"Dekameron"dan bir parça

Bu il dünya ədəbiyyatının klassiklərindən biri, italyan intibahının görkəmli nümayəndəsi Covanni Bokkaççonun (1313 -1375) 700 illik yubileyi qeyd olunur. İl boyu İtaliyada və ilk növbədə yazıçının vətəni, firentse yaxınlığındakı Çertaldo şəhərciyində bu əlamətdar hadisə ilə əlaqədar geniş sərgilər fəaliyyət göstərməkdədir. Yubiley tədbirləri Bokkaççonun həyat və yaradıcılığından bəhs edən son tarixi araşdırmaların açıqlanması üçün gözəl imkanlar yaratmışdır. Yazıçının “filostrato”, “Tezeida”, “fiezola nimfaları” və “Qarğa” kimi məşhur poemalarının, “fiametta” , “ filokolo” və “Ameto” kimi maraqlı povest və romanlarının, həmçinin “Dante Aligyerinin həyatı” risaləsinin zövqlə tərtib edilmiş yeni nəşrləri kitabsevərlər tərəfindən sevinclə qarşılanmışdır. İllər ötdükcə öz təravətini itirməyən, həmçinin yeni yubiley nəşri ilə işıq üzü görmüş ölməz “Dekameron” əsəri isə dünya ədəbiyyatının ən möhtəşəm abidələrindən biri kimi xüsusi diqqət mərkəzində olmuşdur...
...“Bokkaçço öz “Dekameron”u ilə feodal-kilsə ideologiyasına hücum çəkmişdi. Onun şah əsərinin yarandığı gərgin ideoloji mübarizə şəraiti, hətta kitabın titul səhifəsinin uyumsuzluğunda belə nəzərə çarpırdı. Məşhur Orta əsrlər romanı olan “Göl cəngavəri Lanselot” əsərində kraliça Cinevra ilə Lanselotun sevgisinə köməklik göstərmiş nəcib cəngavər Qaleottonun adı tüccarlar firentsesində vulqar aradüzəldənin sinoniminə çevrilmişdi. Bokkaççonun kitabına da bu ayamanı kilsə senzurasına apellyasiya təqdim etmiş və “Dekameron”un, guya mənəviyyatın təməlini sarsıdan, ictimai baxımdan zərərli əsər olduğunu sübut etməyə çalışan ideya düşmənləri vermişdi. Bokkaçço onu ədəbsizlikdə ittiham edən riyakar - purist tənqidçilərə cavab olaraq deyirdi ki, “ədəbsiz”liyi istəsən hətta “İncil”də də tapa bilərsən... Öz davamçılarından, - XIV əsrin sonu XV əsrin birinci yarısında yaşamış humanistlərindən fərqli olaraq o, özünü ətrafında coşub-qaynayan dil və folklor ünsüründən kənara çəkmirdi. “Ədəbsiz” xalq sözləri və ifadələri “Dekameron”un zərif ədəbi dönəmlərinin təmtəraqlı axınını canlandırır, onda tam fabulalar formalaşdırırdı ( III, 10; VIII, 2 )... 
Dördüncü günün başlanğıcında Bokkaçço özünün yaratdığı formanın ədəbi şərtiliyini pozaraq, şərhə cəsarətlə müdaxilə edir, o,“Dekameron”un şən cəmiyyətini kənara çəkərək birbaşa öz adından “Qazlar haqqında” yüz birinci novellanı danışmaqla, öz tənqidçiləri ilə mübahisəyə girişərərək, yeni nəsrin nəzəriyyəsini inkişaf etdirir”. 
Yazıçının “Qazlar haqqında” hekayətlə öz mənəvi rəqiblərinə verdiy “klassik filoloji cavabın” da daxil olduğu həmin parçanı (IV günün Giriş hissəsi) “Ədəbiyyat qəzeti”nin oxucularına təqdim edirik (C.Bokkaçço, Dekameron, Sansoni, firentse 1966).

