Seymur Baycan

Həqiqət hardadı?

Bir dəfə gürcü şairi Şota İataşvili mənə belə bir sual verdi:

- Şota Rustavelinin “Pələng dərisi geyinmiş pəhləvan” poemasını oxumusan?

- Oxumuşam.

- Necə idi?

- Yaxşı idi, amma poemada adamlar yaman çox ağlayırlar.

- Onları qınama, adamlar o vaxt daha həssas idilər.



Bu söhbət hardasa altı-yeddi il əvvəl olub. Üstündən xeyli vaxt keçməsinə baxmayaraq bu söhbəti dəfələrlə xatırlamışam. Xüsusən, son vaxtlar Şotanın sözləri qulağımda daha tez-tez səslənir: Onları qınama, adamlar o vaxt daha həssas idilər.

Bir çox insan üçün həqiqət keçmişdədir. Keçmişdə yeməklər daha dadlı idi. Yaxşı kişilər keçmişdə qaldı. Həqiqi sevgi yalnız keçmişdə olub. İndi daha həqiqi sevgi yoxdu.

İnsanlar öz zəmanələrinə qarşı bir az qəddar olurlar. Keçmiş həm də ona görə cəlbedicidir ki, insanlar öz gənclik illəri üçün darıxırlar. Bir neçə dəfə olub keçmiş barəsində söhbət etmişəm, yaşda məndən balacalar deyiblər: “Sən öz keçmişin üçün darıxırsan.”

Düzdür, darıxıram. Adam bəzən ağrıları unudur, yadda xoş günlər qalır. Bununla belə “Sən öz keçmişin üçün darıxırsan” deməklə biz özümüzdən böyüklərə qarşı senzura tətbiq edirik. Bunun başqa adı yoxdu. Bu təmiz senzuradı. Ola bilsin, insanlar keçmişdən danışarkən nəyisə şişirdirlər, nəsə əlavələr edirlər. Eybi yox, bunun heç bir zərəri yoxdu, qoy danışsınlar.

İndi mən özümdən cəmisi on yaş balacaya 90-cı illərdə baş verənləri çatdırmaqda çətinlik çəkirəm. Bəzi hadisələr onlara tamam absurd kimi görünür. Yalançı kimi görünmək qorxusu da var. Adicə bir mobil telefonun həyatımızda peyda olması münasibətlərdə, sevgi-məhəbbət məsələlərində, ümumilikdə götürəndə həyatımızda nə qədər dəyişiklik etdi. Ola bilsin, mən öz keçmişim üçün darıxıram, amma danışılanlarda həqiqət payı da var. Bu günün gənci də nə vaxtsa öz keçmişindən danışanda onun danışıqlarında da həqiqət payı olacaq. Çünki hər dövrün öz əyləncəsi, hər dövrün öz dadı, hər dövrün öz avaraçılığı var.


Bəli, necə istəyirsiniz, eləcə də qəbul edin. Keçmişdə yediyim yeməklərin, keçmişdə yediyim dondurmaların, keçmişdə yediyim sosiskaların artıq dadı yoxdu.


Uşaqlıqda yediyim dondurmanın dadını illərlə axtardım. Axırda həmin dadı Sankt-Peterburqda tapdım. O qədər sevinmişdim ki, elə bil əziz bir adamımı illər sonra axtarıb tapmışdım. Deməli, dad var imiş. Mən yalan demirmişəm. Sadəcə dad itib. Axtarıb tapmaq lazım imiş.


Bəli, keçmişdə bir evdə bir yemək bişirəndə, bir həyətdə çörək yapılanda ətri aləmə yayılırdı. Çörək zavodunun yanından keçəndə adam çörək ətrindən bihuş olurdu.


Bəli, keçmişdə şagirdlər müəllimdən nə qədər lazımdırsa çəkinirdilər. Məndən böyüklər müəllimdən daha çox çəkinirdilər. Yadımdan çıxmaz, bir dəfə anam küçədə öz orta məktəb müəlliməsi ilə qarşılaşdı. Dörd uşaq anasının müəlliməsi qarşısında necə sıxıldığını, necə utandığını öz gözlərimlə gördüm. Anam özünü o qədər itirdi ki, bizi, yəni öz övladlarını istər-istəməz arxasında gizlətdi.


Hər il Novruz bayramında bir hadisəni xatırlayıram. Atam tez rəhmətə getmişdi. Məni on dörd, balaca qardaşımın isə yeddi yaşı vardı. Adət-ənənəyə görə bayram keçirə bilməzdik. Həyətdə tonqal qalamaq olmazdı. Qonşumuz bizə heç nə demədən sakitcə həyətimizə gəldi. Özüylə odun, taxta-tuxta da gətirmişdi. Həyətimizdə tonqal qalayıb getdi.


İndi mən bunları niyə xatırlamamalıyam, niyə danışmamalıyam? Axı, doğrudan da bütün bunlar olub. Qorxmadan və çəkinmədən deyirəm ki, pul insanları bu qədər korlamamışdı. Hər şey maddiyyat üstündə qurulmamışdı. Nə qədər düşmənçilik də olsa adamlar yas düşəndə bu düşmənçiliyi unutmağı bacarırdılar. Bu mənim keçmişimin həqiqətləridir, qoy bu günün yeniyetməsi, gəncləri də yaşlaşanda öz keçmişlərinin həqiqətlərindən danışmaqdan qorxmasınlar.


Fransua Moriak deyir: “Biz öz xatirələrimizi yazanda mətnin gözəl alınmasına cəhdlər edirik. Ədəbiyyat işə qarışır və istər-istəməz həqiqətdən uzaqlaşmalı oluruq.” Yəni, xatirələrimizi yazarkən ədəbiyyat bizi həqiqətdən uzaqlaşmağa bir növ məcbur edir.


Ən açıq etiraflardan biri Russonun etirafları sayılır. Amma Russonun etiraflarında belə xeyli ziddiyyət var. Nəyin necə baş verdiyini müəyyən etmək hədsiz çətindi. Bəzən bir açıq etiraf bizi çaşdırır. Biz aldanırıq, açıq-saçıq etiraflara diqqət edirik və lazım olan məqamlara diqqət etmirik. Açıq-saçıq etiraflar diqqət etməli olduğumuz məqamlardan bizi uzaqlaşdırır. Xüsusən, oxucular üçün nəyin necə baş verdiyini müəyyən etmək hədsiz çətindir.


Bəs o zaman nəyin həqiqətən baş verdiyini, nəyin eşidildiyini, nəyin uydurulduğunu necə müəyyən etmək olar? Bu suala qismən cavab tapmaq üçün bir məşhur ifadəni heç vaxt unutmamalıyıq: Mən insanları yaxşı tanıyıram, ona görə ki, özümü yaxşı tanıyıram.

Bu mənada nə qədər eqoistcəsinə səslənsə də yazını və yazarı lazım olduğu qədər yalnız yazı adamı başa düşə bilər. Bizə yalnız təxminlər etmək qalır. Biz öz həyatımıza işıq salmaqla başqalarının həyatındakı qaranlıqlara da az-çox işıq sala bilərik. Heç kim özünü axıra qədər yazmır. Bu mümkünsüzdür. Həqiqət ifadəedilməzdir.

Mənbə: kulis.az