Tək mən varam ya sən də varsan?

Heç nə bilməyənin yanlış anlanılmaq qorxusu yox.

Amerika riyaziyyatçısı, elm populyarizatoru   M.Qardnerin  “Mən niyə solipsist deyiləm” adlı məqaləsi bu mövzu ilə bağlı uzun zamandan bəri beynimdə dolaşan fikirlərin kağıza köçürülməsinə və bu xüsusda şüurun ayrı-ayrı aspektlərinin müəyyən bir fəlsəfi dünyağörüşü mövqeyindən təhlil və işıqlandırılmasına rəvac verdi. Qədim materialistlərin (Epikür, Demokrit) fikrincə şüur insan bədənindən asılı olub, onun ölümü ilə yoxa çıxırdı., yəni  heç nəyə çevrilirdi. Digər filosoflar isə  (Platon, Berkli, Hegel)  şüuru ilkin substansiya hesab edirdilər.

Qardnerin məqaləsi və bir sıra başqa mənbələrə istinadən açunun qavranilması ilə bağlı müxtəlif ideyaların komplementarlığı məsələsi  müəyyən qədər maraq doğurur.

Nədir solipsizm? Əminəm ki, bir çoxlarında da dünyanın subyektiv idealizm mövqeyindən qavranılması meyli yaranmamış deyildir.

Adı gedən məqalədə yalnız və təkcə subvahid idealizm motivlərindən qaynaqlanaraq çıxış edən müəllif realizmin ontoloji səpkidə və miqyasda çözülməsini məqsəd kimi ortaya qoymur və bu da oxucunu mövzunun birtərəfli işıqlandırılması fikrinə gətirib çıxarır. Məqalədə istinad nöqtəsi  “Solipsizm –tək bircə mən varam, məndən qeyrisi yoxdur, hər bir şey məndə təmərküzləşib, məndə təcəlla  bulub, bütün yaxın və uzaq aləm patternləri, səslər, qoxular, bir sözlə, canlı – cansız hər nə varsa, bütün komponentləri ilə  yalnız və tək bircə mənim ağlımın məhsuludur., görmə və qavrama bucağımdır”  olmaqla, ümumi axından bütün kənarlanmalar tam bir fiasko gerçəkliyinə gətirilir.  Yəni diskurs  yalnız subyektiv məfkurə qoluna, monad ideolojisi tezisinə köklənir və zənnimcə işin məğzini açmaqdan daha çox oxucuda dünyanın  solipsist çevrəsindən anlamına qarşı ikrah oyatmağa xidmət edir.

Müəllif tərəfindən solipsizmin – özünü Absolyut səviyyəsinə qaldırmaq, şəxsi ekzistensiyanın təhrifi sublimasiyası, şeytan ruhlu Kreml fəlsəfəsi və digər bu kimi epitetlərlə süslədilib, əsaslı müzakirələr civarında nəzəriyyənin  “çoxluq belə düşünür”-ə tabe edilməsi dəstəklənir. “Solipsistsənsə, deməli, dəlisən və aramızda gəzməməlisən” deyən müəllif bu doktrinanı bəyənənlərin, çoxluğun vəhşi və kor inamdan törəyən əlacsızlıqdan gəldiyi aberrativ nəticələrə məcburi boyun əyməsinin və boyun əyməzsə ruhi-əsəb klinikalarına təpidilməsinin tərəfdarıdır. Qalan sağlam düşüncəlilər solipsizm yontusunun postamentdən aşırılmasına (onu isə ora qaldıranlar olub)  xidmət edə biləcək hər hansı bir rasional diskurs metodunun işlənib-hazırlanmasında maraqlı olmalıdırlar, ən azından ona görə ki, solipsizm ideyalarının həyata vəsiqə almasına mane olmaq  həmin sağlam düşüncəlilərin ağlının çaşmamasından ötrü elə onların özünə lazımdır. Yəni ona görə yox ki, həqiqət budur, ona görə ki, bu sayaq inanc (yaradılışın qeyri-delyuzion təbiəti) daha variabelli və rahatdır.

Son zamanlar bir sıra fizika alimlərinin də qələmindən solipsist dünyagörüşünə tuşlanmış yazılar çıxmaqdadır ki, onlar da  kvant mexanikasının fəlsəfi rakursdan şərhi üzərində qurulub, insanların diqqətini sözü gedən idealist cərəyanın təhlilinə yönəldirlər.

Çarlz Pirs bizi əhatə edən fenomenal dünyanı adlandırmaqdan ötrü  “faneron”  terminini təklif etmişdi.

Uaythed:

“Şairlər öz sonetlərini darıxdırıcı, cansıxıcı, səssiz-rəngsiz-iysiz ölü və quru təbiətə həsr etməklə necə yanıldıqlarını bilsəydilər, bu işdən əl çəkib, yalnız təfəkkürü tərənnüm edər, onu mədh edərdilər.”

Yəni bütün bunlar insan beynində törəyən mənzərələrdir, yansıtma çaları və akkordlarıdır.

