SUSMAQ HƏR ZAMAN QIZIL DEYİL

Böyüyərkən yaxın və uzağımdakılardan eşitdiyim deyimlərdən biri “Danışmaq gümüşdürsə, susmaq qızıldır” olub. İfadələrin insan psixologiyasına necə təsir etdiyini böyüyə-böyüyə, öz həyatımda dilim yana-yana hiss etməyə başladım.  Düşünürəm ki, o deyimi anlamaq üçün yaşamaq lazımdır, amma bizə onu yaşamaq şansını çox görürlər. Böyüdülərkən “böyüklər danışır, onlar danışanda sus”, “lazım olsa, mən səndən soruşacam, artıq danışma” və s. şeyləri yəqin ki, eşitmişik. Hələ nisbətən ərköyün böyüdülən mən belə eşitmişəm. Bizə birbaşa qızıl qazanmağı öyrədirlər. Bu çox ağırdır, zəhmətlidir, buna güc çatmır çox zaman. Həm də dəyərini də hiss etmirik. Çünki bir şeyin dəyərini müqayisə edəcək alternativ bir şey olduqda anlamaq olur. Biz gümüş görmədən, ona sahib olmadan qızıla sahib olduqda alternativsizliyə görə müqayisə edə bilmirik, dolayı yolla onun dəyərini bilmirik.

