Hümmət Şəhbazi

 

“Azərbaycan şeirində modernizm”

 

 

 

 

Tanınmış Güney Azərbaycanlı şair və tənqidçi Hümmət Şəhbazinin “Azərbaycan şeirində modernizm” adlı kitabı işıq üzü gördü.

 

Hümmət Şəhbazinin Azərbaycan Şeirində Modernizm kitabı çap oldu

Yazar və tənqidçi Hümmət Şəhbazinin Azərbaycan Şeirində Modernizm kitabı iki cilddə Təbrizin adlım naşiri Əxtər yayın evi tərəfindən çap olaraq işıq üzü gördü. Yazıçı bundan öncə ilk tənqidi əsəri Azərbaycan Şeirinin Tənqidi Araşdırmasını farsca yazmışdı. Bu dəfə yazıçı bu kitabını doğma ana dilimizdə yazaraq təxminən 200 illik bir dövrü yəni M.F.Axundzadədən ta bu günədək bir dövrü çevrəyir. Yazıçı modern dövrünü yaxşıca izah etmək üçün bu dövrdən öncə iki dövrü yəni Aydınlanma və Çağdaşlanma dövrü şeirimizi də araşdıraraq Modern şeirə keçid aldiqda ilk öncə ümumiyətlə modern şeirin nə olduğunu, necə yaranmasını, onun bədii özəlliklərini nəzəri mübahisələrini verir. Bu araşdırmada nümünələr təhlil olunur. Yazıçı kitabın önsözündə bu dövrlər əsasında arşdırmasını belə açıqlayır:

ilk mərhələdə (aydınlanma dövründə) üzərinə götürdüyü əsas məqsəddə, ənənənin xurafəçiliyini və dini fanatizmi tənqid etmək məsələləri durur. aydınlanmanın ümumi durumunu açıqladıqdan sonra, və bu cərəyanın üsyankar, elmi və usçu (xərdgra) olduğunun necəliyini çözmək üçün konkret olaraq ölkəmizdə yaşadığımız durumlar göz önündə canlanır. aydınlanma dövrü ölkəmizdə necə yaranaraq canlanır və hansı ilkələri mənimsəyir? sorğusuna aydınlıq gətirməyə çalışaraq ilk ictimai modernistlərimizdən də söz açacağıq.

ikinci mərhələ siyasiləşmə mərhələsidir. bu dönəm Rizaşah və ölkələr arası sərhədlər qoyulduğu çağdan başlayaraq yerli siyasətin qadağalarına etiraz və üsyankarlıq mərhələsi kimi aydınların düşüncəsini məşğul edir. azərbaycan ədəbiyyatında, siyasiləşmə dövrünədək (Rizaşah zamanınacaq) sərhəd yoxdur. yəni o taylı bu taylı ədəbiyyat, bir-biri ilə ilgi və ünsiyyətdədilər. elə buna görə biz də, bu zamanacaq ədəbiyyatımızda heç bir fərq qoymadan ümumiyətlə bu dövrün ədəbiyyatını bir yerdə araşdıracağıq. doğrusu da elə budur. çünki Fətəli Axundzadə, Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə, üzeyir hacıbəyli kimi ədəbiyyatçıların yazı və şeirləri tam butayla əlaqədə olaraq səciyələnir. üzeyirin məşrütə haqda yazdığı filyetünları, Sabir və MirzəCəlilin yazdığı şeir və nəsrləri bu tayı özəlliklə yansıdır. eyni halda bu tayda çıxan dərgi və qəzetlər, şair və yazıçılar o tayı heç də gözdən qaçırmayırlar. belə olan halda bizcə bu ədəbiyyata sınır və sərhəd qoymaq, gerçəkliyə göz yummaqdır. buna görə bizim ictimai ədəbi yozumlarımız, siyasiləşmə dövrünədək o taylı, bu taylı azərbaycan ədəbiyyatı və durumunu nəzərdən qaçırmayacaqdır.

üçüncü mərhələ 1340.cı onillikdən başlayaraq indiyədək sürən və ikinci mərhələnin davamında yaranaraq ümumiyətlə «kimlik dartışma» mərhələsi kimi səciyələnir.

yekün olaraq demək olar kı: azərbaycan şeirində, məşrütə dövrndə olan yenilik, düşüncə və məzmun faktoru üzrə qurulur. «çağdaşlanma» dövründə ki yenilik isə, modernizmin «tarixi» mərhələsini əks edir. 70.ci onillikdən bu yana isə, biz modernizmin hər iki üzünü yaşayırıq. yəni bu dövr şeirimiz, düşüncəsəl və tarixi mərhələlərini qarışdıraraq yığcam bir modern düşüncəni əhatə etməyə başlayır…

