənhalığa məhkum edilmiş insan nəslinin bir daha dünyaya gəlişi caiz deyildir”.

 

 

Məişət poeması

Qabriel Qarsia Markesin üzərində on səkkiz ay işləmiş olduğu “Yüz ilin tənhalığı”  XX əsrin ən məşhur kitablarından sayılır. Onu ərsəyə gətirmək üçün müəllif piar-menecer işindən imtina etmiş, maşınını satmış, dostlarla ünsiyyəti kəsmiş, bütün ev-ailə problemlərini həyat yoldaşının üzərinə qoymuşdu. 1967-ci ildə Buenos Ayresdə işıq üzü görən əsər 35 dilə tərcümə olunub, 30 milyon nüsxə ilə dərc olunmuşdu.

Bəzi tənqidçilərin T.Mannın “Buddenbroklar”ı ilə müqayisə etdiyi əsərın yazılma prosesinə aid suallara Markesin cavabı belə idi:

- Bir gün evə gəlib yazı makinasının arxasına keçdim və on səkkiz ay yerimdən tərpənmədim.

Onun arzusu ailə saqası yazmaq idi və nəhayət istəyinə nail oldu. O, romana İncil, Tövrat həqiqətlərini, antik faciə elementlərini qataraq,  dünya mədəniyyətinin – Platon, Rable, Servantes, Folkner, Borxes və digərlərinin motiv və obrazlarından bəhrələnərək olduqca maraqlı, oxunaqlı əsər yarada bilmişdi. Milli-mifoloji təfəkkürə dayanan və əsasən İncil allyuziyalarından qaynaq alan əsərin məlum başlanğıcdan (cənnətdən qovulma) məlum sona (apokalipsis) uzanan  diametral ötürməni daxilində saxlaması araşdırıcılar tərəfindən daim vurğulanmaqdadır.

Əsərdə dialoqlar demək olar yoxdur, izlənəcək süjet xətti də həmçinin. Bununla belə əsərdə həyatın özü var. Və o həyat o qədər çoxçalarlı, tonusvericidir ki,  öz zənginliyi ilə hər cür dialoqu əvəz edə bilir.

Romanda həmçinin baş qəhrəman da yoxdur və ya hamı baş qəhrəmandır. Tənqidçilər uzun debatlardan sonra belə nəticəyə gəlmişlər ki,  bircə qəhrəman var və bütün nəsil onun reinkarnasiyalarından ibarətdir. Bundan əlavə personajlar müsbət və mənfi olaraq da ayrılmayıb, onların hər biri polyuslar arasındakı var-gəl zonasındadır. Mütləq mənada Xeyir və Şər də yoxdur burda, bütün hal və qəziyyə özündə  ikili paket saxlayır... eynən həyatın özü kiimi., sırf ağ və qara, yaxşı və pis yox, yalnız çalarlar. Müəllifin relyativizm tərəfdarı olduğu bu cür yanaşma ilə özünü büruzə verir.

Simvolika abidəsi sayıla biləcək əsərdə zaman-məkan hüdudları, uydurma ilə reallığın, yuxu ilə gerçəyin sərhədləri silinir. Markes özü kitabı “Məişət poeması” adlandırıb. Romanda Latın Amerikası ölkələrində tarixən formalaşmış iki mənəviyyat formasına rast gəlinir.Ursula obrazında təzahür tapmış xalq, nəsil, ailə və ikincisi – kasta/aristokrat mənəviyyatıdır ki,  onun da ruporu  Fernanda del Karpiodur.

Kitab böyük mübahisələrə səbəb olub. Kimsə süjetin kəsirli olmasını söyləyir, süjet xəttinin ümumiyyətlə olmadığını hesab edənlər də var, kimsə anlamadığını etiraf edir, kiminçünsə o tək Latın Amerikası yox, ümumiyyətlə insan həyatı, səhvləri, təlaş və həyəcanı, sevgi və nifrəti haqda ensiklopediyadır.

 

Tənhalar vadisində şəhər

Magik realizm janrında yazılmış əsər insan tənhalığının istənilən təzahürünü öyrənmək məqsədi güdür. Oxucu kitabın səhifələrində sonradan şəhərə çevrilmiş Makondo qəsəbəsinin ilkin sakinləri və onu inşa edənləri: Xose Arkadio ilə Ursuladan başlanğıc götürən bütöv Buendia nəslinin başına gələnlərlə tanış olur.

