Tənqidçi Rəhim Əliyev “Yeni Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi oçerkləri” kitabını nəşrə hazırlayr.  Kitab M. F. Axundovdan sonrakı ədəbiyyatı təqdim edir.  Kitabdaki  «Ayoçular  və onların nomenklatura ədəbiitatına qarşı mübarizəsi» fəslindən yazıçı Həmid  Herisçiyə həsr olunmuş qısa oçerki oxuculara təqdim edirik.

Rəhim Əliyev

Yeni Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi oçerkləri

Həmid Herisçi

(1961)

         Həmid Herisçi AYO-nun ən fəal nəzəriyyəçi yazarlarından biri,  şair, yazıçı və publisistdir. O, ədəbiyyatın dövlət qurumları ilə əlaqələrini qəbul etmir və AYB-ini həmişə sərt tənqid edir. Son yazılarının birində həmişəki radikallıqla deyir: “Bir vardı rəsmi, bir vardı Alterlit Azərbaycan ədəbiyyatı. Rəsmi Azərbaycan ədəbiyyatı bu gün AYB, "525-cı qəzet"də cəmlənib.”

         Həmid Herisçi 1961-ci ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Anası içərişəhərli, dənizçiliklə məşğul  Bakı milyonçularından birinin nəvəsi Tamella Axundova idi. Bu ailə İrandakı qohumları ilə əlaqələrini itirməmişdi. Orta təhsilini 1967-1977-ci illərdə  Moskvada  SSRİ EA-nın hərbi təmayüllü Pediatriya Akademiyasında almışdır.[1] Orta təhsil verən bu məktəb SSRİ  DTK-sı Birinci şöbəsinin veteranlarının səhhətində problem olan  uşaqları üçün nəzərdə tutulmuşdu. Həmid də buranı bitirib əlil  kəşfiyyatçı ixtisası üzrə ali təhsil almalı idi. Lakin səhhətindəki problemlərə görə tibbi komissiyadan keçmədi,   ali məktəbə girə bilmədi və Moskvadan Bakıya qayıtdı. Moskvadan gətirdiyi orta təhsil diplomu ilə BDU-nun filologiya fakültəsinə qiyabi şöbəyə girib oranı 1984-cü ildə bitirmişdir. Tələbə illərindən, 1983-cü ildən  Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda, Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsində laborant  işləyirb, həm də şöbənin müdiri Mirzə İbrahimovun köməkçisi idi. Həmid institutda SSRİ dağılana qədər işləmişdir. Əlavə olaraq 1978-88-ci illərdə  Asiya və Afrika xalqları ilə həmrəylik cəmiyyətində və SSRİ Sülh cəmiyyətində Mirzə İbrahimovun  köməkçisi olub. O həm də 1989-1994-cü illərin xalq hərəkatında təşkilatçı və jurnalist kimi fəal iştirak etmişdir. Bu hərəkatda regionçu qüvvələr üstün yerə keçəndən sonra müstəqil publisistikaya və bədii yaradıcılığa üstünlük vermişdir.

      Atası filologiya elmləri doktoru Qafar Herisçi 1945-1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycanın muxtariyyatı uğrunda  mübarizənin fəallarından idi. Bu, Həmidin ədəbi-siyasi mövzulara marağını şərtləndirib. Öz ata-baba köklərindən danışan Həmid deyir: “Bizim nəslimiz Təbriz yaxınlığındakı Heris kəndindəndir. Heris qədim zamanlardan özünün xalçaları ilə məşhur olub. Bizim nəsil də xalçaçı nəslidir. Mən də xalçaçıyam - sadəcə, söz sözə calayır, fikir toxuyuram. Mənim babalarım həm də fədai olublar, qorxmaz olublar, inqilabçı olublar. Qorxmazlıq xüsusiyyəti mənə babalarımdan keçib. Mən qorxsaydım, Afurcada o yarığa girə bilməzdim. Bunun üçün qan yaddaşı lazımdır.”[2]

       Televiziyada yaratdığı müxtəlif proqramlar böyük əks-səda doğurmuşdur.