Qardner məqaləsində  “zaman solipsizmi”  anlayışına da toxunmuşdu. Bu vaxt təkcə məkan yox, zaman da daralıb, Dekart fəlsəfəsinin  “Mən yalnız indi varam”  çıxış nöqtəsinə sığacaq şəklə salınır. Bu, subyektiv idealistlərin zaman moduslarından da məhrum cinahıdır.

“Unutma. Saatın əqrəbindən asılmış dəqiqədən başqa heç bir şey yox.”  (Tsunetomo).

Klassik solipsistin (subyektiv məfkurə daşıyıcısının) şüarı:  İndi və Burda.

İnsan urbanik sövq nəticəsində kənddən şəhərə gəlir. Kənd mənzərələrinin müşahidəsi onun üçün qeyri-mümkündür indi. Amma obası-ocağı yer üzündən silinməmiş axı... İstənilən vaxt o yerlərə qayıda bilər. Məkan zaman aktivində həll olunmuş. “Zaman solipsizminin” tanınması isə məkanın birdəfəlik, yəni gözdən yayınma anında gömülməsi demək olmazdımı? Məkan yerdəyişməsi ixtiyarımız daxilində olan bir şeydir., bacarmadığımız – zaman səyahəti.., buna ya yuxuda, ya xatirələrimizdə, ya da arzularımızda azacıq nail ola bilirik.

Əgər Keçmiş bir fəlsəfi kateqoruya kimi yoxsa, dünyasını dəyişmiş insanın həyat fəaliyyəti haqda xatirələr yaxınlarının hansı yaddaş oyuğunda cəm edilməlidi? Bəs arzular necə?,əgər Gələcək yoxsa? Gələcək arzuların reallaşa biləcəyi yeganə zaman platsdarmıdır.

Yeganə vaxt, qeyri-dinamik vaxt, modusların inkarı, Keçmiş, Gələcəyin  dəyişməz zaman konstantına – İndiyə, cariliyə  tabe olunması, hər bir şeyin İndi, lakin müxtəlif məkan  patternlərində statik baş tutması  - bu barədə K.Kedrovun əsərlərində modusların Anın dominantlığına təhkimi ilə bağlı müəyyən məlumatlar var və düşünürəm, zamanın ontoloji təbiətinə fəlsəfi yanaşma təqib edən, Vaxtın obyektiv axınının inkarına  hesablanmış blok-Zaman istilasına söykənmiş bir çox digər filosofların  da ideoloji traktatlarında bu qəbildən açıqlamalar olmamış deyil.

Dekartın  “Düşünürəmsə, deməli, varam” silloqizmi və Berklinin  “qavrayıramsa, demək, vardır”  məşhur deyimi üzərində qurulmuş solipsizm nəzəriyyəsi subyektiv idealizm adı altında tanınır. Soliptik doktrinaya müəyyən qədər yaxın obyektiv idealizm isə heç də  “bir fərdin əqli uydurması” şəklində çözələnə bilməz. Obyektiv dünyagörüşü platforması üzərində qərarlaşan cinah ontogenik paylanış mexanizminə əsaslanır və çözümdə hər fərdin öz kanalı, trayektoriyası, həyat səhnəsi – həqiqətləri ilə, hüdud və həndəvəri, prinsip və fərdi yaşayış vərdişləri əsas götürülür. Yəni bir tək mən yox, hamı vardır. Sadəcə hərə özü üçün.  “Bir tək mən – öz cığırımda”  mənim üçün təklik, kənar müşahidəçi üçün isə fərdlər yığnağının  bir üzvüdür. Kənardakı birisi müşahidəçi effektini, kənardan baxışı gerçəkləşdurən obyektiv qismindədir.

Berklinin  “qavrayıramsa, deməli, vardır”  deyiminə qayıdaq. İnkardan çıxış: qavramıramsa, deməli, yoxdur. Yoxluq nədir? Varmı ümumiyyətlə yoxluq? Varlığın,  Olumun əksi kimi onu qavrama lokusuna qoysaq, nonsens yaranmırmı? Yox necə var ola bilər? Neqativ Pozitivin, Şər Xeyirin inkar modelidir və bu təsdiq məhz keyfiyyət definisiyası ampluasından mümkündür. Amma Yox Var-ın inkar atributu kimi var ola bilməz. – bu, onun adına xələf çıxıb, özünü inkar etməsi demək olardı.

Solipsizmin köklərinə qədim yunan filosoflarının əsərlərində də rast gəlinir. Parmenid və onun şagirdi  Zenon hər cür dəyişkənlikdən uzaq, hərəkətsiz dünya modelini işləmişdilər. Yəni hərəkət fərdlərə aiddir, dünya statikdir. Zenon bir sıra aporiyalarla hərəkətin qeyri-mümkünlüyünü təsdiq edirdi. Parmenid yalnız təfəkkür halayında olan Olumu qəbul etməyə çağırırdı. Onun məntiqinə görə Yoxluq haqda düşünmək olmaz, çünki o yoxdur və düşünmədiyin halda və məhz düşünmədiyin və qavramadığın üçün də onun var olması qeyri-mümkündür. Yalnız qavranılanlar qəbul ediləndir və vardır. Yox-un  Var-lığı ziddiyyətin ən pik nöqtəsidir.