Qeyd edildiyi kimi Makondo qəsəbəsinin salınması ilə cənnətdən qovulmuş Adəm-Həvva  hekayəti arasında müəyyən parallellər mövcuddur. Öz yaxın qohumu olan Ursula ilə evləndikdən sonra Xose Arkadio qətl hadisəsi törədib doğma kəndini tərk etmək qərarına gəlir. Bu cütlükdən törəyən övladlar, nəvələr onların yaxşı və pis  xüsusiyyətlərini irsiyyətlə nəslə ötürür və Buendia törəmələri  “insanın iliklərinə qədər işləyən” tənhalıqdan min dürlü əzab çəkirlər. Nəsildə elm passionarlarından, evdar, qənaətcil xanımlardan, “gözəllik iləhələrindən” tutmuş şəhvət hissini heç cür cilovlaya bilməyən Maço və nimfomanlara, insest həvəskarlarına, döyüş ruhlu mənsəbpərəst sərkərdələrə, qisasçı qatillərə qədər istənilən əxlaq daşıyıcısına rast gəlmək olar. Makondonun ərazi lokallığı çərçivəsində Buendia ailəsinin yaxından iştirak etdiyi real tarixi (liberallar və konservatorlar arasındakı 20 illik müharibə, insurgentlərin – banan kompaniyasının 3000 işçisinin güllələnməsi,  qəsəbənin infrastrukturunun inkişaf edib ilk kinoteatrı, dəmir yolu, buz fabriki olan şəhərə çevrilməsi);  mifoloji (kabuslar, Melkiadesin ruhunun dolaşdığı otaqda permanent və insan əli dəyməyən səliqə-səhman, elə həmən otağın sehrində İkinci Xose Arkadionun gözəgərünməz olub, arxasınca gələn əsgərlərdən canını qurtarması, Axirət daşqınını xatırladan və Makondonu lilli, palçıqlı çamur gölünə çevirən beş illik yağmur, quşların kütləvi ölümü, həşərat basqını, şəhərin qiyamət küləyinə bənzər tufanla məhvi);  məişət (qaraçıların hər il təşrif buyurub müxtəlif oyun, tamaşa və gözbağlayıcılarla insanları əyləndirməsi, bayram təntənələri, toylar, xeyir, şər) olaylarından ibarət milli varolum modeli reallaşdırılır.

Makondo sakinləri əzəl gündən torpaq əkib-becərməklə məşğul idilər. Onlar fiziki əməyi yüksək qiymətləndirir və həyatlarının mənasını onda görürdülər. Qəsəbə ətrafındakı münbit torpaqlar yadellilərin bura axınına gətirir və gəlmələr (həmçinin qaraçılar) özləri ilə elm və texnikanın şəhər sakinlərinə məlum olmayan nailiyyətlərini gətirirlər. Dəmir yolunun salınması ilə Makondoya axın güclənir, qəsəbə artıb şəhər statusuna çatır.

Banan kompaniyasının vüsət alması şəhər camaatının əmək vektorunu başqa səmtə yönəldir, əllər torpaqdan soyuyur, hamı alverə qurşanır. Torpaqdan uzaqlaşan əhalini təbiət durmadan sınağa çəkir və nəhayət yerlə yeksan edir.

Markes romanda təbiətdən uzaqlaşan insan xisləti və onun gözlənilən dekadansını təsvir edir. Ali insan təyinatını qan və çamura boğmuş insanlar kosmik miqyaslı öcalmalarla üz-üzə qoyulur.

Romanın əvvəlində təsvir olunan pəhləvan cüssəli, sağlam, fiziki əmək intizamı ilə formalaşmış insanlar sonda cılız, xəstəhal, yaddaşsız  yarımkölgələrə çevrilir.

Makondo Buendia nəslinin üzvləri üçün adi şəhər deyil, müqəddəs torpaq, cənnətin özüdür. Onlar şəhəri tərk edə bilmirlər, tərk etdikdə isə tez ya gec qayıdırlar. Avropada gözəl təhsil almış Amaranta Ursula kimi. Yad eldə tam təmin olunmuş stabil məişətini, ailə səadətini, insanın özünü xoşbəxt sayması üçün lazım olan hər bir şeyi buraxıb onu dünyalar qədər sevən və bütün şıltaqlıqlarına dözən həyat yoldaşı ilə Makondoya, ata-baba ocağına  qayıdır. Qayıdır və yaxın qohumu Aureliano Babılonya ilə eşq macərası yaşayıb adyulterə yol verir (ərinə xəyanət edir).

Və ya dəfələrlə ölümün gözünün içinə baxan , qanlı savaşlardan doyub eynən bir kabus kimi evə dönən, ətrafında çevrə cızıb heç kəsin ora adlamamasını tələb edən və beləliklə tənhalığını rəmzləşdirən  polkovnik Aureliano kimi.