       Həmid Herisçi yaradıcılığa şeirlə başlayıb, paradoksal və modern üsluba meyli ilə fərqlənib. Az-az çap olunsa da, hər dəfə şeirləri az-çox əks səda doğurub. İndiyədək iki şeir kitabı çıxıb. Birinci kitabı “SSRİ” 2007-ci ildə artıq 46 yaşı olanda çıxıb. İkinci kitabı isə 2022-ci ildə çıxıb, yaşı 61-ə çatanda, “İkinci  əl” adı ilə.  Dostları deyir ki, evlənəndən sonra şeir yazmağı azalıb. Şairin poetik düşüncə tərzi nə qədər fraqmentar olsa da, onun müəyyən qədər pərəstişkarları olub. Bunun səbəbi bu şeirlərdə həmişə qabarıq ovqat və fikir motivi olmasında idi. Onun ən yaxşı şeirləri də yaxşı mənada özünüifadə, bəzən isə ədəbi eksperiment idi.

         Həmid Herisçi yazıçı olmaqdan savayı böyük enerji daşıyan parlaq və müdrik bir şəxsiyyətdir. O, Anar Rzayevin kitab yazıçısı olduğunu, həyatı bioqrafiyadan məhrumluğunu, ədəbi mühitdə  nifaq toxumları səpməsini daim tənqid etmişdir. Anar da bunlara cavab olaraq nəhayət ki, Həmidin əleyhinə  1920-cü ildə “Göz muncuğu” adlı uzun, primitiv hekayə[3] yazmışdır. Xidmətçi tənqidin təriflədiyi bu əsər əslində Həmid Herisçiyə qarşı bir pamfletdir və onun şəxsiyyətini ədəbsiz formada aşağılayır. Maraqlıdır ki, Anar  hekayənin əlyazmasını çapdan qabaq Əsəd Cahangir vasitəsi ilə Həmidə göndərmiş, hekayə ilə tanış olmasını istəmişdir. Ancaq bundan sonra hekayə jurnalın səhifələrində işıq üzü görmüşdür. Anarın bir müəllif kimi belə hərəkəti, AYB sədri olmasından istifadə etməsi  xırda qisasçılıqdır və 75 yaşlı yazıçıya yaraşan hərəkət deyildir. Lakin Həmid Herisçi bu faktı dözümlə qarşılamışdır. Yalnız doqquz il sonra cavab olaraq  “Anarın göz muncuğu” adlı cavab hekayəsi dərc etdirmişdir.[4]

         Həmid Herisçinin adı Anar Məmmədxanovun, Rafiq Tağının ölüm hadisələri ilə bağlı sarı mətbuatda hallanmışdır.  “Göz muncuğu”nda bunlara da eyhamlar vardır. Yazıçının bioqrafiyasının qərəzlə izlənməsi aşkar bir şeydir.“Göz muncuğu”nun dərcindən sonra  “525-ci qəzet”də anonim imza ilə[5] çıxan rəydə pamflet müəllifinin öz dəstixətti çoxları tərəfindən hiss edildi.

         Həmid Herisçinin yaradıcılığı üç tərkibdən gəlir. Bunun birincisi onun atasının tədqiqatçısı olduğu şərq müsəlman mistikasıdır, hürufilik və sufilikdən gələn təsəvvürlərdir. İkincisi onun Moskvada hərbi təmayüllü kəşfiyyat məktəbində onillik orta təhsilidir. Həmid  əsərlərində bu dövrü mənfi boyalarda təqdim etsə də, o, yaddaşında  ali kəşfiyyat məktəbinə daxil ola bilmədiyinə görə nisgilini daim özündə gəzdirir, hərdən özünü mistik kəşfiyyat zabiti kimi hiss edir, hər şeydə kodlar, gizlinlər, məxfi əlaqələr axtarır. Onun yaradıcılığını qidalandıran üçüncü mənbə isə atası Qafar Herisçinin 1945-1946-cı illərdə Təbrizdə Muxtariyyət hərəkatında iştirakının mifologiyasıdır. Hərəkat məğlub olandan sonra M. C. Pişəvəri ilə bu taya keçən yüzlərlə ailə bu mifologiyanı qoruyur və yaşadır, rəsmi tarixşünaslığa məhəl qoymur və onu inkar edir. Bu da Həmidə istənilən qədər bədii material verir.

