İntihar etməyənlər, edənləri anlamaz

O, dinindən uzaq olmasına, millətçilik və sionizmə nifrət etməsinə baxmayaraq sadəcə yəhudi olduğu üçün ölkəsindən sürgün edilən kövrək ürəkli bir adam idi. Bu həssas ürək əvvəl axır məğlub olacaqdı, çünki özünün dediyi kimi: “O artıq səssiz dərinlikdən bir də heç vaxt suyun üzərinə çıxmayacaq dalğıc kimiydi” .

Bu şəklə diqqətlə baxaq. Diqqətlə baxaq və dünyanın gedişatı qarşısında məğlubiyyətə uğrayan bir insanın o məğlubiyyəti necə qarşıladığını görək.  Həyatdan ümüdünü kəsmiş, həssas, “insan kimi insan”, dövrünün ən şöhrətli yazarlarından biri arvadı ilə birlikdə həyatla məqsədli şəkildə vidalaşması, qalstukunu belə çıxartamdan ölümə getməsini, ölüm ayağında belə özünə duyduğu hörmətin önəmini görək və ondan soruşaq, bu həssas ruhlu insana belə “vida” yaraşırdımı?

Ah Stefan Çveyq! Qebbelsin adını “istənməyən və qadağan olunmuş yazıçılar siyahısı”nın ən yuxarılarında yazdığı həssas ruhlu, özünəməxsus insan. O kövrək ürəyin sənə bir az daha vədə versəydi, şübhəsiz adın bu gün XX əsrin ən parlaq yazıçıları siyahısında ən önlərdə gedərdi. Neynəyəsən ki, belə olmadı. Nə sükut içində üsyan edən ürəyin nə də zülmətə dözümü olmayan beynin buna imkan vermədi. Sən vicdanın qarşısında məğlub oldun. Tarixin ən dəhşətli qorxu və cinayət imperiyasına qarşı apardığın mübarizənin məğlubiyyətə uğraması səni həyatla amansızca vidalaşmağa sövq etdi. Heç gözlənilmədən getdin Stefan, gözlənilmədən. Niyə məğlub oldun ey gözəl insan, niyə?

Neynəyəsən ki, intihar etməyənlər, edənləri anlamaz.

***

Albert Kamyu fəlsəfənin yeganə problemi “intihar”dır demişdi. O intiharı insanın öz varlığını dərk etməsi kimi yozmuşdu.

Çveyq də qorxu imperiyasından çox-çox uzaqlarda olmasına baxmayaraq, həyatına öz iradəsiylə son verəcəkdi.

***

Onun həyat yolu, Zalzburq, London, Nyu-york, Rio və son dayanacaq olaraq Petropolis arasından keçir. Onun məcburi sürgünü axır ki, bitmişdi, lakin ürəyindəki o silinməz ağrı 1933-cü ilin o məşum 10 may axşamı, alman şəhərlərində alman gəncliyinin qışqırıqları altında özünün və dindaşlarının kitablarının böyük bir tonqalda yandırılması ilə başlandı. Orta əsrlər geri qayıtmışdı. Çveyq də eynilə dindaşları Eynşteyn və Freyd kimi qorxunc şərin kölgəsini üzərində hiss edərək öz vətənindən qaçacaqdı. Hissləri onu aldatmayacaqdı.