Xose Arkadionun oğlu  Kiçik Xose Arkadio kimi. Günlərin bir günü qaraçılara qoşulub qaçıb itkin düşsə də uzun illərdən sonra yenə onu Makondoda görürük. Gəlir və.... öz bacılığı ilə evlənir.

Latın Amerikası reallığına istinadən qələmə alınmış bu ailə xronikası bir çox milli mentalitet üçün gündəm reytinqi daşıya bilər, çünki roman psixoloji çalarlar işləməsi ilə verilib və insan təbiətinin implisit bazis elementləri əksər milli toplumlar üçün konstant yerindədir. Bu mənada Makondo dünyanın maketidir.

Roman boyu böyük bir nəslin dirçəliş və süqutunu görürük. Makondonu döyüş xoruzları, əxlaqsızlıq, müharibə, tərəqqi adına səfeh ideyalar, günah əməllər dağıntı və kollapsa müncər etdi.

Leytmotivi hər şeyi udan, özündə basdıran, cahanşümul tənhalıq olan roman günahlar antologiyasıdır, onlar üçün ölüm kötüyüdür. Burda bir nəslin yüz illik həyat sərgüzəştində bütün insanlığın  varlığı boyu etdiyi şər əməllərin presedentinə rast gələ bilərsiz. Bu, öz qürur və nöqsanlarından, həyat tərzindən əl çəkib dəyişmək istəməyən, əksinə,  mənəviyyatsızlıq lilinə bir az da batıb yalnız öz instinkt və arzularını əsas götürən  insanların gözlənilən süqut trayektoriyasını  əks etdirən, heç zaman aktuallığını itirməyəcək səlnamədir.

 

İroniya

Romanda ironiya bütün tale yüklü virajlarda rast gəlinir. Həmçinin xarakter qarşıdurmaları, adi həyat səhnələrinin təsviri, kiçicik epizodlar belə bunsuz ötüşmür. Polkovnikin dəstəyi və yaxından köməyi ilə hakimiyyətə gəlmiş konservatorlar onun bütün oğullarını (cəmi 17 nəfər) öldürüb eyni zamanda başına  zəfər çələngi hörürlər, milli qəhrəman elan edib ordenlə təltif edirlər.

Edip kompleksinin də genetik kod kimi nəslin bütün üzvlərinin irsi yaddaşına yazılmasında sarkazm nişanəsi var. Şaxəli və qol-budaqlı nəslin müxtəlif ailələrdən olan Buendia üzvləri eyni məkan daxilində yaşayıb bir-biri ilə sıx ünsiyyətdə olur və çox vaxt bu ünsiyyət, bağlantı və isinişmə aralarındakı yaş fərqinin və ən əsası qohumluq irtibatının üstündən xətt çəkib cinsi cazibəyə, utancverici əlaqəyə, insestə keçir.

Nəslin nənəsi Ursuladan gəlmə lənətlənmə qorxusu şəcərənin bütün qadınlarına sirayət etmişdi. Yaxın qohumu ilə  ailə həyatı quran  Ursula qan qohumluğundan törəyə biləcək, üzərində nəslin rəzalətini gəzdirəcək eybəcər uşağı hər yeni doğulan körpədə axtarırdı. Digər analar da eynən onun kimi körpəni ana bətnindən çıxan kimi qarnı üstə çevirib  diqqətlə nəzərdən keçirir, donuz quyruğu tapmayınca sakitləşib “məndən keçdi” deyə tanrıya dualar oxuyurdular. Amma bilən yox idi ki, genotip Buendia nəslinə  quyruq və ya digər fiziki qüsur yox, ruhi qısırlıq, mənəvi eybəcərlik, ülviyyət kəsiri, tənhalıq sevgisi ötürür. Ursula öz nəvələrini (polkovnik Aurelianonun üzlərini yalnız ərsəyə çatdıqdan sonra gördüyü müxtəlif qadınlardan olan 17 oğlunu) məhz belə tanıyırdı -  gözlərinin dərinliyinə çökmüş tənhalıq sazağı ilə. Onların başı üzərində sanki kimsəsizlik, lazımsızlıq haləsi,  üzlərində atılmışlıq təlaşı vardı. Böyük ailə bir evdə, bir dam altında yaşayır, amma hərə özüyçün, hamı öz-özlüyündə tənhadır.