         Həmid AYB-da postmodernizmin qızğın tərəfdarı və nəzəri təbliğatçısı olmuşdur. Buna baxmayaraq onun real yaradıcılıq praktikasının nəticələri postmodernizm anlayışı çərçivəcindən genişdir. Onun qələm dostu, tənqidçi Əsəd Cahangir deyir: ” 2000-ci il idi. Həmid ağanın təşəbbüsü ilə postmodernizm haqqında müzakirələrə başladıq. Həmidgilin səkkizinci mikrorayonda yerləşən evinin qarşısındakı meydançada ən azı bir ay çəkən bu müzakirələr bəzən gecə yarısınacan çəkirdi. Bir az təvazödən uzaq səslənsə də, Şəms ilə Ruminin, Nemiroviç-Dançenko ilə Stanislavskinin, Cəlil Məmmədquluzadə ilə Sabirin söhbətləri qəbilindən idi bu gecə söhbətlərimiz. Çünki indi biri razılaşsa, biri razılaşmasa da, son 15 illik ədəbiyyatımız məhz bu söhbətlərdən doğuldu. Bunu deyəndə təbii ki ilk öncə postmodernist ədəbiyyatı göz önünə alıram.”[6] Müəllif davam edərək göstərir ki,  postmodernizmə qarşı müqavimət də güclü idi. Lakin biz ruhdan düşmür, indi dönüb geri baxanda özümə də qəribə gələn qarşısıalınmaz bir inadla postmodernizm mövzusunu davam etdirirdik. Gecə söhbətləri artıq gün işığına çıxmış və söhbətə az qala bütün Azərbaycan qoşulmuşdu. Əsəd Cahangir Həmidi “son 15-20 ildə ədəbiyyatımızın ən mühüm yeniliklərinə imza atmış”  yazıçı adlandırır. Cavan və istedadlı yazar Əli Novruzov da Həmidin yaradıcılığı haqda yüksək fikirdədir və yazır ki, “Həmid Herisçi müasir Azərbaycan nəsrində artıq bir zirvədir. O öz adını Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə... yazdıra bilib. Əgər Həmid Herisçinin mətnlərini götürüb ucadan oxusanız, görərsiniz ki, onun hər bir mətninin öz musiqisi, öz ahəngi var. Bundan əlavə, onun mətnlərində olduqca zəngin həyat təcrübəsi və həyat müşahidələri olur. Müəllif bu müşahidələrində bir cərrah dəqiqliyi ilə cəmiyyəti viviseksiya edir, onun bütün çalarlarını və rəngarəngliyini, gözlənilməz gözəlliyini və gözdən yayınan çirkinliyini oxucuya təqdim edə bilir.”[7] Lakin bu cür doğru qeydlərdən sonra müəllif “Solaxay”  romanını yazıçının özündən, öz üslubundan uzaqlaşması kimi təqdim edir, “Həmid ağanın bəhanələri” adı qoyduğu yazısında roman barədə rişxənd üslubunda danışır. Hiss olunur ki,  ədəbiyatımızda yaranmış “Solaxay” kimi yeni tipli romana qiymət vermək üçün gənc tənqidçinin həyat biliyi çatmır.

        Həmidin ən iri hekayələr kitabına[8] Əsəd Cahangir maraqlı bir sön söz yazmışdır. Sayırıq ki, Herisçini tənqid etmək istəyənlər əvvəlcə bu yazını diqqətlə oxusalar yaxşı olar. Bu tənqidçi Həmidin nəsrini layiqincə qiymətləndirən, onun özəlliyini başa düşən şəxsdir. Onun yazısı bir də ona görə dəyərlidir ki, Herisçinin hekayələrini sadə dillə nəql edir, onların bağlı mənalarını nişan verir,  qəribəliklərin psixologiyadakı adı sayılan terminləri sadalayır, yəqin ki, bu, həm də onların yaxın dostluq münasibətləri sayəsindədir.