 İçindəkiləri ifadə edə bilməmək çətindir, bunları tərbiyə adlı paltarla sənə geyindirmələri daha da əzab verir. Halbuki geyindirməyə çalışdıqları bu paltar çox narahatdır, bizim yaşımız üçün tezdir. Biz hələ şortik-maykada olmalıyıq, lazım gələrsə, onu özümüz istəyəndə geyinməliyik. O paltar bir növ dəbdəbəli ziyafət geyimlərini xatırladır mənə. Gözəl, cazibədar görünürsən, lakin hər gün onu geyinə bilmərsən, özünü narahat, məhdudlaşmış hiss edərsən. Eric Bern-in üç uşaq eqo vəziyyəti təsnifatı bu paltara necə uyğunlaşmağımızı göstərir, məncə, yəni mən onun təsnifatını paltar nümunəsi ilə açacam: 1) Uyğunlaşan uşaqlar bu paltarı sorğulamadan geyinir, qarşı çıxmaq istəsə dərhal ya özü bu cəhddən əl çəkir, ya da ilk “yox”u aldıqdan sonra geri çəkilir. Bu paltarla böyüyür, artıq elə həddə çatır ki, digər rahat halını unudur, bu paltara adaptasiya olur, alternativi xatırlamayacaq həddə gəlir və böyüdükcə tamamilə yaddan çıxarır. 2) İtaətsiz uşaqlar ya əvvəldən bu paltarı geyinmir, ya da geyinib narahat olduğunu hiss etdiyi an avtomatik soyunur, ona o paltarı yenidən geyindirmək mümkünsüz olur deyə bilərik. 3) Spontan uşaqlar-bunlar əsl akrobatlar, gimnastlardır. Çox çevikdirlər-lazım gəldikdə geyinir, lazım gəldikdə soyunurlar. Uşaq deməyimə baxmayın hər kəs uşaqdır, hər kəsin həyatı kadrlardan ibarətdir və bu kadrlar itmir, qıcıqlandırıcılar bunu asanlıqla yenidən işıqlandıra, mərkəzə gətirə bilir. Əsas material dəyişmir, sadəcə üstünü bəzəyirik. Sonra bəzədiyimizə elə inanırıq ki, hətta çoxumuz ilkin formasını unuduruq. Qoca da uşaqdır, yetkin də uşaqdır, gənc də uşaqdır, yeniyetmə də uşaqdır, taftalogiya kimi çıxsa da uşaq da uşaqdır- hər kəs uşaqdır. Amma biz böyüməyi daha yüksək qiymətləndiririk. Bəlkə də “böyüyəndə” səlahiyyətlərimiz artır deyə belədir. Balaca olanda bizim nəinki daha az səlahiyyətlərimiz olur, eləcə də bir o qədər əhəmiyyətli, ciddi fiqur hesab edilmirik. Sadə bir misal “böyüklər” bir-birinin arasında danışanda bəzən harasa getməyin planını quranda uşağı insan sayına əlavə etmirlər, məsələn “biz iki nəfər, bir də uşaq(lar).” Yəni uşaq olanda “nəfər” deyilsən hələ. Xüsusi bir kateqoriyasan. Anlayıram, bir çox hallarda bu xüsusi kateqoriya uşağı qorumağa xidmət edir, məsələn qidalanmada, gigyenik və təhlükəsizliyə aid olan bir çox məsələlərdə. Lakin bəzən o qədər xüsusi kateqoriyaya aid edilirlər ki, digər kateqoriyada olmağın necə hiss olduğunu bilmək istəyirlər. Bu istəyin ilk rüşeymi şəxsiyyətini təsdiq etmək istədiyi dövrə aiddir. Uşaq qaşığı götürüb özü yemək istəyir, amma valideynlər, ətrafdakılar israrla əlindən alıb, sən bilmərsən, üstünə dağıdarsan, özünü yandırarsan deyib o qaşığı uşağı ağzına itələyirlər. Bu hərəkət uşaq psixologiyası üçün ciddi qıcıqlandırıcıdır. Çünki özü ətrafındakı böyüklər kimi özü yemək istəyir, bunu yaşamaq istəyir, amma imkan vermirlər. Bu prossesə hər uşaq eyni cür reaksiya vermir. Susub yeməyini yeyənlər ya gələcəyin ömür boyu ağzına yemək verib susdurulanları olurlar, ya da özü başqalarının ağzına məcbur qaşıq salanlara çevirilirlər. Bəzən ətrafımıza xitab edərkən “uşaqlar” deyirik, bu, məncə, möhtəşəm ifadədir. Çünki hər kəsin içindəki səmimiyyəti, məsumluğu səsləməkdir. Amma bir çox insan uşaqları ağılsız, ikinci dərəcəli hesab etdiyi üçün, öz böyüklüyünü hiss etdirmək səbəbi ilə belə xitab edir-bir çox müəllimlərimiz kimi. Ona görə də son zamanlar uşaqlar ifadəsi “dostlar” ifadəsi ilə əvəzlənib. Əslində, sözə yüklənən məna eqomuzun təsiri ilə dəyişdiyi üçün, çirkləndiyi üçün yeni, daha səmimi ifadə axtarırıq. Biz beləyik, çirkləndiririk, sonra təmizini axtarmaq zəhmətinə düşürük. Məktəbdə, universitetdə müəllimlərimin çoxu “şagirdin-tələbənin səviyyəsinə düşmək müəllimə yaraşmaz deyəndə bu ifadənin çirkləndiyini hiss edirdim. Bəlkə də başqa ixtisas üzrə təhsil alsaydım, yandırmazdı, məhz psixoloq yetişdirən müəllimlərin, “psixoloq” və “pedoqoqların” bu ifadəni işlətməsi yandırırdı, yandırır. Çünki necə ola bilər ki, psixoloq, pedoqoq, sosioloq, fəlsəfəçi olasan, amma uşağı səviyyəsiz və ya aşağı səviyyəli hesab edəsən? Bəlkə uşaq psixologiyası ilə davranmaq səmimiyyət tələb etdiyi üçün çətindir? Bəlkə uşaqlar səviyyəsiz deyil, sən səmimiyyətsizsən? Təəssüf ki, çirklənməyi, çirklətməyi öyrətmənlərimizdən öyrənirik çox zaman. Bəlkə də öyrənmək üçün çirklənmək, çirklətmək lazımdır ki, öyrədərkən çirklətməyəsən, hətta bir zamanlar çirklətdiyini təmizləyib öyrədəsən.

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5