Eybəcər döl qismətinə qalınca isə sonunda doğuldu belə körpə.., yeddinci nəsildə qan qohumluğundan...  şəcərədə heyvani ehtirasdan yox, böyük məhəbbətdən doğulmuş yeganə uşaq  - Aureliano Babilonya və Amaranta Ursulanın oğlu donuz quyruğu ilə dünyaya gəldi. Anası güclü qanaxmadan tələf olan çağa ilə nə edəcəyini  bilməyən işsiz, pulsuz, başını itirmiş ata onu böcək, hörümçək və digər həşəratların əsarətinə keçmiş evdə başına buraxıb elə bu ev qədər tör-töküntülü,  aclıq, səfalət, dağıntı, müharibə, quraqlıq, sel, çovğun və s. sosial-ictimai kollapsa, təbiət hadisələrinə məğlub edilmiş şəhərə üz tutur. Qayıdanda ac termitlərin naharına çevrilmiş çağanı yerində tapmır. Makondoya onu dirçəltmək və Buendia  nəslini davam etdirmək məqsədilə qayıdan Amaranta Ursulanın burada öz qohumundan (bacısı oğlundan) həyata gətirdiyi quyruqlu körpə nəslin davamçısı yox, elə doğulan gün məhvə məhkum sonuncu  magikanı olur.

Daha bir sarkazm – eyni adların nəsilbənəsil təkrarlanması zamanın qrammofon valı kimi bir nöqtədə ilişib qalması və ataların yaşayıb çatdırmadığı sıxıntını oğulların davam etdirməsi anlamına gəlir. Qeyd etmək lazımdır ki,  romanda mifoloji vaxt modelindən istifadə olunub, zaman adət edildiyi kimi düzxətli deyil, keçmişdən gələcəyə axmır, çevrə üzrə dolaşır, ona görə də təkrarlar qaçılmazdır. Buendia ailəsində doğulan körpələrə ya  Arkadio, ya Aureliano adı verilir, bəzən çaş salmamaqçun  adın əvvəlinə  və sonuna “İkinci”, “Xose” sözləri  əlavə edilir.  Və daim təkrarlanan adlar oxucunu karıxdırır. Babanın, oğulun, nəvə-nəticənin adları eyni və əlbəttə ki, hamısı tənha... Bu yerdə soyadla karmanın ötürülməsi fikrinə bəraət qazandırmaya bilmirsən. Ümumiyyətlə, adın insan taleyində  müəyyən təsir gücünə malik olması qənaəti  Markesin bu teurgiyasında sübutunu tapıb desək yanılmarıq.

Əmanətə xəyanət mövzusu da müzakirə masasına çıxarılanlardandır. Ursulanın gizlətdiyi, qonaqlardan kiminsə  onların evində əmanət qoyub getdiyi qızılları heç kəs tapa bilmir. Hətta ailəsinin aclıq çəkdiyi dönəmdə də Ursula xəzinənin yerini demir, ömrünün sonunda kor olmuş qadın sirri özü ilə aparır. Çox illər sonra qızılları onun kötücəsi  təsadüfən tapır və plebey dəstəsini başına yığıb acından ölən şəhərdə kef məclisləri keçirir, sonra həmən avaralar tərəfindən də qətlə yetirilir.

 

Fantastik və gözlənilməz elementlər

Kitabı oxunaqlı edən həm də qəribə və gözlənilməz məqamlardır. Ailə tərəfindən övladlığa götürülmüş, ata-anasını vaxtsız itirmiş, darıxdığında təkliyə çəkilib barmağını sormaq və torpaq yeməklə həyata üsyan edən və ümumiyyətlə çox qəribə varlıq olan Rebeka. Makondoya valideynlərinin sümükləri yığılmış və əvvəl günlər əlindən belə qoymadığı torba ilə gələn Rebeka xəstə imiş və çox keçmir bütün ailə, sonra isə şəhər gecənin qaranlığında gözlərin parlaması ilə özünü büruzə verən  yuxusuzluq azarına yoluxur. Xəstəlik daha sonra  yaddaş pozğunluğuna gətirib, hamını amneziyaya düçar edir. İnsanlar adi əşyaların adlarını unutmamaq üçün onları kağıza yazıb üstlərinə yapışdırırlar. Meydanda iri bir  “Allah var!”  şüarı yazılıb asılır ki, insanlar onun varlığını yadlarından çıxartmasınlar.  Şəhəri bu bəladan çox gəzib-çox bilən qaraçı Melkiades xilas edir.

Polkovnik Aurelianonun 12 yaşlı Remediosla evlənməsi. Əkiz uşaqlara hamilə olan qızcığaz (sivilizasiyadan demək olar uzaq yerdə bətndəki döllər haqda belə səhih məlumatın mənbəyi bir az qaranlıq qalır...) qısqanclıq üzündən Amarantanın başqa birisinin – rəqibi Rebekanın kofesinin əvəzinə səhvən onun fincanına atdığı morfidən dünyasını dəyişir.