        Həmidin bioqrafiyasında və əsərlərundə mistika elementləri güclüdür. Özü bu barədə danışanda deyir: “-Mən 2014-cü ildə klinik ölüm keçirmişəm. O vaxt Fatmayıda bir quyunun başında yerə yıxıldım. Sanki bir qız dedi ki, Həmid, sən içmirsən, amma hamı elə biləcək ki, sən sərxoşsan. Durdum ayağa. Hamı təəccübləndi. Soruşanda qız dedi ki,mən o sözləri ürəyimdə demişəm. Möcüzə o vaxt baş verir ki, ona tələbat olsun.”[9] -Necə oldu ki, postmodernizmdən postinsana keçdiniz?– sualına şair belə cavab verir: “Bir çox şeyləri bizdən öncə bizim daxilimizdəki mənimiz seçir. Daxili mənimiz həm bizik, həm də biz deyilik. O, həm Allah, həm də insandır. O, bizim içimizdəki Allahdır. O, insanla Allahın bir araya gəlməsidir. Yəni postinsandır. Kimin daxilindəki mən oyanırsa, o özünü postinsan kimi dərk edir. Postmodernizmdən postinsana keçməyim daxili mənimin oyanması ilə bağlıdır.” Göründüyü kimi, şair burada xilqətdən insanlarda ilahi tərkib olmağı haqda hürufi mistikasına yaxınlaşır, amma özünə xas bir tərzdə. Yazıçı inamla deyir: “...ədəbiyyat estetik oyunlar üçün deyil,  gizli aləmlərə girmək üçün açardır.” Bizcə burada gizli sözündən əvvəl “həm də” ifadəsini yazmaq doğru olardı. Çümki ədəbiyyatın predmetinə çox şey daxildir, o sıradan gizli aləmlər,  fərdlərin subyektiv  və paradoksal daxili dünyası.

         Yaxşı diqqət etsək, görərik ki, Herisçinin postinsan dediyi elə “Nəsimi” filmində Fəzlüllah obrazının təkrarladığı “kamil insan” anlayışıdır. Amma hürufilərin müqəddəs kitabı “Cavidannamə”də belə anlayış yoxdur. Orada “əhli-nəzər” anlayışı var, bunlar öz vücudlarında allahın əlamətlərini hiss edən, görən və dəyər verənlərdır. Onlar öz vücudlarında allahın müəyyən atributlarını tapmaqla ona qayıdış yolunu tapmış olurlar, cavidani olurlar və bu, “Cavidannamə”nin əsas ehkamıdır.  “Əhli-nəzər”in allahla bağlılığı xilqətdən gəlir və insanın qırx gündə xəlq edilməsi haqda hədisə əsaslanır. Yerdə qalan adamlar  “əyri-nəzər” adlanırlar və allahla əlaqəsiz qaldıqlarından əbədi odda yox olacaqlar. 1973-cü il Nəsimi yubileyindən sonra İsa Hüseynov şairin həyatından ssenari yazdı, sonra isə onun yaradıcılığında əbədiyyət problemi, cavidanlıq məsələsi mərkəzi yer tutdu. Asif Əfəndiyev də öz yazılarında “kamil insan” terminini işlətdi və Fəzlüllah kimi öz mənində peyğəmbərlik əlamətləri tapdı. Herisçinin nişan verdiyi postinsan da “əhli-nəzər” ehkamının bədii bir şəklidir. Bu ehkam bəşər  tarixində və bizdə ortaya gəlmiş ən fundamental anlayışlardan biridir. Əsəd Cahangir də Həmidin fövqəlinsan idealına təxminən belə doğru qiymət verir.

Həmid şeirindəki paradoksallıqla  mistika arasında xüsusi bağlar görür, sağ və sol əli ilə müxtəlif cür yazdığını təsdiqləyir, dotələbliklə bu barədə deyir: “ Paradoksları tapmaq onların dilini bilmək deməkdir. Başqa sözlə, bu, quş dilidir. Bəzi sözlər var ki, soldan sağa və sağdan sola oxunanda eyni şey alınır. Sözün və dilin bu məqamında əvvəl və axır yoxdur, sonsuzluq var, zaman yoxdur, əbədiyyət var, ölüm yoxdur, ölməzlkik var. Adi dil insana, paradoksal dil isə postinsana məxsusdur. Paradoksal dil postdildir. Mən o dildə yazılanları sevir, özüm də o dildə yazmağa çalışıram. O dillə yazılanlar ürəyimə daha yaxındır. Çünki o dil məntiqlə, başla yox, ürəklə qavranılır.”