Tərcüməçidən

  Əziz xanımlar, mən həm müdrik insanlardan eşitdiyim kəlamların, həm də çox vaxt şahidi olduqlarımın və oxuduqlarımın əsasında elə güman edirdim ki, paxıllığın azğın və dağıdıcı qasırğası yalnız hündür qüllələri və ağacların ən uca budaqlarını yıxıb məhv edir, ancaq belə görürəm ki, gümanımda yanılmışam. Çünki bu sərsəm ruhun vəhşi şiddətindən çəkinərək və daima da çəkinməyə can ataraq mən həmişə nəinki çöllərlə, hətta dərin dərələrlə səssiz və gizlincə getməyə çalışmışam. Bunu fiorentin xalq dilində, nəsrlə və başlıqlarsız, həm də mümkün qədər sadə və adi bir üslubda qələmə aldığım bu novellalara nəzər salan hər bir kəs aydınca görə bilər. Bütün bunlara baxmayaraq, bu qasırğa varlığımı amansızcasına sarsıtmağa davam edərək, məni az qala kökümdən qoparır, qibtə isə öz sancmaları ilə məni əzablara düçar edirdi. Ona görə də aqillərin “bu dünyada yalnız miskin insanlara qibtə edilmir” - kəlamını mən indi çox gözəl anlayıram. 
Beləliklə, ağıllı xanımlar, bir para kəslər tapıldı ki, mənim bu novellalarımı oxuduqdan sonra israr etməyə başladılar ki, mən sizə həddindən artıq vurğunam və sizi əyləndirib təsəlli verməkdən bu qədər məmnunluq duymağım ədəbsizlikdir; bəziləri sizi bu ruhda vəsv etdiyimə görə daha da pis danışdılar. Bir başqaları, guya təmkinli danışmaq istədiklərini göstərərək dedilər ki, yaşımın bu çağında belə mətləblərin dalınca düşməyim, yəni qadınlardan söz açmağım və ya onlara xoş gəlməyə çalışmağım ümumiyyətlə, ləyaqətdən uzaqdır. Çoxları da, guya mənim şöhrətimin qayğısına qaldıqlarını göstərərək deyirlər ki, bu cür cəfəngiyyatla sizin beyninizi doldurmaqdansa, Parnasda muzalarla birlikdə qalmağım daha ağıllı hərəkət olardı. 
Həmçinin elələri də var ki, ağıllı danışmaqdansa, sonsuz təkəbbürlə ərz edirlər ki, bu cür səfeh şeylərə baş qoşub hava ilə qidalanmaqdansa, bir parça çörək pulu tapmaq barəsində düşünməyim daha düzgün olardı. Nəhayət, bəzi digərləri də var ki, çəkdiyim zəhmətə baxmayaraq, sübut etməyə çalışırlar ki, nağıl etdiyim əhvalatlar əslində sizə söylədiyim kimi deyil, tamamilə başqa cür olmuşdur. 
Baxın, ləyaqətli xanımlar, sizə qulluq etdiyimə görə üzərimdən bu cür tufanlar əsir, bu dərəcədə amansız, iti dişlər bədənimə sancılaraq, mənə olmazın əzablar verir. Tək Allah şahiddir ki, mən bütün bunları toxtaqlıqla dinləyib, qəbul edirəm; baxmayaraq ki, sizin məni müdafiə etməyiniz layiqli bir iş olardı, bununla belə, mən heç də, öz qüvvəmi əsirgəmək fikrində deyiləm; sadəcə, tələb olunan qaydada sözümü deməyi lazım bilməyərək, yalnız qulaqlarım dinc qalsın deyə, kiçicik bir cavabla kifayətlənəcəyəm. Çünki əgər indi, mən hələ zəhmətimin üçdə bir hissəsinə gəlib çatmamışkən, o insanlar sayca çox, həm də xeyli təkəbbürlü, düşünürəm ki, birdən zəhmətim sona yetməmış onlar o qədər çoxalsınlar ki, heç bir müqavimət görmədən kürəklərimi asanca yerə vursunlar, siz isə nə qədər qüdrətli olsanız belə, onlara bata bilməyəsiniz. 