Soilipsizn haqda proletariatın rəhbəri V.İ.Lenin də yazıbmış, öz  “Materialızm və empirikriotizm”  əsərində (tənqidi təhlil).

Qardner “solipsizm ideyasının yanlışlığını çox bəsit nümunələrlə izah etmək olar”  deyir. Niyə insanlar faneronu eyni cizgilərdə görür? Teleskopa baxan 2 nəfər niyə eyni qalaktikanı müşahidə edir?

Bu sual digər birini, özü qədər bəsit sualı dogura bilməzmi? Eyni dünyanın, sosial mühitin yetirməsi, eyni bioloji növə aid olan iki kəs, eyni fiziki qanunlara tabe olub, səbəb-nəticə əlaqələrinin varlığını əxz etmişlər – bunlar teleskopa baxanda niyə müxtəlif mənzərələrin şahidi olsun ki? Aramızda yüksək əmsallı identiklik olan hər hansı birisi mənim dünyamda varsa, eyni konyunktura həm onundur, həm mənim. Amma mənlə paralel həyat sürən (yəni eyni faneron tərkində) hər hansı bir canlının – məməlininmi, quşunmu, balıq ya böcəyin – dünyanı mən təki qavraması şərt deyil., çünki bioloji növ müxtəlifliyi, cins fərqi, kateqoriya uçurumu durur aramızda. Milçək öz fasetli gözü ilə dünyanı necə görüb qəbul edir – bunu milçəyin özündən soruşmaq lazım. Və ya başqa bir misal: görmə və eşitmə qabiliyyətindən məhrum insanlar (bəziləri elə belə də doğulurlar, yəni onlarda rənglər və səslər haqda heç təsəvvür də olmur), onlar da bizlərdən biridirsə, bəs niyə belə konfuz yaranıb? Deməli, anlayış və qavramadan asılıdır hər şey. Ola bilsin, ətrafımızda tam bir stabillik və adinamika hökm sürməkdədir. Biz onu hərəmiz bir cür qəbul edirik, həyat təcrübəmizdən, yaşam bucağımızdan, şəxsi reallıq, immanent xüsusiyyətlərimiz və s.və il.-dan asılı olacaq qədər dəyişkən.

Olmaq – qavranılmaq deməkdir.  (Berkli).

Obyektiv idealizmin bu və ya digər mənada prototipi sayıla biləcək solipsizm konsepsiyası  anlaşılma üçün son dərəcə müşgüldür. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, maksimalist yönümlü sxolastlar üçün monistik subyektivizmə yuvarlanmaq su içimi qədər asan bir şey.

Mən başımı qaldırıb səmanı görürəmsə, deməli, səma var. Planet və kosmik cisimləri görmürəmsə, deməli, onlar yoxdur. Belə zənn etmək düzgün olmazdı. Onlar mənim baxış dairəmdə deyil, amma tərkib hissəsi sayıldığım sivilizasiya müxtəlif dəlillərlə bütün bu görünməyən dünyanın varlığını sübut etmiş.

Xalq fəlsəfəsi adı ilə verilən maraqlı bir infoya rastlaşdım.

Yuxu nədir? O varsa, siz bunu bilirsiz., yəni varlığından xəbərdarsız. Amma onun yoxluğundan da xəbərdarsız., yəni bildiz ki, yuxu olmadı. Nədən bildiz? Yoxuydu axı.. Təcrübə. Varlığından xəbərdardız, ona görə. Varlığından bixəbər olduğunuz hər nəyinsə isə yoxluğundan deyə bilmərik, çün olumunu görmədik.

Qardner solipsizm ideyasının tuitarlılığını təkzib edir, amma etmədiyi bir şey – obyektiv ideologiyanın alternativ və daha kamil nəzəriyyə kimi baxış müstəvisinə qoymamasıdır.

Berklinin doktrinası subyektiv idealizm nümunəsi sayılsa da, o, tək qavrayan obyekt  ideyasını rədd edib, “nəsnələr bir qrup seyrçinin diqqət dairəsindən çıxarsa, həmən başqaları tərəfindən tutulacaqdır və hətta heç kəs də olmasa, ilahi qüvvənin nəzərində obyektlər toplusu kimi səciyyələndiriləcəkdir”  qənaəti ilə obyektiv idealizmə qarşı böyük bir addım atmış olur.

Stabil müşahidəçı. Bu səbəbdən xilqətin də saxlanılması şərt daxilindədir. Dəyişənlər sırasında daimi  Konstanta. Absolyut. Əgər heç olmazsa bir müşahidəçi varsa..... o tək müşahidəçi isə həmişə var..

Realizmin, daha doğrusu ximerik yaranmışın ontoloji qəbulu – obyektiv idealizm hər cür metodoloji incəliklərsiz, gerçəkliyimiz çərçivəsində paradiqmal olaraq özünü doğrulda biləcək yeganə persepsiya doktrinasıdır, zənnimcə.

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5