İkinci Aureliano və ciddilik timsalı Fernandanın qızı Meme ilə banan plantasiyasının fəhləsi arasında yaşanan məhəbbət macərası. Maurisionu (sevgili) hər yerdə plantasiyadan uçub gələn balaca sarı kəpənəklər müşayiət edir. Harda bu uçan cücülər peyda olurdusa, deməli Maurisio yaxınlıqdadır..  Sosial nərdivanın uzaq pillələrində durmuş bu iki nəfərin arasındakı uçurumun optikləşməsi üçün cücülər kimi incə detala əl atılması  diqqətəlayiq gediş idi.. Macəra isə fəci sonluqla bitir: ailə mezalyansın - onların birləşməsinin əleyhinə olduğundan Memenin bütün səyləri heç bir nəticə vermir. Nəticədə  bədbəxt sevgili şikəst edilir, ondan uşaq dünyaya gətirən Meme isə uzaq bir monastra göndərilir.

Polkovnikin müxtəlif qadınlardan olan 17 oğlunun alnındakı yumaqla və başqa vasitələrlə getməyən küllə çəkilmiş xaç rəsmləri. Alınlarında bir növ nişangah gəzdirən qardaşları sonralar  məhz həmən xaçlara tuşlanan silahlarla qətlə yetirirlər.

Roman-epopeyanın daha bir qəribə epizodu:  nəvələrinə daim bağlamalarda müxtəlif hədiyyələr göndərən Fernandanın atası bir gün ailəyə belə bir  “sürpriz” hazırlayır – olduqca iri, ağır yeşiyi həvəslə açan nəvələr onun içində hədiyyə əvəzinə babanın qurd basmış nəşini tapırlar. Bütün ev əşyalarını hissə-hissə qızına göndərən kimsəsiz ata sonda “özünü göndərir”.

Fantastik elementlərdən danışanda levitasiya, astral cərrahiyyə və digər məqamlara toxunmamaq mümkün deyil.  Hamını öz cazibəsinə salmış , bir qədər əqli inkişafdan geri qalan  gözəl Remediosun əlindəki mələfə ilə birlikdə uçub getməsi (müqəddəsləşmə misallı); polkovnikin öncəgörmələri;  Amarantanın ölümlə razılığa gəlib kəfənini tikib qurtarana qədər vaxt istəməsi, dəfələrlə tikilib sökülən, illərdən sonra hazır olan kəfənə bürünüb gözlərini əbədi yumması; Fernandanın gözəgörünməz həkimlər tərəfindən qadın xəstəliyindən distansion “müalicəsi”.  Ağzına atılmış dəsmalla narkoz alıb evdə öz yatağındaca yatızdırılması və ayıldıqdan sonra qarın nahiyəsindəki real əməliyyat yarası. Bu azmış kimi sonradan daha bir konfuz açıqlanır: utancaq Fernanda “gözəgörünməz həkimlərə” hər şeyi olduğu kimi açıb deməməsi üzündən  əbəs yerə kəsilib-doğranıbmış və əməliyyata heç lüzum yoxmuş... Bu da əsərin  güclü ironik məqamlarındandır.

Qətlin gizlədilməsi faktı ilə bağlı belə bir müəllif gedişi :  arvadı tərəfindən öldürülən Xose Arkadionun nəşini nə qədər yusalar da barıt qoxusunu dəf edə bilmirlər. Hətta torpağa tapşırdıqdan sonra da  bu qoxu onun məzarını tərk etmir. Sirli barıt qoxusu cinayətin açılmadığına işarə idi.

Məişət donu geydirilib, xtonik qata maksimum yatırdılıb triviallıq örtüyü altında gizlədilən fantastika oxucunun diqqətini real həyatda rast gəlinən və onun  təbii qeyri-fiziki davamı olan  faktlara, olaylara çəkmək  məqsədi güdür. Məs.Buendia ailəsi üzvləri öz evlərində ruhlarla qarşılaşmağa normal və adi baxır, bu da “Tanrı üçün hamı diridir, ölülər də, dirilər də” xristian dünya modeli ilə birbaşa səsləşir.

 

Öz dünyasında zəncirlənmişlər

Tam mənada heç zaman insana mənsub olmayan, özününküləşdirilməsi mümkün görünməyən Sevgi, Dostluq mövzuları var ki,  onların müqabilində sırf özününkü sayıla biləcək, heç vədə heç kəsin vurub əlindən salmayacağı, alıb aparmayacağı bir duyğu var, adı – Tənhalıq. İnsana məxsus, ona xas, yalnız özününkü olan bu duyğu əsərdə bütün mümkün variantlarda hallanıb.