«modern şeir» nədir? hansı özəlliklərlə başqa şeir növlərindən seçilir? artıq şeir aləmində bunu sezmək olur ki bu günkü şeirimizin potensialı bir sıra özəlliklərinə görə klassik şeirimizlə fərqlənir. bu potensiallar əsasında «modern şeir» adlandırdığımız şeirimiz yaranır. ancaq modern şeirimiz hansı tarixi mərhələləri sovuşdurmuş? hansı zamana modern deyirik və nə zamandan modern şeirimiz başlamış? bu mərhələləri araşdırma yönlərinə görə, modernləşmə sürəcini nə zamandan izləməliyik? daha doğrusu modernləşmə cərəyanı neçə mərhələni sovuşdurur? kimi sualları açıqlamaq lazım gəlir.

içlik

birinci cild

önsöz .................................................................... 11

birinci bölüm: aydınlanma dövrü

1-1. aydınlanma düşüncəsi ................................... 34

1-2. azərbaycanda aydınlanma mərhələsi …….... 48

1-3. aydınlanmanın mövzu və düşüncə təməlləri.. 51

1-4. azərbaycan ədəbiyyatında modernizmin mərhələləri ........................................ 64

1-4-1. azərbaycan ədəbiyyatında aydınlanma mərhələsi ………………. 64

1-4-2. axundzadənin aydınlanma düşüncə təməlləri ................................. 76

1-4-2-1. ictimai təməllər ...................................... 76

1-4-2-2. ədəbi təməllər ........................................ 84

1-4-2-2-1. nəzm və nəsr haqqında ........................ 88

1-5. aydınlanma: millət-dövlət və dil kimliyi ........................................... 95

ikinci bölüm: çağdaşlanma dövrü

2-1. çağdaşlanma dövrünə ictimai-siyasi baxış .............................. 104

2-2. siyasiləşmə / sərhədləşmə dövrü.................. 105

2-3. çağdaşlanma: ulusal kimliyin təşəkkülü ......................................... 111

2-4. şeirimizdə çağdaşlanma dövrü (tərif və təşəkkül) ........................... 119

2-4-1. «sərbəst şeir»imizin banisi həbib sahir............................ 121

2-4-2. modernitəni sorğulayan realism (bulud qaraçörlü «səhənd» şeiri)..... 163

2-4-2-1. «səhənd»in şeirində epik-lirik ifadə ............................ 168

2-4-3. «modern» yoxsa «çağdaş» («həmid nitqi» şeiri) .............. 171

üçüncü bölüm: modernləşmə/ modernizmə giriş

3-1. ənənədən modernizmə doğru (ənənə / modern / modernitə / modernizm) ...... 182

3-2. kültürəl sənətsəl olaraq modernizm ............ 203

3-2-1. modernitə ................................................. 203

3-2-2. burjuaziya .................................................. ..205

3-2-3. modernizm ............................................... 208

3-3. klassik / yeni ….......................................... 222

3-3-1. klassik / klassik şeir................................. 222

3-3-2. yenilik / yeni şeir..................................... 228

3-4. şeirdə modernizm ........................................ 238

dördüncü bölüm: modern şeirimiz

4-1. modern şeirimizə giriş ................................ 246

4-2. modern şeirimizin özəllikləri ...................... 250

4-2-1. modern şeirimizdə «forma və məzmun» məsələləri ....................... 250

4-2-2. sərbəstlik / sərbəst şeirimiz ...................... 261

4-2-2-1. sərbəst şeir ............................................ 267

4-2-3. modern şeirimizdə «misra» ya «sətir» ..... 283

4-2-4. modern şeirimizdə «musiqi» …................ 327

4-2-5. modern şeirimiz və «şeirin dili» .............. 344

4-2-5-1. şeir dilinin nəsnələşməsi ...................... 363

4-2-6. modern şeirimizdə «örtüklü estetika» ..... 377

4-2-7. modern şeirimizdə «simbol» (simgə) ...... 394

4-2-8. modern şeirimizdə «bədii təsvir» (imgə) ............................... 408

4-2-9. modern şeirimizdə «təsviri (bədii) ifadə» ………….. 430

4-2-10. modern şeirimizdə «quruluş» …............ 449

4-2-11. modern şeir və «gerçəklik» ................... 464

4-2-11-1. modernizmin calaşma nöqtəsi «realizm» ........................... 469

4-2-12. modern şeirimizdə «düşüncə» ............... 479

4-2-13. modern şeirdə «ideologiya» .................. 490

4-2-14. modern şeirimizdə «fərd, toplum, insan və ulusallıq»................ 498

4-2-15. modern şeirimizdə «sorumluluq» .......... 511

4-2-16. modern şeirimizdə «lirika» .................... 525

4-2-17. modern şeirimizdə «ilham» məsələsi ...................................... 559