           “Solaxay” romanı yazıçının yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Bu romanın avtobioqrafik olduğunu demək azdır, çünki yazıçı avtobioqrafizmi proza təhkiyəsinin  şəkli kimi daha geniş mənada başa düşür. “Solaxay” bu baxımdan da novator və möhtəşəm bir əsərdir. Yazıçı bioqrafikliklə üçüncü şəxs təhkiyəsi arasında nəql üsulu icad edib, bəlkə də kortəbii tapıb bunu.  Roman ilk səhifələrdən formaca bioqrafikə oxşayır,  amma əsərdəki möhtəşəm və çoxqatlı həyat materialına daxil olduqca görürük ki,  qarşımızdakı təzə bir roman janrı və təhkiyəsi di. Bu, müəllif təhkiyəsi  ilə bioqrafik prozanın sərhəddi idi. Amma heç biri deyil. Mən müasir nəsri az-çox oxuyuram, amma məncə, əyaniliyə, görümlülüyə görə qeyri-adi bir əsərdir.

Romançı sayır ki, avtoboqrafizm, yazıçının açıq və bilərəkdən öz adından danışması, özünü romanın baş qəhrəmanlarından biri kimi qələmə alması nəsrin bədiiliyini artırır. Hər bir təhkiyədə olan həqiqətəm, iddiasını daha çox reallaşdırır və nəticədə oxucunun nəsr əsərinə daha emosional aludəliyinə  səbəb olur. Ona görə sözü gedən romanda Herisçinin bir qəhrəman kimi çıxış etməsini yazıçının roman poetikası barədə xüsusi mövqeyi kimi qəbul etmək lazım gəlir. “Solaxay”ı bioqrafik əsər kimi qəbul etmək böyük səhv olardı. Nə üçün? Ona görə ki, əsil bioqrafik təhkiyə dəqiqliyə və birmənalılığa can atır. Həmidin romanındakı biioqrafizm isə əsas bir bədii niyyət güdür: dünyanın psixoloji anomaliyalar və  gizlinlərlə dolu olduğunu göstərməklə onun sadəlövh birmənalı görüntüsü haqda təsəvvürü dağıtmaq. Bioqrafik materialla dolu olan romana həqiqi bədiilik verən müəllifin bu  ehtiraslı yazıçı istəyi və konsepsiyasıdır.

            Romanda əsas yer tutan xətlərin başlıcası əsərin Moskva Pediatriya Akademiyası ilə bağlı səhifələri və obrazlarıdır. Yuxarıda dediyimiz kimi güman ki, buradakı onillik təhsil və “müalicəsinin” nəticəsi olaraq Herisçi bir şəxsiyyət kimi özünü həyatda da kəşfiyyatçı kimi hiss edir. O həyatıının ilk qadını ilə macəralarına da kəşfiyyatçı nəzəri ilə elə dərindən yanaşır ki, sonda bu qadının da kəşfiyyatçı olduğu və onu güddüyü, “sekagent” olduğu qənaətinə gəlir. Romandakı Həmid obrazı aşkar şəkildə həm də “ təqib və izlənmə” kompleksinin daşıyıcısıdır. “Qanlı öncəgörmələrim” adlı hekayədə qəhrəmanın psixoloji qabiliyyətləri əsl bir kəşfiyyatçı zabiti simasında üzə çıxır. Hekayə qəhrəmanı Həmid 1988-ci ildə SSRİ-nin dağılacağını biləndən sonra ölkənin ali rəhbərliyinə bu barədə məktub yazır. Məktub necə olursa ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin əlinə düşür. Hekayədə Həmidin bəşəriyyətin taleyi miqyaslı məsələlər səviyyəsində olan bir kəşfiyyatçı keyfiyyətlərinə malik bir şəxsiyyət olduğu əyani surətdə təsdiqlənir. Yazıçının əksər hekayələrdəki qəhrəmanları “Solaxay”da da təkrar olunur.

