F'RHAD YALQUZAQ. “Qara kvadrat” qaradırmı?

“Qara kvadrat” qaradırmı?

“Keçmişə səyahət” silsiləsindən IV yazı

“Qara kvadrat” deyən kimi yadımıza Kazimir Maleviç düşür. Bu əsəri ilə rəssamlığa yeni bir anlayış gətirən Maleviç üslubla formanın harmoniyasını yaratmağı bacarıb.

Maleviçlə xəyali görüş

Supermatizmin banisi ilə çoxdan görüşmək istəyirdim. Onun əsərlərini albomlarda çox görmüşdüm, ancaq mənəvi dünyası ilə də tanış olmaq istəyirdim. Axır ki, bu arzuma çatdım. 1930-cu ilin Moskvasına səfər edib Kazimir Maleviçlə görüşdüm.

– Bəlkə də, indi verəcəyim sualı cavablandırmaqdan yorulmusunuz: axı bu “Qara kvadrat” nədir?

– (Gülür) Yox, yorulmamışam. Əgər bu insanları maraqlandırırsa, mən onlara məsələni izah etməliyəm. Nəzərinizə çatdırım ki, bu əsər mənim triptix kimi düşündüyüm “Qara dairə” ilə “Qara xaç”ın ortasında yerləşən kompozisiyadır. Yəni müstəqil bir əsər deyil. Sadəcə olaraq, ictimai rəy əsəri ortadan çıxarıb ona müstəqillik qazandırdı. O ki qaldı “Qara kvadrat”a, əslində, bu əsərdə nə kvadrat var, nə də qara rəng. Yox-yox, gülməyin, doğrudan da, belədir. Diqqətlə baxın, (“Qara kvadrat”ın açıqcasını qarşıma qoyur), görürsünüzmü, kvadrat dediyinizin heç bir bucağı özünə qarşı dayanan hissəsi ilə paralel deyil. Və bu kvadratın heç bir hissəsi çərçivə ilə də paralel deyil. Bu necə kvadrat ola bilər axı? İkincisi, sizin qara adlandırdığınız bu “kvadratı” işləyərkən mən qara rəngdən istifadə etməmişəm. Sadəcə, müxtəlif rəngləri bir-birinə qarışdırandan sonra belə bir ton alınıb. Kənardan baxanlara isə qara rəngi xatırladır.

– Sizcə, çağdaş rəngkarlıq antik incəsənətdən nə qədər uzaqlaşıb?

– İşin məğzinə baxsan, elə də çox uzaqlaşmayıb. İdeyalar demək olar ki, dəyişməyib, sadəcə, üslub dəyişib.

Bilirsiniz, ideyanın xarakteri dəyişib. İntuitiv yaradıcılığın utilitar anlamı ola bilməz. Biz hələ də incəsənətdə intuisiyanın oynadığı rolu anlaya bilmirik. Antik sənətkarlar bu anlamda daha səmimi idilər. Ancaq zamanla fəlsəfi düşüncələr deformasiyaya uğradı və gerçəklik yeni formada ortaya çıxdı. Əgər intibah dönəminin rəssamları rəngkarlığın səthi müstəvisini tapa bilsəydilər, həmin müstəvi “Madonna”dan, “Cokonda”dan daha yuxarıda dayanardı.

– Rəngkarlıq əsərləri də musiqi, heykəltəraşlıq, ədəbiyyat nümunələri kimi insanın daxili və xarici dünyasının harmoniyasından yaranır...

– Boya, rəng, bizim orqanizmimizin içində lap əvvəldən var. Onun qığılcımı böyük və tələbkar olur. Rəssam həmin qığılcımı tutub öz intellektində, istedadında yoğura bilirsə, ortaya işıqlı bir əsər çıxır. Mən burada “işıqlı” deyəndə “insanın mənəvi dünyasını aydınladan” demək istəyirəm. O qığılcımı tuta bilməyənlər rəngkarlığın nə olduğunu bilməyənlərdir.

