Yuxularda gəzən qız

Müasir şairlərin şeirləri üzərindən psixoanalitik təhlil aparmağı qərara almışam. İlk olaraq görkəmli şairimiz Ramiz Rövşənin bir şeirindən başlayıram. Bəri başdan deyirəm ki, bu qeydlər şairin şəxsinə qarşı hər hansı sayğısızlığımın ifadəsi deyil, əksinə, bəlkə gələcək yaradıcılığında ona faydalı olmaq arzusundan qaynaqlanmaqdadır.

İlk rastıma çıxan bu şeirdən başlayaraq təhlilimizə davam edək:

Şeirin adı belədir: “Yuxularda gəzən qız”. Elə şeirin adındaca şairin qızlar haqqında önyarqısı özünü biruzə verir, başqasının yuxusuna girən qızın “gəzəyən” (məc. əxlaqsız) olduğuna üstüörtülü işarə var. Şeiri oxuduqca buradakı qız personajının oxucuya ikinci dərəcəli qismində təqdim olunduğunu müşahidə edirik, elə təsəvvür yaranır ki, şair bu şeiri yalnız oğlanların və ya kişilərin oxuması üçün yazıb, məsələyə seksist (cinsi ayrı-seçkilik) yanaşıb, qızı şəxsiyyət və ya insan kimi deyil, insana əlavə, vasitə, daha çox əyləncə vasitəsi kimi təsvir edib.

Bu oğlan yuxuda nə görür belə?

Nə bərk qucaqlayıb yumşaq yastığı.

Yuxuda bağrına bərk-bərk basdığı o qız kimdi görəsən?

İndi qucağında çabalayırmı, hay-haray salırmı indi görəsən?

Şairin təsvirində oğlan mələk kimi bir şeydir, ərköyün baladır, yastığı qucaqlayıbsa demək mütləq yuxuda “qız” görür. Qız isə nə edir? – çabalayır. Yəni, bu “çabalamaq” məsələsi şairin də ürəyindəndir kimi gəlir adama və bundan “kayf tutduğu”hiss etməyə bilmirsən J . Bilirsiz də, bəzi yazıçılar, şairlər var, sevişmə səhnəsini təsvir edəndə özləri də hallanırlar (Allah göstərməsin). Bu misralarda da bir balaca o məsələ var. Üstəlik, canlı həyatda əli çatmayıb yuxuda istədiyini etmənin qisasçılığımı, bu işdə dənəyimli birisi olduğununun poetik ifadəsimi, buna siz qərar verin?

Keçək şeirin davamına:

Bəlkə o da yatıb, ya da oyaqdı

Ya çöldə, ya da ki evdədi indi

O qız nə bilir ki, bu gecə vaxtı

Kimin yuxusunda “kefdədi” indi.

Bir şeyi etiraf edək ki, Ramiz usta şairdir, söhbəti fırladıb oxucunu sehr toruna salmağı və beləliklə əsas niyyətindən uzaqlaşdırmağı bacarır.  Bir qızın kiminsə yuxusuna girməsini, başqa cür deyil, məhz “kef” kimi qiymətləndirir. Yəni, anlayacağınız, şair məsumluq sərhədlərini zorlamağı xoşlayır, öz qəhrəmanını qadağan bölgələrə salmaqdan da kayf tutur və bütün bunlar onun kişi oxucularının xoşuna gəlir. Şeirin alt qatında rəsmən bu məsaj var: “qızlar oğlanların əyləncəsi üçün allahın yaratdığı ek bir ünsür və ya varlıqdır”.

Sonrakı misralarda da şair bu təəssüratı gücləndirmnəkdədir:

Nə çoxdur dünyada gözəl qızların

Özündən xəbərsiz “cinayətləri”.

Gecə yuxularda gəzən qızların

Gizli “öpüşləri”, “xəyanətləri”

Biz bilmirik, amma şair bilir, qızın adaxlısı da var, amma yuxularda gizli öpüşür, xəyanət edir. Bu təsvirlərin şüuraltıdakı mənzərəsi, inanın çox əyləncəlidir. Görün şair haraları düşünür. Əsl ustalıq üzdə olan deyil, altda olandır əslində, yəni, şüuraltında. Başqa bir məqam: qız öpüşərsə “gizli” öpüşər və ya sevişərsə bu mütləq bir xəyanətdir. Dolayısıyla, şeirdəki qız müstəqil iradəsi olan bir şəxsiyyət deyil, ikinci cinsdir, kişinin uzantısı, tanrının kef çəkmək üçün tasarladığı bir obyektdir.

Davam edək:

Hardasa toy səsi ucalır yenə,

Zurnanın zilidi göyə dırmaşan.

Kimin yuxusundan kimin evinə

Görən gəlin köçür o qız bu axşam?  

Şairin qızlar üçün varoluş konsepti aşağı-yuxarı belədir: qız başqasının yuxusuna girməyəcək qədər bakirə olmalıdır, toya qədər hətta yuxuda belə başqasının yuxusuna girməsi xəyanət kimi dəyərləndirilir.

İndi yatanamı “oyan” deyəsən,

Gəlin gedənəmi “dayan” deyəsən.

Zahirən, ülvi bir sevgi tablosudur, uğurlu metaforik söz oyunu tapılıb. Lakin belə deyil, hadisədə qarşılıqlı sevginin izi yoxdur, ola bilsin qız sevdiyi birisinə ərə gedir, elə isə nə üçün dayanmalıdır, başqasının yuxusuna təktərəfli olaraq girmək bu olmayan münasibətə ülviyyətmi qazandırır? Yoxsa, ikinci cins olduğu üçün onun iradəsi ümumən gözardı edilib? Şairin sevgi konsepti sizcə çox demode olmayıb?

Səni kim eşidər bu vurhavurda

Adına dəlidir deyərlər sənin,

Bir az hay-küy salsan qorx ki axırda

Tutub nağaratək döyərlər səni.

Məncə bu bənd şeirin ən uğursuz parçasıdır, toy estetikası, guya insanın nağara kimi döyülməsi qondarma olmaqla yanaşı, poetikadan uzaqdır, şairin ustalığının altında bir üslubda təsvir edilib.

Sən öz dərdini çək ay mağmın adam

Qalmısan təkliyin əlində indi.

Necə gözəl qızlar keçdi yanından

Hərəsi bir evdə gəlindi indi.

Zahirən özünə “mağmın” demək də oxucunun gözünə kül üfürmə, özünü ideallaşdırmanın başqa bir növüdür, əslində əhvalatı təsvir edən birinci şəxs “gözəl qızları” sürüylə otaran, onları sevmək deyil də, mal kimi gözdən keçirən, vaxtında tavaya atmadığına görə peşimançılıq duyan superqəhrəmandır sanki. 

Bəsdir tək dolandın bu şəhərdə, tək

Nə yadnan, nə də ki qohumnan evlən,

Bərk-bər qucaqlayıb var gücünlə çək,

Çıxart bir gözəli yuxundan, evlən.

Təəssüf ki, bu təsvirlərdə də saf, qarşılıqlı sevginin izləri yoxdur, ibtidai dövrlərdə olduğu kimi, “gözəl” qol gücünə əldə ediləndir, istəyi olsa da olmasa da onunla evlənmək olar.

Bütün bunlara baxmayaraq şeirin yüksək təsvir üslubuna, metaforik mükəmməlliyinə heyrət etməmək mümkün deyil.

R.Qaraca

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5