Ancaq kiminsə cavabını verməzdən öncə mən öz müdafiəmə bütöv bir novella yox ( elə görünməsin ki, mən öz novellalarımı sizə təqdim etdiyim ləyaqətli cəmiyyətin hekayələrinə qatmaq fikrindəyəm), bir novelladan parçanı söyləmək istəyirəm ki, onun natamamlığı öz - özlüyündə sübut etsin ki, həmin hekayələrə aidiyyəti yoxdur. Beləliklə, rəqiblərimə xitabən ərz edim ki: 
- Çox-çox illər bundan qabaq şəhərimizdə filippo Balduççi adında aşağı mənşədən olan, ancaq varlı və ədəb-ərkanlı, öz işində kifayət qədər bacarıqlı bir vətəndaş yaşayırdı; onun çox sevdiyi bir arvadı vardı, arvadı da onu sevirdi; onlar dinc, sakit həyat sürərək bir-birinin qayğısına qalmaqdan başqa, özgə heç nəyin fikrini çəkmirdilər . 
Bir gün, əvvəl-axır hamının başına gəldiyi kimi, tale elə gətirdi ki, həmin xeyirxah qadın bu dünyadan köçməli oldu və ondan filippoya təxminən iki yaşlarında bir oğlu qaldı.
filippo arvadının ölümündən sonra, əziz adamını itirən hər bir kəs kimi təsəlli tapmırdı. O, hər şeydən artıq sevdiyi bir insanın mühitindən məhrum olub, tənha qaldığını gördükdə, belə qərara gəldi ki, daha bu fani dünyada qalmayaraq, özünü də, körpə oğlunu da Tanrıya ibadətə həsr etsin. Beləcə, bütün var-dövlətini Allah yolunda payladıqdan sonra o, yubanmadan Asinayo dağına tərəf üz tutdu. Orada oğlu ilə birlikdə balaca bir hücrədə nəzir və dualarla ömür sürürkən, oğlunun yanında, hər şeydən çox, hansısa dünyəvi bir şey barəsində söhbət açmaqdan və ya ona belə bir şeyi göstərməkdən ehtiyat edirdi ki, bu onu Tanrı ibadətindən yayındıra bilməsin; üstəlik, ona dualardan başqa heç nə öyrətməz, əbədi həyatın şöhrətindən, Allahdan və müqəddəslərdən söhbətlər açardı; bu minvalla o, oğlunu hücrədən kənara buraxmayaraq, özündən başqa bir kimsə ilə ünsiyyətdə olmağa izn vermədən, bir çox illər bu cür həyat sürməyə məcbur etdi.
Bu xeyirxah insan bəzən, adəti üzrə, firentseyə yollanar, orada mömin bəndələrin köməkliyi ilə, ehtiyacı olan şeylərdən əldə etdikdən sonra geriyə, öz hücrəsinə qayıdardı. 
Yenə, günlərin birində, oğlan artıq on səkkiz yaşında, filippo isə ahıl çağlarında ikən, oğlu atasından hara hazırlaşdığını soruşdu. filippo cavab verdi. Onda oğlu dedi: “Atacan, siz artıq qocalmısınız, yorğunluğa dözümünüz qalmayıb; axı niyə məni bircə dəfə də olsa, firentseyə aparıb, Allahımıza da, sizə də ehtiram göstərən o dostlarınızla tanış etməyəsiniz ki, mən sizdən cavan və gümrah ikən, ehtiyacımız olanda ora yollanım, siz isə evdə oturasınız?”
Xeyirxah insan düşünərək ki, oğlu artıq boya-başa çatıb və Allah-taala sitayişinə elə öyrəncəlidir ki, dünyəvi işlər onu çətin ki, yolundan azdırsın, öz-özünə dedi: - Onun sözlərində həqiqət var. - Ona görə də növbəti dəfə firentseyə getməli olanda oğlunu da özü ilə apardı.