Musiqi, heykəltəraşlıq, ədəbiyyat nümunələri də belədir. İdeya eynidir, vasitələr dəyişir. Hər bir rəngkarlıq müstəvisi qalın qatlı relyefə çevrilən zaman parlaq bir heykəltəraşlıq əsərinə çevrilir. Yastı müstəviyə çevrilən hər bir relyef isə rəngkarlıq nümunəsidir. Gerçək rəssam olmaq istəyən adam süjeti və predmetləri yaradıcılığından bir kənara atmalıdır. Kim rəngkarlığı hiss edirsə, o, predmetləri daha az görür. Kim predmetləri daha çox görürsə, o, rəngkarlığı daha az hiss edir.

– Siz məni bir az çaşdırdınız. Səthi müstəvi deyərkən nəyi nəzərdə tutursunuz?

– Arximed demişdi ki, mənə dayaq nöqtəsi göstərin, yer kürəsini yerindən tərpədim. Səthi müstəvi də yaradıcı adamın dayaq nöqtəsidir.

– Yəni ayağımızın altındakı döşəmə kimi?

– Ayağımızın altındakı döşəmə bizim normal gəzməyimiz üçün münbit şərait yaradan amil deyilmi? Yaradıcı adamın müstəvisi də, onun rahat improvizasiya etməsi üçün münbit şərait yaradan səth hesab olunur. Azad rəssam bu səthi öz yaradıcılığında tapmağa borcludur.

– Zəhmət olmasa deyin, kimdir azad rəssam?

– Azadlıq məfhumu yaradıcı insan ilə adi insan üçün eyni ola bilməz. Demək istəyirəm ki, yaradıcı insanın ruhi-mənəvi tələbatı adi insanınkından qat-qat yüksəkdir və bu prizmadan baxan zaman aydın olur ki, yaradıcı insan həm də inqilabçıdır. O, barışmazdır, daim yenilik axtarır, eksperimentlərə baş vurur. Onu buxovlamaq olmaz. Azad rəssam kilişelərdən, stereotiplərdən, kanonlardan, çərçivələrdən çıxan adamdır. Azadlıq onun yaradıcılığının təməl daşıdır. Ruhən, mənən azad olmayan rəssam artıq rəssam deyil.

– Yaxşı, bəs incəsənət nədir?

– İncəsənət kütlənin, sürətin və hərəkətin istiqamətindən konstruksiya yarada bilmək bacarığıdır. Burada kompozisiya quruluşunun bünövrəsində forma və rəng yaratmaqdan söhbət getmir. İncəsənət plastika və dinamikadır. İncəsənətə gerçəklik lazımdır, səmimiyyət yox. O, keçmişi inkar etməlidir. İncəsənət öz məğzində predmetsizdir, mücərrəddir. Biz yalnız sənət əsərlərində təbiət guşələrini, Madonnaları, utanmaz Veneraları görmək vərdişimizi unudandan sonra təmiz incəsənət əsərlərini görmək qabiliyyətinə malik ola bilərik. İncəsənət nailiyyətin artıq dayanmış anıdır ki, həmin an bütün dəyişikliklər bir nöqtədə kəsişir.

– Nöqtə ədəbiyyatda fikrin bitdiyinə işarə vurur, bəs rəngkarlıqda?

– Nöqtədə nöqtədən başqa nə isə axtarmaq düzgün deyil. Supermatizmdə nöqtə kvadrat, yaxud dairə formasında ortaya çxarılır. Və bu, əlbəttə ki, cəmiyyəti qıcıqlandırır. Ancaq enində-sonunda hər kəs nöqtəyə, yəni özünə qayıdır.

– Sizin yaradıcılıq konsepsiyanız kütlə üçün bir az anlaşılmazdır. Bu amil ovqatınıza, yaradıcılığınıza təsir göstərmir ki?

– Nədənsə hamı tələb edir ki, incəsənət hər bir zümrə üçün anlaşılan olsun, ancaq heç kim, heç zaman özündən tələb etmir ki, bir az başını çalışdırıb məsələnin məğzini özü anlamağa çalışsın. Əbədi sakitlik pozulduğundan dünya müxtəlif fərqli anlayışlara parçalanmışdı. İndi isə dəli olmaq dərəcəsinə çatmışıq və dünya etinasızlıq və laqeydlik uçurumuna yuvarlanır.

– Elə isə sizə bir sual verim: incəsənətin gələcəyi varmı?

– İncəsənətin nə keçmişi, nə də gələcəyi var. İncəsənət əbədi bu gündür.