Bacılığı Rebekanı dişləri ilə gəmirməyə hazır olan Amarantada onların hər ikisinə musiqi dərsi keçmiş italyan Pyetroya qarşı ilıq hisslər oyanır və o and içib söz verir ki, nə olur olsun Rebeka ilə musiqiçinin toyuna pəl qatacaq. Amarantanın olmazın fitnə-fəsadı ilə toy illərlə təxirə salınır. Nəhayət tapılıb qəfildən qəsəbəyə qayıdan pəzəvəng, cantıraq, qoşqu heyvanını xatırladan Xose Arkadio ilə bacılığı çılğın Rebeka arasında alovlanan şəhvani hisslər onların hər ikisinin rüsvaycasına evdən qovulmasına və sonra evlənib ailədən kənar bir yerdə yaşamalarına səbəb olur.

Rəqibini neytrallaşdıran və ömrünün sonuna qədər ona qarşı bəslədiyi nifrət, kin-küdurətin əsarətindən çıxa bilməyən Amaranta Pyetro ilə  xoşbəxt ola bilərdi. Amma olmadı.... irsi tənhalıq duyğusunun ona diktə etdiyi qorxu və güvənsizlik ucbatından sevgisinə yox dedi. Birinci məhəbbətini itirib bütün meylini Amarantaya salmış və “necə olub ki, səndəki dərinliyi və böyüklüyü bu vaxta qədər sezə bilməmişəm” söyləyən Pyetro onu günbəgün özünə yaxınlaşdırıb şirnikləndirən insanda birdən-birə baş verən bu soyuqluğu, qəribə dönüşü heç cür anlaya bilmir və onların səadətinə mane ola biləcək bir şey olmadığı halda sevgilisinin onu özündən uzaqlaşdırmaq cəhdləri bədbəxt musiqiçini özünə qəsd etmə məcburiyyətində qoyur.     Xudbinlikdən doğmuş günah və səhvini başa düşərək özünə kəsilmiş cəza – qadın ovuclarını yanar plitə üzərinə basaraq ömrünün sonuna kimi dul qadınların nişanəsi sayılan qara sarğını əllərindən açmır..

Əsərdə ən qatı, qandondurucu tənhalıq pəhləvan cüssəli ərini (həmçinin qardaşlığını) sərrast güllə ilə qətlə yetirən Rebekanın tənhalığıdır. İldən-ilə zamanın kəsif nəfəsindən hissə-hissə ovulub-tökülən, sökülüb çökən, xarabazarı xatırladan evdə sadiq qulluqçusu ilə bağlı qapı arxasında qalan, ətraf mühitlə hər cür əlaqəni üzüb, havasızlıq və aclıqdan artıq şəffaflaşmış, insandan çox kabusu xatırladan, evindəki əşyalar tək toz basmış, saçı-qaşı kimi dişləri də evin atrıb-törəyən boşluğunda əriyib buxarlanmış ruhu viranə qadın..

Markes tənhalıq xəzəlini  Makondo küçə və meydanlarından süpürüb Fernandanın doğma şəhərinin üzərinə də səpələyir. Qotika stilində tikilib quraşdırılmış, 32 qüllə zənginin səsinə bürünmüş şəhər hər gün öz tənha taleyini salamlayıb qaçılmazlığa boyun əyir. Və bu tutqun, kədərli şəhərdə dünyaya göz açmış Fernanda başında ülyahəzrətlik havaları, kamillik portfoliosu,  gözəllik ilahəsi simvolu kimi Makondoya ayaq basıb öz doğma yurdunun abi-havasını, aristokrat məcazını, kübar vərdişlərini heç bir qadağa, tabu tanımayan, yel kimi sərbəst  Buendia ailəsinə gətirir. Ailə onu heç cür qəbul edib sevə bilmir. Fernanda da kimsəsiz və tənha idi, amma onun tənhalığı  bir az daha pafoslu idi. O tənhalıq qar kimi ağ və təmiz olmasa süfrəyə əyləşmir, qızıl altlıqlı fujerdə şərab içir, gümüş qıraqlı bahalı servizdə xüsusi təamlar dadırdı.