Orada oğlan sarayları, evləri və kilsələri, həmçinin şəhərdə olan bütün başqa şeyləri gördükdə,- o şeyləri ki, nə qədər yaddaşını cəmləşdirsə də, elə bil heç vaxt görməmişdi, - son dərəcə heyrət edərək, elə hey bu nədir, bu nə olan şeydir deyə, atasına çoxlu suallar verməyə başladı. 
Atası ona cavab verir, o isə qulaq asıb razı qaldıqdan sonra, başqa şeylər soruşurdu. Beləcə, oğul soruşur, ata isə cavab verirkən, təsadüfən elə oldu ki, onların qarşısına toydan qayıdan bir dəstə yaraşıqlı, gözəl xanım çıxdı; oğlan qadınları görcək, dərhal heyrətlə atasından onların nə olduğunu soruşdu: 
Atası cavab verdi: 
- Oğlum, gözlərini yerə dik, baxma, çünki onlar pis şeylərdir.
Onda oğlu soruşdu: 
- Bəs, onların adı nədir?
Atası oğlunun cismani istəklərində azacıq da olsa ehtiras hissi oyatmamaqdan ötrü onların əsl adını, yəni qadın olduqlarını söyləməyib, dedi: 
- Onlara qaz deyirlər. 
Eşidin, məgər, heyrətamiz deyilmi?! Ömründə bircə dəfə də olsa qadın görməyən, nə sarayların, nə bir öküzün, nə bir atın, nə bir eşşəyin, nə pulun, nə də şəhərdə gördüyü özgə bir şeyin zərrə qədər də fərqinə varmayan oğlan birdən - birə atasına dedi: 
- Atacan, sizdən rica edirəm, elə edin ki, o qazlardan biri mənim olsun.
-Yox, oğlum, - deyə atası söylədi, - sus, onlar pis şeylərdir.
Oğlu soruşdu: 
- Məgər pis şeylər də bu cürmü olur, ata?
- Bəli, bu cür, - deyə atası cavab verdi.
Onda oğlu dedi: 
- Mən anlaya bilmirəm siz niyə belə deyirsiniz və niyə onlar pis şey olmalıdırlar. Mənə qaldıqda, - mən hələ onlar qədər gözəl və füsunkar bir şey görməmişəm. Onlar sizin mənə dəfələrlə göstərdiyiniz rəngli mələk təsvirlərindən də gözəldirlər! Ata, nə olar, əgər məni sevirsinizsə, izn verin o qazlardan birini özümüzlə ora, hücrəmizə aparaq, mən orada onu yedirdərəm. 
- Yox! Heç vaxt! Sən hələ onları necə yedirtməyin yolunu da bilmirsən, - deyə atası söylədi, ancaq yalnız bu vaxt anlayaraq ki, insanın təbiəti onun idrakından güclüdür, oğlunu firentseyə gətirməyinə peşiman oldu. 
Ancaq bu novelladan bura qədər deyilənlər yetər; indi isə mən onu kimlərə söyləmişəmsə, yenidən onlara müraciət etmək istəyirəm. 