4-2-18. bayağılıq / popularlıq ............................. 569

4-2-19. modern şeirimizdə «folklor» ................. 574

4-2-20. modern şeirimizdə «mifləşmə» məsələsi ........................ 582

4-2-21. modern şeirimizdə «ənənə» ................... 591

4-2-22. modern şeirimizin başqa özəllikləri (ixtisarla) ..................... 592

Ikinci Cild

beşinci bölüm: modern şeirimizin başlanğıcı

5-1-1. Əlirza Nabdil «Oxtay» şeiri ......................602

5-1-2. Oxtay və marksisti düşüncə ..................... 623

5-2. uçurum dövrü «sandıqça ədəbiyyatı» ........ .636

5-3. şeir aynasında şəfaflıq («İmran Səlahi» şeiri ............. 647

altıncı bölüm: 70.ci ona illiyin modern şeiri

-1. 70.cı on illik «modern şeir»imizə giriş .............................. .660

6-2. qayğıkeş lirika («Səhər» xanımın «yaşıl mahnı» əsəri)......... 681

6-3. poetikada ənənənin rolu («Ə.Urmulu» şeiri) .............................. 696

6-4. axışqan təsvirlər zənciri («Həmid Şəhanəqi»nin «zəncirdə sevda» əsəri) ....................................... 705

6-5. kəlmələri çox istəyən şair («Saleh Ətayi»nin «bəlkə daha deyənmədim» əsəri) ….................... ..725

6-6. sətirdən quruluşa doğru («Nasir Mirqati»nin «talanmış günəş» əsəri) .................................... .746

6-7. toplumun epik ifadəsi («Hadi Qaraçay» şeiri) ................... .781

6-7-1. ulusal sorumluluq ................................... .785

6-7-2. epik dil / epik obraz ................................ .794

6-7-3. şeir yoxsa şüar ........................................ .803

6-7-4. nostalegiyanın acı üzü ............................ .810

6-7-5. kölgədə qalan izlər / «sonsuzluq» şeiri ............................ .813

6-7-6. Hadi Qaraçay şeirinin başqa özəllikləri ............................ .829

6-8. ipək silah deyiləsi şeir («Kiyan Xiyav» şeiri) ...................... .836

6-8-1. özünə inanan şeir quruluşu ...................... 844

6-8-2. ölümün ölümsüzlüyü .............................. 854

6-8-3. lirikanın şeirsəl süjeti («bir ocaqda iki kül topası» ........ 869

yeddinci bölüm:

80.ci on illik sonrası modern şeirimiz

7-1. 80.cilərdən sonrakı modern şeirimizə giriş ……… .886

7-2. dövrün «nəzəri cərəyan»ları …….................910

7-2-1. «biliməsl şeir» nəzəriyyəsi / süleymanoğlu .............................. .914

7-2-2. «modern şeirimiz» haqda «düşərgə» mübahisələri ........................... 920

7-2-3. «anti-ədəbiyyat» cərəyanı ....................... 921

7-2-4. «nano şeir» …........................................... 925

7-2-5. «qaralama» manifesti / əkləktik manifest ………...... . 937

7-2-6. cinsəlləşən şeir / qadın şeiri .................... 961

7-2-6-1. qadın şeirimizin problemləri ................ 992

7-2-7. qısa şeir / mediatik şeir ......................... 1002

7-3. ironik və parodik sözcələr

(«Nigar Xiyavi»nin «Əlimdə əlli barmaq» əsəri) .................................. . 1013

7-4. mətndən anlam qurmaq («İsmail Mədədi Ulkər» şeiri) .............. . 1040

7-5. intelektuval şeir («Məhəmmdriza ləvayi»nin şeiri) ..................... . 1048

7-5-1. dilin səfil uşaqları / bütöv şeirin aforizmatik sətirləri….. 1059

7-6. natural şeirin simbolizmi («Nasir Davəran» şeiri) ................ 1067

7-7. qoşmalaşan sərbəst şeir («Əli Cavadpur» şeiri) ................. 1075

7-8. modern, post-modern, yoxsa çağüstü

(«Kamil Qəhrəmanoğlu» şeiri) ....................... 1085

7-9. ənənəçiliyin tənqidi modernizmi («Duman Ərdəm» şeiri)............. 1125

7-10. izahsız təsvirlər («Kazım Nəzri Bəqa» şeiri) ....................... 1151

7-11. «sadə» yoxsa «bayağı» şeir («Rəsul Yunan» şeiri) ........... 1159

77-12. ümumiləşən «tək-diyalogçu» şeir («Aydın Araz» şeiri)........ 1172

7-13. «çöküş» fəlsəfəsinin ictimai qatları

(«Nəsim Cəfəri» şeiri) ….................................. 1181

7-14. üç onluğun sonluğu

(şeirimizin bəzi çatışmayan cəhətlərinə ixtisarla baxış) .............. 1194

Qaynaqlar ........................................................ 1202

şəxəs adlar göstəricisi …................................... 1232

 

 

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5

Tweet