Ahıl yaşlarında ağlını itirmiş və evi uçurtmasın deyə həyətdə iri şabalıd ağacının altındakı skamyaya sarınaraq uzun illər “məhbəs həyatı” keçirən Xose Arkadio Buendia və məşhur oğlu polkovnik Aureliano elə bu şəcərə simvollu qollu-budaqlı ağacın yanında müxtəlif vaxtlarda həyatla vidalaşırlar. Həyat yolları və sonucları fərqli olan ailə üzvlərini steplersayağı bir-birinə tikən yeganə oxşarlıq kimsəsizlik, lazımsızlıq duyğusu idi. Və bu kimsəsizliyin canlı şahidi şabalıd ağacı qədimlik, əzəmlik rəmzi daşıyıb klassik və mifoloji səpgidə arxetipləşir.

Daha bir konfuzu Melkiadesin simasında görürük. O biri dünyaya səyahət edib “qayıdan”  qaraçı/peyğəmbər məhz ona görə dönür ki, orda da quduz tənhalıq onu addımbaaddım izləyirmiş...

İnsan tənhalığı romanda müxtəlif səbəblərlə açıqlanır. İlkin səbəb sevməyi bacarmamaqdır və bu Buendia ailəsinin bütün üzvləri üçün xarakterikdir. Buendia savaşı , zərgərliyi, kommersiya işini, əkib-becərməyi, nəsil artırmağı, evdarlığı, elmin dərinliklərinə baş vurmağı və s. və il.bacarır, amma sevə bilmir.. O, sevgini yırticiliğa, dəli ehtirasa, şəhvətə, rəqabətə, birinciliyə, qurbanvermə ritualına, eqoizm apofeozuna, daha nələrə tən tutur, bir tək öz həqiqi mənasından başqa. Daha bir səbəb izoləolunma ehtiyacıdır ki, bu da yuxarıdakı səbəbdən doğur.

 

Yaddaqalan obrazlar

Əsərdə qadın obrazı qarşısında reverans da yox deyildir. Nəslin patriarxı elm və tərəqqinin müxtəlif “oyuncaqları” (maqnit, böyüdücü şüşə və s.) ilə oynarkən işgüzar, dözümlü, müdrik, iradəli Ursula ailənin yükünü təkbaşına çəkir. Daha sonralar daxilində coşub kükrəyən enerjini hara xərcləyəcəyini bilməyən ağlını itirmiş ərini ağaca sarıtdıran qadın  onun da qayğısına qalır, pis xəbərləri gizlədib, yalnız xoş müjdələri onunla bölüşür. Buendia nəslinin başçısı bu baxımdan 120 il ömür sürən, sonunda gözlərinin işığını itirsə belə korluğunu hamıdan gizlətməyə müvəffəq olan və hər şeyə rəğmən ailənin həyatında yaxından iştirak edən Ursula sayıla bilər. Vətəndaş müharibəsi dövründə bu qadın nümunəvi dəyanət və qeyrət nümayiş etdirmişdi. Şəhəri idarə edən nəvəsi  Arkadionu qəddarlığına görə kötəkləmiş, ailənin yaxın dostu olan Gerineldo Markesin güllələnməsi əmrini ləğv etməyəcəyi təqdirdə oğlu polkovnik Aurelianonu öz əlləri ilə öldürəcəyini bildirmiş və günahsız insanı xilas etmişdi.

Alim və sehrbaz, piliqrim və kosmopolit, qaraçı Melkiades tənqidçilər üçün əsl yağlı tikədir. Onun misalında Messiya, Melhisedek, Faust, Mefistofel, Prometey kimi onlarca prototip göz önünə gəlir. Müsahibələrindən birində “bütün qəhrəmanlarda məndən nəsə var” deyən müəllif  öz cizgilərini daha çox bu obrazda  cəmləmişdi..., keçmiş əyyamlarda rəssamlar toplum insan təsvirinin bir tərəfinə öz rəsmini əlavə etdikləri kimi. Qaraçı bütöv bir nəslin səlnaməçisinə çevrilir və nəslin kodlaşdırılmış bu tale yazısı elə romanın özüdür.