Lakin Paris faşistlərə təslim olanda, Londona bombalar yağdırılanda, dəhşətli faşizm virusu hər yeri bürüməyə başlayanda Çveyq okeanın o tayındakı Nyu-yorka üz tutur. O canını qurtarsa da hər gün Avstryada və Almanyada yəhudilərin evlərinin, sinaqoqlarının yandırılmasını, küçənin ortasında qətl edilməsini, kütləvi şəkildə ölüm düşərgələrinə göndərilməsini eşidirdi. Bir növ sanki, sevgiyə bağlandığı Vyana mədəniyyətini, dilini, musiqisini, ədəbiyyatını dostlarını və ən ağırı da yardım üçün əllərini ona uzadan, lakin cavabsız qoyduğu yüzlərlə tanışını tərk edib yeni dünyaya qaçmışdı. Çveyq hələ Londondaykən yüzlərlə yəhudinin Avstriyadan qaçmasına kömək etsə də, yerdə qalanlarını məsuliyyətsizcə taleyin hökmünə buraxmasının ağrısıyla içini yeyə-yeyə Amerikaya yola düşmüşdü. Öz dövründə Avropanın yaşayan ən məhşur yazıçısı, musiqiçidən ədəbiyyaçıya qədər köhnə qitənin yaşamış ən tanınmış adamları haqda kitablar yazan, qəlbi qırılmış Stefan Çveyq, yəhudi mədəniyyəti ilə heç bir bağı olmasa da, millətçiliyə və sionizmə nifrət etsə də, yalnız tanrının istəyi ilə yəhudi kimi doğulduğuna görə tarixin ən böyük cəlladlarından qaçaraq min-bir çətinliklə özünü Nyu-yorka çatdırır. Lakin, vicdanı onun qəbul etdiyi bu qərarının nə qədər ağır olduğunu gecə-gündüz qulağına pıçıldamaqdan bezmirdi. Vicdanı onu, amansızca şər qüvvələrlə mübarizədən qaçan, özünə vurğun bir qurban sayırdı. Halbuki, o günlərdə Vyanada yəhudilərə intihar etmək belə qadağan olunmuşdu. Çveyqin bir çox dostu, qohumu və bəzi dindaşları evlərində təbii qazla intihar etməyə başladığı zamanlarda, zalım faşist höküməti evlərə verilən təbii qazı kəsirdi. Bir müddət sonra hətta qazla intihar etmək, qanun pozuntusu sayılmağa başladı…

Daha sonra  bu kövrək qəlbli yazıçı, Nyu-yorkun “mühitindən” baş götürüb Brazilyada məskunlaşmağa qərar verir. O insanları daha yumuşaq, daha həyat sevər latın mədəniyyətinə sığınır. Ancaq orda arvadı Lotte Atman ilə birlikdə həyatının son altı ayını keçirir. Ondan gözlənilən qəhrəmanlığın və mübarizliyin əvəzində qorxaqlıq edib istirab içində qıvrılarkən bir yandan da almanların az qala bütün dünyanı işğal etməsi xəbərlərini aldıqca “qətiyyətli bir addım” ataraq əbədi işgəncədən canını qurtarmağa qərar verir.

Sən demə 1942-ci ilin bir fevral günündə Çveyq və arvadı yanlarından heç vaxt ayırmadığı həblərinin köməyilə öz iradələri ilə əbədi yuxuya gedəcəkdilər. Beləliklə onun anasından və doğma yurdundan uzaqdakı vicdan əzabı ilə dolu məcburi sürgünü həmişəlik bitmiş olacaqdı.

***

Albert Kamyu, ömrünü həyatın yaşamağa dəyib dəymədiyi sualına cavab tapmağa həsr etmişdi. Ancaq nəhayətdə o intihara haqq qazandırmamış, əksinə kökündən rədd etmişdir. O həyatın ağırlığı, hüznü, kədəri, öz təbirincə absurdu – “cəfəngliyi” – qarşısında insanın həmişə üzünü həyata doğru çevirməsinin tərəfində durur.

Görünür Çveyq, faşistlərin yaratdığı bu ağlasığmaz “cəfəngiyyat” qarşısında mübarizənin, müharibə və üsyanın heç bir faydası olmayacağına inanmışdı. Neynəyəsən ki, o müharibədən, qırğınlardan çox uzaqlarda olsa da, qorxusuna və daha çox da vicdanına təslim olur.

Ənginlikdə böyük və parlaq bir ulduz vaxtından öncə sönəcəkdi.

Amma əvvəldə dediyim kimi, intihar etməyənlər, edənləri anlamaz…

İvo Molinas

Şalom qəzeti

Mənbə: www.salom.com.tr

Çevirdi: Namiq Hüseynli

oxuzali.az 

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5