Beləliklə, qeybətcilərimdən bəzisi buyurur ki, sizin xoşunuza gəlməyə həddən artıq çalışdığıma və sizə də həddən artıq vurğun olduğuma görə pis iş tuturam. Mən bunları açıqca boynuma alıram, yəni ki, siz mənim xoşuma gəlirsiniz və mən də çalışıram ki, sizin xoşunuza gəlim. Mən onlardan soruşmaq istərdim, - onların özlərinin odlu öpüşlərə, çılğın ağuşlara və sizin, gözəl xanımlar, onlara dəfələrlə lütf etdiyiniz valehedici yaxınlığa bələd olmaları bir yana, əgər onlar sizin incə ədalarınızı, cazibədar gözəlliyinizi, füsunkar məlahətinizi, üstəlik də qadın təvazönüzü daima görür və seyr edirlərsə, kimsəsiz, çılpaq dağın ətəyindəki kiçik, darısqal bir hücrədə atasından başqa heç kimi görmədən bəslənmiş və tərbiyə olunmuş bir adamın sizləri görən kimi birinizə yaxınlıq, bir başqanıza istək, digərinizə isə ehtiras duymasında təəccüblü nə var? Onlar məni, bütün varlığı göylər tərəfindən sizi sevmək üçün yaradılmış, baxışlarınızın gücünü, bal axan nitqinizin zərifliyini, rəhmdil ahlarınızın yanar atəşini dərk edərək, gənclik çağlarından qəlbi sizə yönəlmiş birisini sizlərə meyl elədiyinə və ya xoşunuza gəlməyə çalışdığına görə məzəmmət edə, ələ sala, yamanlaya bilərlərmi, xüsusilə də onu nəzərə alsaq ki, bu cavan zahid, heç bir anlayışı olmayan bu gənc, daha doğrusu vəhşi bir heyvan sizləri biri-birinizdən daha çox bəyənmişdir? Həqiqətən də, yalnız sizi sevməyən, sizin tərəfinizdən sevilməyi arzulamayan, yalnız təbii istəyin həvəsini, gücünü və nəşəsini duyub hiss etməyənlər məni bu cür yamanlaya bilərlər, bu isə məni az narahat edir.
Mənə yaşımı xatırladıb istehza edənlər isə görünür bilmirlər ki, kəvərin başı artıq, ağarmış ikən, gövdəsi niyə hələ də yaşıl qalır. Belələrinə mən, zarafatı bir yana qoyub, cavab verirəm ki, çoxdan qocalmış Qvido Kavalkanti və Dante Aligyerinin, hətta artıq əldən düşmüş Çino da Pistoyanın da lütfkarlıq göstərməyi özlərinə şərəf və fəxr bildikləri o kəslərə yarınmağımı ömrümün axırına qədər özümə ayıb bilməyəcəm. Qəbul etdiyim şərh etmə qaydasından kənara çıxmalı olmasaydım, qərinələrə istinadən sübuta yetirərdim ki, tarix artıq ahıl yaşlarında da qadınlara səylə yarınmağa çalışmış qədim və şərəfli kişilərlə dolu olmuşdur; bunu bilməyənlər varsa, qoy gedib öyrənsinlər.
Mənim muzalarla birlikdə Parnasda qalmağıma gəldikdə isə, deməliyəm ki, yaxşı məsləhətdir, ancaq nə biz onlarla daima birlikdə ola bilərik, nə də onlar bizimlə və əgər kimsə bir vaxt onları tərk etməli olursa, o kəsin onlara bənzər başqalarından zövq almasında məzəmmətə layiq bir şey yoxdur. Muzalar qadındırlar və qadınlar muzaların layiq olduqlarlına layiq olmasalar da, ilk baxışda onlara bənzəyirlər; ona görə də özgə bir şeylə mənə xoş gəlməsələr də, məhz buna görə ürəyimə yatmalıdırlar. Mən hələ onu demirəm ki, muzalar bircə şerimə belə səbəb olmadıqları halda, qadınlar minlərlə şerimin səbəbkarıdır. Düzdür, onlar mənə bu minlərcə şeri necə yazmağı öyrətməkdə yaxşı köməklik göstərmişlər və olsun ki, bu iddiasız hekayələri də qələmə almaqdan ötrü qadınların istəyinə görəmi və ya onlara olan oxşarlıqları şərəfinəmi mənə bir neçə dəfə baş çəkmişlər. Ona görə də bu hekayələri qələmə alarkən mən, bəzilərinin güman etdiyi kimi, nə Parnas dağından, nə də muzalardan uzaqlaşıram.