Ədəbiyyat araşdırıcıları kitabda yer alan unutqanlıq sindromu ilə bağlı mübahisələrdə Melkiades obrazına toxunmaya bilmirlər. Unutqanlıq detalını kitaba əlavə etməklə müəllif nələrə nail olmaq istəmişdi? Niyə sakinlər total bu azara tutulmalı idilər? Unutqanlıq motivinin əlavə olunması müəllifə insanların öz keçmişini unutması üçün lazım idi – daha doğrusu ilkin günahı. (lokal roman coğrafiyasında bu simvolizm yenicə evləndiklərində ərini uzun müddət özünə yaxın buraxmayan Ursulanın onun tərəfindən zorlanmasında və onlardan da əvvəl əcdadlarda doğulan quyruqlu uşaqda təzahür tapır).  Məqsəd yaddaşları silmək idi ki, insanlar ağ vərəqdən başlasınlar dünyadərkinə. Amma Melkiades planın həyata keçirilməsinə imkan vermir, hardansa tapılıb gəlir və hamını unutqanlıq azarından qurtarır. Bu mənada Melkiades Şər, İblis rolundadır. , irsi möhürün pozulmasına imkan vermədiyinə görə. Digər tərəfdən o Xeyir, Allah mənasındadır,  çünki  kənardan müdaxiləsiz, insanların problemi özlərinin dərk edib, öz içlərində dəf etmələrini istəyir. Bir daha, yuxarılarda qeyd edilən kimi teyxa Müsbət və Mənfi yoxdur,.. və Melkiades surəti bunun bariz nümunəsidir.

 

Rekviyem

Eyni dam altında yadlaşma duyğusu gündən-günə dərinləşən Tənhalıq belə sonuclanır:

Küçələrini beş illik yağışlar yumuş, müharibə güllələrinin çöhrəsini suçiçəyi yarasına döndərdiyi, az yaşına baxmayaraq olanlardan-keçənlərdən qarıyıb-qartımış , dağıntılara məruz qalmış şəhərin yarımuçuq tikililəri arasında süquta uğrayıb sütunları çökmüş, tərk edilib kəpənək və qarışqaların, keçmişlərin kabusunun, ruhların və xatirələrin ixtiyarına verilmiş, əvvəlki ehtişamına parodiya qismində görünən bir ev var.

Bir vaxt orda polkovnik yaşayardı, bütün arzu və ideallarını itirmiş Polkovnik...

Olduqca gözəl bir qadın da yaşayardı orda. Onu sevmək (gözəlliyinə valeh olmaq, nə yeyib,içib, geydiyi ilə maraqlanmaq yox, məhz olduğu kimi sevmək – qırxıq başına, lüt bədəninə keçirtdiyi balaxona (ləbbadə), kəsirli şüuruna, uşaq hərəkətlərinə rəğmən)  bir kimsənin ağlına gəlmədiyindən küləyə qoşulub əlindəki mələfə ilə birgə... uçdu.

Son günlərini həyətdəki iri gövdəli qoca ağacın altında başa vuran bir xəyalpərəst – nəslin atası vardı orda..

Bütün ailənin yükünü zərıf çiyinlərində daşımağa adət etmiş müdrik bir ana və daim məhəbbət arzulayıb ondan qaçan, hətta bu yolda canılıyı belə özünə rəva bilən qadın da yaşayırdı orda.

Kənardan ailəyə qəbul edilən,  xiffətdən torpaq yeyən və nəhayətdə qardaşlığına tamah salması üzündən evdən qovulub həyatını tənhalıqda başa vuran qadın da...

Cüssəli birisi... doğmasından, yaxınından aldığı güllə yarasından axan qanı bütün şəhəri dolaşıb gəlib ata evində anasının ətrafında göllənmiş birisi...

Bütün bu macəralar xronikası yellənən kreslosunda oturmuş insanın bəbəklərində yanıb sönür. Onun da öz macərası var. Qadını ona oğlan uşağı bəxş edib həyatla vidalaşdı, sonradan qarışqaların şikarına çevrilən uşağı... İndi o öz misalında qulaquğuldadacaq  Tənhalığın son akkordlarını canlandırır. Heç kəs qalmamış artıq, o təkdir. Sirr açılıb, manuskript oxunub, hər şey aydındır.

“Nəslin yaradıcısı ağacın, sonuncusu – qarışqaların olacaq”.

Buendia nəslinin tarixçəsini yazan qaraçı Melkiadesin manuskriptini əsərin sonunda Aureliano Babilonya açmağa müvəffəq olur. O bilirdi ki, qaraçının qoyub getdiyi perqament yazılarında onun da taleyi öz əksini tapıb. Amma bu barədə oxumağa heç tələsmirdi...

Makondoda onu yer üzündən silməyə qadir qasırğa, qiyamət küləyi  başlamışdı artıq. Babilonya soyadı isə artıq tarixlərə gömülən Vavilon şəhərinə işarədir.

Əsər esxatoloji sonluqla bitir:

“Yüz il tənhalığa məhkum edilmiş insan nəslinin bir daha dünyaya gəlişi caiz deyildir”.

Əsərlə müəllifin çatdıracaqları bunlardır:  ümumbəşəri mənəvi birlik, əxlaqi nəcabət, yüksək mənəviyyat hasil etməsə cəmiyyət məhvə sürüklənəcək.

 

 

 

 

 

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5