İCTİMAİ  İNKİŞAF QANUNLARI

                         Cəmiyyət  fərd  kimi

Subyekti – iradə, məslək, əqidə, qənaət və ideologiyaya əsaslanan, təkrarsız keyfiyyətlərə malik, unikal fərdi taleli insan olan sosial elmlər ictimai münasibətlər kimi spesifik sahədə bərqərar olmuşlar.

Qərb mütəfəkkirləri uzun illər cəmiyyətin inkişaf qanunauyğunluqlarını müəyyən etməyə cəhd göstərmişlər. Mikrokosm makrokosmun modeli, ailə dövlətin, fərd cəmiyyətin subelementi olduğu üçün ümumi bəşəri qanunlar tək halda götürülmüş insan əmsalında (onun ontogenezində) özünü göstərməyə bilmir.

Beləliklə, ümumiliklər və bəzi punktlarda fərdə yansıtma.

1.Kompensasiya qanunu.

Həyat üçün əlverişli iqlim şəraiti olan coğrafi bölgədə insanlar çox vaxt ağır siyasi, hərbi, dini və seqreqasiyaya məruz qoyan digər faktorlarla üzləşir.

Hər hansı parlaq, fenomenal fərdi keyfiyyətlərinə görə fərqlənən şəxs bəzi vacib cəhətlərdən qısır qalır və ya həyat kolliziya və rebusları onu elə məngənəyə salır ki, nəfəs çəkməsi belə çətinləşir, həmçinin ona tətbiq olunan “sınama/ tovlama metodları” digər insanlara nisbətən daha geniş miqyaslı, daha sərt və imrəndirici olur.

2.Qarşılıq qanunu.

Zor gücünə, cəbrən həyata keçirilən iş öz icraçısı üçün neqativ nəticələrə gətirir. Qanla endirilən hakimiyyət yerini özündən betərinə verir. A.Kamyu  kommunist illyuziyalarından xilas olduqdan sonra belə bir fakt aşkara çıxarmışdı ki, inqilab öz ilkin prinsiplərinə xilaf çıxaraq yeni əsarət sistemi yaradıb daha absurd xarakterli yeni konformizm bərqərar edir. Bu zaman günahsız insanların da əzab çəkməsi istisna olunmur. Məs.Fransa inqilabı (1789), Rus inqilabı (1917). Ehtiyac, qəddarlıq, ədalətsizlik olmayan xoşbəxt cəmiyyət qurmaq üçün inqilabçılar tərəfindən həyata keçirilən qanlı terror təkcə aristokratiyanın deyil, sıravi insanların da qətlinə gətirdi və sonra hər yerdə xalqın düşmənlərini axtaran inqilabçıların məhz “xalq düşməni” damğası ilə öz sıralarının da seyrəlməsinə səbəb oldu. Bu zaman xalqın ümumi yaşam səviyyəsi aşağı düşüb, yalnız bir neçə onillikdən sonra inqilabdan əvvəlki durumuna gəlib çata bilir.

Bumeranq effekti insan taleyində də özünü göstərir. Göz yaşları üzərində qurulan tifaq gec-tez dağılacaqdır.

3.Elitanın deqradasiyası.

İnsanın rifah halı nə qadər yüksəkdirsə bir o qədər böyük passionarlıqla o, mənəvi-etik normaları pozub, deviant və yolverilməz davranış sərgiləməyə meyllidir. Yüksək rifah, ehtiyac tanıtmayan maddiyyat, əmin-arxayın sabahlar, təhlükəsizlik həzzi, külli-ixtiyar, sərbəst vaxt bolluğu, ideologiyaya yer ayrılmayan şaqraq həyat insanın ruhən çöküşünə və böyük mənada cəmiyyətin çürüməsinə gətirir.  Dünya tarixi məhv olmuş sivilizasiyaların məzarlığıdır: Atlantida, şumerlər, qədim Misir, Roma, Vizantiya.

4.Hakimiyyətin konsentrasiyası və ya oliqarxiya qanunu.