          Bu roman nəsrimizdə köhnə Bakı haqda, onun adamları, məişəti, psixologiyası haqda,  həmçinin burada ermənilərin rolu və yeri haqda sözün həqiqi mənasında  ən yaxşı romanlarımızdan biridir. Deyərdim ki, bu, bir qədər heyrət doğurur, çünki Həmid ədəbiyyatda ənənəçiliyə əks olan bir qütbdə durub, bəlkə təbiilikləri və qanunauyğunluqları qeyri-tipik, bəzən mistik hadisələrdə axtarıb. Buna görə deyilir: heç kəs öz yaddaşının potensialını bilmir. Sayıram ki, Həmid bu romanda öz yaddaşının əvvəllər özünün də xəbərsiz olduğu potensialını açıb. Həmid köhnə Bakı psixologiyasını oçerkist kimi, bəzən rusca yazanlarımızda olan kimi digər əxlaq mədəniyyətləri ilə tutuşduraraq qələmə almır. Yazıçı bu əxlaqın, bu birgəyaşayışın incə mahiyyətini, insanlıq və qonşuluq dəyərlərinə verdiyi önəmi qələmə alır. Tamilla və Ağasəfin kirayə bağdakı həyatına həsr olunan səhifələr bu cəhətdən böyük maraqla oxunur. Mənim babalarım davanın dörd ilini kənd həyətlərində olublar. Amma bağı olan Bakı camaatı dava başlayan kimi bağlarına köçüb və bu, davanın gətirdiyi amansız aclığa qarşı idi. Bağda heç olmasa meynə yarpağı vardı, iki həftəyə irilənən turp əkmək olardı.

Romanın dilindəki söz zənginliyi, yazıçının işlətdiyi dəqiq sinonim sıraları xüsusi qeyd olunmalıdır. Yazıçı özü hiss etmədən dilimizin sərhədsiz zənginliyi üzərində hakimdir. Həmid öz şeir və publiisitika dilinə onlarla az işlək sözlərimizi qatır,  yığcam, görümlü və ifadəli yazır. Sayıram ki, Həmidin romanının dili  nəsr dilimizi tərçümə üslubundan çıxarmaq, əslinə qaytarmaq istiqamətində mühüm bir addımdır. Həmid özü abşeronluların ləhcəsi haqda deyir: “Bəli. Bakı ləhcəsinin sintaksisi mükəmməldir. Tabeli mürəkkəb cümlələrlə zəngindir. Sadə danışmır bakılılar. Bu dili nənəmdən öyrənmişəm.”

Ana dilimizi pis bilən bəzi  ədəbiyyatətrafı adamlar bunu  Bakı ləhcəsi sayırlar. Amma Nasir Mənzuri kimi cənublu nasirləri oxuyanda bizim az işlək əsas lüğət fondu sözlərinin Cənubda da işlək olduğunu görürük. Deməli, dilin öz keçmişinə, əslinə qayıtması prosesi gedir, nəsr dili bundan udur, zənginləşir. Yazıçı Seymur Baycanın bu məsələ ilə bağlı sözlərinə şərikəm: “Əyalətdə doğulub-böyümüş şair və yazıçıların Bakıya qarşı tənqidi münasibətlərini (təbii, hamıya şamil etmək düzgün olmaz) başa düşməkdə çətinlik çəkmişəm. Bəli, insan doğulduğu, böyüdüyü yeri, oranın adamlarını daha yaxşı tanıyır. Amma bir yeri daha yaxşı tanımağın, bir yerin sənin üçün daha doğma, daha əziz olması, başqa bir yerə qarşı daima tənqidi mövqedə dayanmağına əsas verməməlidir.”[10] Fikrinə davam edən yazıçı əlavə edir: “Bakının real, həqiqi təsviri, fikrimizi ədəbi dildə ifadə etsək, Bakının şeiriyyəti, koloriti ədəbiyyatda görünmür. Bakının real, həqiqi, düzü düz, əyrini əyri təsviri ədəbiyyatda yox dərəcəsindədir.”

           Romanın adı haqqında da deməliyik. Solaxaylıq burada əhatəli bir antropoloji hadisə kimi qələmə alınır. Bunun insan psixologiyasında davamı və nəticələri yazıçını daim düşündürür, roman boyu dəfə-dəfə bu məsələyə dönür, burada mistik şeylər, sağlam düşüncə ilə izah olunmayan hallar tapır və onları açmağa çalışır. Əsərdə solaxaylığın bir mənası da iranlı inqilabçılıq anlayışına yaxındır. Bəzən kəşfiyyatçılar da, Herisçi tayfası da, qeyri-standart düşüncə və davranış daşıyan adamlar da  solaxaylar anlayışına daxil edilir.