Bəs mənim şöhrətimə bu qədər acıyaraq mənə çörək dərdinə qalmağı məsləhət görənlər barəsində nə deyək? Doğrusu, bilmirəm. Ancaq öz-özümə fikirləşəndə, ehtiyac üzündən onlardan bir parça çörək istəsəydim, onların mənə nə cavab verəcəyini təsəvvür edirəm. Güman edirəm ki, deyərdilər: “Get, onu təmsillərdə axtar”. Yeri gəlmişkən, şairlər onu öz təmsillərində daha çox tapmışlar, nəinki bəzi varlılar öz xəzinələrində. Və çoxları da öz təmsillərinin ardınca gedərək ahıl yaşlarına qədər ömür sürmüşlər və əksinə, qədərindən artıq çörək axtarışında olan bir çoxları isə vaxtından əvvəl ölüb getmişlər. Daha nə? Qoy, bu adamlar, əgər onlardan çörək istərəmsə, məni qovsunlar. Ancaq şükür Allaha, hələlik buna ehtiyacım yoxdur və bir vaxt ehtiyacım olarsa da, mən, Apostol demişkən, bolluğa da, ehtiyaca da dözə bilirəm. Ona görə də heç kim mənim özümdən də çox qeydimə qalmasın. 
Söylədiklərimin başqa cür olduğunu sübut etmək istəyənlər isə orijinalları üzə çıxara bilsəydilər, məni çox məmnun etmiş olardılar və orada yazılanlar mənim yazdıqlarımla uyğun gəlməsəydi, mən onların məzəmmətlərini qəbul edər və düzəlməyə çalışardım. Ancaq hələ ki, boş sözlərdən başqa heç nə təqdim olunmur, mən onların öz rəylərində qalması ilə razılaşacağam, özüm isə öz rəyimin ardınca gedərək, onlar mənim barəmdə nə deyirlərsə, mən də onlar barəsində onu deyəcəyəm. 
Bu dəfə suallara kifayət qədər cavab verdiyimi güman edərək ərz edim ki, Allah-taalanın və daima ümid bəslədiyim siz, əziz xanımların köməkliyi ilə və möhkəm səbirlə silahlanaraq kürəyimi bu küləyə tutub gedəcəyəm - qoy, nə qədər əsir-əssin. Çünki görürəm ki, mənimlə yalnız şiddətli külək zamanı onun yerdən ya heç qaldırmadığı, ya da qaldıraraq göyə ucaltdığı, çox vaxt insanların başı üzərindən, kral və imperatorların tacları üstündən apardığı, bəzən də uca sarayların, hündür qüllələrin üstünə qoyduğu toz zərrəciyinin başına gələnlərdən savayı özgə heç bir şey baş verə bilməz və əgər bu toz zərrəciyi oradan yerə enərsə, o, heç vaxt qaldırıldığı yerdən aşağı düşə bilməz. Qabaqlar var gücümlə sizə yarınmağa meyl edirdimsə, indi buna bir vaxtlar olduğundan daha çox meylliyəm. Çünki bilirəm ki, heç kimin bundan başqa özgə bir şey söyləməyə əsası yoxdur ki, bir çoxları da, sizi sevən mən də təbiətə uyğun hərəkət edirik. Onun, yəni təbiətin qanunlarına zidd hərəkət etmək üçün isə həddən ziyadə güc gərəkdir və çox vaxt bu güc nəinki əbəs yerə, hətta güc göstərənin özünə belə, böyük ziyanla sərf olunur. Etiraf edirəm ki, məndə bu qədər güc yoxdur və bundan ötrü onun olmasını da istəmirəm. Və hətta belə bir gücüm olsaydı belə, mən onu daha çox başqaları ilə bölüşər, nəinki özümə sərf edərdim. Buna görə də qoy söyüşkənlər sussunlar və əgər onlar alışıb-yanmağa qadir deyillərsə, qoy, donaraq həyat sürsünlər və öz zövqləri ilə, daha doğrusu, pozğun meylləri ilə birlikdə qalaraq, mənə də, bizimçün ayrılmış bu qısa həyatımızda öz zövqümlə qalmağıma imkan versinlər... 

İtalyan dilindən tərcümə edəni:
Cəmşid CƏMŞİDOV

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5