Bu qanunu 1911-ci ildə R.Mixels (Robert Michels)  aşkarlamışdı. İstənilən təşkilatçılıq formu yalnız hakimiyyətin bir qrup insanın əlində təmərküzləşməsi  zəminində effektlidir. İstənilən demokratik hərəkat, partiya müddət ötdükcə effektiv idarəetmədə marağı olmayan, yalnız öz hökmranlığını güdən oliqarxiyaya çevrilir. Bir çox ölkələrdə məmurların öz maddi vəziyyətlərindən və ictimai statuslarından tam razı qaldıqları üçün hər hansı iqtisadi reformların keçirilməsi məqbul sayılmır.

Hakim zümrənin say tərkibi ilə əldəki səlahiyyət konsentrəsi tərs mütənasibdir.

5.Qüdrət qanunu.

Azğın güc ətrafında yerləşən, kifayət qədər azğınlıqla qorunmayan bütün əraziləri ələ keçirməyə çalışır. Uzaq Şərq kifayət qədər müdafiə oluna bilmədiyi təqdirdə güclü qonşu – Çin tərəfindən təhlükə gözlənilə bilər. B.e.ə. V əsrdə Qərbi Roma imperiyası azsaylı, lakin hərb sənətinin bütün incəliklərinə vaqif barbarların həmlələrinə məruz qalırdı.

6.İctimai inkişafın sürətlənməsi qanunu.

Cəmiyyətin inkişafı hər yeni dövr ilə vüsət alır, yeyinləşir. Hər yeni epoxa əvvəlkindən daha qısadır. Davametmə müddəti:  quldarlıq 3,5 min il, feodalizm (Qərbi Avropada) 1300 il, kapitalizm  hələlik 2,5-3 əsr  (1770-ci ildən İngiltərədə sənaye inqilabı, Fransada 16-cı Lüdovikin reformları).

7.İnkişafın qeyri-müntəzəmliyi.

Müxtəlif regionlar müxtəlif dövrlərdə həm tərəqqi, həm tənəzzül keçmişlər. Siyasi və iqtisadi sferada bəzi ölkələrin hegemonluğu nəzərə çarpır. 17-ci əsrdə kapitalizmin ilk çağlarında burjua iqtisadiyyatının lideri Hollandiya idisə, sonra aparıcı rolu rəqibi İngiltərəyə təslim edib ondan çox-çox geri qalır.

19-cu əsrin ortalarında İngiltərə sənayedə və maliyyə münasibətlərində bütün ölkələrdən öncül idisə, əsrin axırlarında onu ABŞ, sonra isə Almaniya qabaqlayır. 20-ci əsrdə iqtisadiyyatda önə çıxanlar Yaponiya, Çin olmuşlar.

Fərdi inkişafda da bu tendensiya nəzərə çarpır. Hər hansı sahə üzrə başqalarını qabaqlayıb birincilik qazanan insan illər sonra estafeti özündən daha yaxşısına ötürməli olur.

8.Əlaqəli hadisələr.

Hər hansı hadisə müxtəlif nəticələrə gətirir. Ölkədə iqtisadi tərəqqi işsizliyin azalmasına, əmək haqqının artmasına, həyat şəraitinin yaxşılaşmasına, siyasi stabilliyə səbəb olur. Sosial rifah artdıqca ailələrdə uşaqların sayı azalır, demoqrafik problem ortaya çıxır. İqtisadiyyatda dövlətin rolunun azalması cəmiyyətdə sosial bərabərsizliyin artmasını şərtləndirir.

9.Tciklik inkişaf qanunu.

Hər bir şey öz əsas xarakteristikasında gələcəkdə təkrarlara meyllidir. Sivilizasiyanın yeni inkişaf mərhələsində baş verənlər əvvəllərdə olmayan cizgilər qazansa da, hər şey keçmişlərin təkrarından ibarətdir. Qədim Misir 3000 il ərzində çiçəklənmə dönəmləri ilə bərabər (qədim, orta və yeni çarlıq) onlar arasındakı çöküşü də yaşadı. Eləcə də Çin misalı: Pik və krizislərin növbələşdiyi 2000 il.