          Cənubi Amerika ədəbiyyatlarında 1930-40-cı- illərdə yaranıb dünyaya magik realizm adı ilə yayılan, bizdə də təqlidçiləri olan hadisə elə psixoloji anomaliyalar ədəbiyyatının ilkin şəkli idi.” Həmid öz nəsrində magik realizmə yaxındır, bütün roman boyu sübut etmək istəyir ki, möcüzələr var həyatda, amma hərdən özün də şübhələrini bildirirsən. Belə proza ancaq ABŞ-da var, orda yazılan və çəkilən ssenarilərin 35 faizini  dünyaya təxminən Həmid Herisçi  kimi baxan yazıçılar yazır. 30-40 ilə belə nəsr Azərbaycanda da bəyəniləcək.

 Həmid Herisçi  yeni bir Azərbaycan romanı yaradıb. Bunu görüb qiymətləndirə bilən, başa düşən oxucular bəlkə də çox deyil. Amma bu əsəri düzgün qiymətləndirmək üçün hər gün baxdığımız mistika və möcüzə epizodları, paralel dünyalar və adamlarla  dolu  Amerika filmlərini xatırlamaq bəsdir. O ölkədə mistika, möcüzələr, insan psixologiyasının orta normalarından kənar şeylər inkar olunmur, əksinə elmi şəkildə öyrənilir. ABŞ-da öncəgörənlərin öz  cəmiyyəti var. Yazıçı bu barədə deyir: “ ABŞ nəsrini çox sevirəm. Qərb standartlarına bələdəm. Müasir nəsri mütaliə etmişəm. Hollivud standartlarını qəbul edirəm. Nəsr bu gün Stiven Kinqdi.”

      Bu gün Rusiyada və qərb ölkələrində dünyaya ənənəvi sağlam düşüncədən fərqli baxan, mistikanı həyat həqiqətlərindən və psixoloji normalardan biri kimi təqdim edən və bu sahədə ixtisaslaşan telekanallar onlarladır. Bizdə isə psixologiyaya maraq təzə yaranır. Elmi mənbələrdə şizofreniya xəstəliyinə az-çox meylli adamların sayı yer əhalisinin 30 faizi qədər qiymətləndirilir. Hər üç adamdan birində şizofreniya  əlamətləri varsa, buna xəstəlik, normadan kənarlıq demək nə dərəcədə məntiqidi? Yəqin ki bunu sanqvinik, melanxolik kimi psixoloji tiplər sırasına əlavə etmək və orada görmək lazımdır. “Solaxay” ağır bir romandı, çünki yeni bir yol açır ədəbiyyatımızda. Çox vaxt Həmid həyat materialını inandırıcı etməkdən daha çox mifləşdirməyə çalışır. Romandakı həyat materialı bizim nəsrimizdə yoxdur və olmayıb. Bu həyat duyumunu nəsrimizə Həmid Herisçi gətirib və bunu qiymətləndirmək lazımdır.

Ədəbiyyat

1.Əsəd Çahangir. H. Herisçinin “Hekayələr” kitabına son söz, Bakı,OL, 1917, s.309-324.

2.Əli Novruzov. Həmid ağanın bəhanələri. 3.http://www.azadliq.org/content/article/26601796.html.

Kitabları:

1.Nekroloq, roman, B., Oka nəş. 2005

2.Solaxay, roman, Bakı: Zero, 2014.

3.Əli və Nino, roman., Eyni adlı məşhur romanın dekonstruksiyası B., Oka, 2008,

SSRİ, şerlər, B., Qanun, 2007.

4."Sekond hənd", şeirlər, B., Parlaq imzalar nəş., 2022

5."Konspiroloq",  məqalələr toplusu, B., Qanun, 2010.

6."Portretlər", bədii portretlər-  B.,"Zero", 2013.

7."Portretlər" bədii portretlər-"Zero" nəşriyyatı 2013

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5