10.İdeologiyanın prioriteti.

Cəmiyyət və dövlət ideologiyalar üzərində bərqərardır. Ənənəvi dini dəyərlərin və inanc doqmatlarının tənəzzülə məruz qoyulması ardınca inqilablar dalğası, iğtişaş, hərc-mərclik, anarxiya  baş qaldırır. Mənəviyyatın ayaqlanması dezorientasiya və kollapsı çəkib gətirir. İnsan üçün hər zaman ülviyyət kəsb edən bir şeylər olmalıdır.

11.Bərabərsizlik qanunu.

Dünyada 20% insan bütün gəlirin 80%-nə sahibdir. Müəssisələrdə işin 80%-i işçi kütləsinin 20%-i tərəfindən həyata keçirilir. İnsanlar bərabər yaranmamışlar, onlar bacarıq, əzm, istedad, səy və digər xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənir. Ona görə insan cəmiyyətində bərabərsizlik daim olub və olacaq.

12.Pareto qanunu.

Gəlir və sərvət ilə onlara sahib olanların sayı arasında tərs mütənasiblik mövcuddur. İctimai piramidanın yuxarılarına doğru insanların sayı azaldıqca onların qazancında artım müşahidə olunur. ABŞ  əhalisinin 1%-i bütün mülkiyyətin 40%-nə sahibdir. Bu, bərabərsizlik qanununun daha bir ifadəsidir. Credit Suisse İsveçrə bankının tədqiqatlarına əsasən dünya əhalisinin 0,7 %-i dollar milyonerləridir və onların payına düşən var-dövlət ümuminin 44%-ni təşkil edir. Varidatı 100 mindən 1 mln $-a qədər olan daha 8% əhali ümumi sərvətin 41%-nə yiyələnib.

13.Kəmiyyət dəyişikliklərinin keyfiyyət dəyişikliyinə keçməsi (Hegel).

Kritik düyün nöqtəsində miqdari dəyişikliklər həmişə xassə dəyişikliyi törədir.

İctimai proseslərə inikası:

Kapitalist industriyasına qədər İngiltərədə müstəmləkə qarətindən alınan var-dövlətin əllərdə toplanması prosesi gedirdi. Buna paralel olaraq ölkədə keçirilən siyasət nəticəsində torpaqdan məhrum edilmiş kəndlilərin şəhərə qovulması, proletariatın savadlanması, təlimi də vüsət almışdı. Geniş sənaye fəaliyyəti üçün lazım olan kapital toplanması baş tutduqca acından ölməməkçün qəpik-quruşa işləməyə hazır proletar sıraları da kənd əhalisinin hesabına sıxlaşırdı. Məhz onda yeni ictimai formasiya olan kapitalizmin meydana gəlməsi üçün şərait formalaşdı. Miqdarı dəyişikliklər cəmiyyətin inkişafında yeni pilləyə gətirdi – İngiltərə feodalizmdən kapitalizmə qədəm qoydu.

Keyfiyyət dəyişiklikləri hər zaman anidən baş verir, amma ona qədər uzun yol, hazırlıq mərhələsi keçilir.

Kəmiyyətcə dəyişmənin keyfiyyətcə dəyişməyə gətirməsinin əsasında əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanunu durur.

Kapitalizmin əsas ziddiyyəti – ictimai ümumi istehsalla kapitalist, yəni şəxsi mənimsəmə arasındakı ziddiyyətdir. Məhz əks tendensiyaların mübarizəsi nəticəsində yeni keyfiyyət xüsusu meydana çıxır. Əksliklər bir-biriylə polyarlıq təşkil edib mübarizə aparsalar da onların ayrı, tək mövcudluğu qeyri-mümkündür. Sistem, daxilindəki mübarizə və vəhdət meyllərinə görə keyfiyyət yenilənməsinə qabil olur.

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5